Ագռավաքար
08.10.2019 | 00:17
Մ. Պավլովիչն իր «Հեղափոխական Թուրքիա» գրքում գրում է. «Փոքր Ասիայում գոյություն չունեն փամփուշտի արկեր և թնդանոթի գործարաններ: Դա ազգային բանակի ռազմական կառույցի աքիլլեսյան գարշապարն է, որը մեծ կարիք ունի ոչ միայն հրետանու, այլև նույնիսկ հրացանների, գնդացիրների և դրանց արկերի: Հարկավոր է, այնուամենայնիվ, ավելացնել, որ դաշնակցական Հայաստանի դեմ հաղթական պատերազմը, Կարսի, Արդահանի և Ալեքսանդրապոլի գրավումը և հայկական բանակի ջախջախումը հնարավորություն տվեցին Քյազիմ Կարաբեքիրի զորքերին նվաճելու հսկայական զինվորական պաշարներ, հարյուրավոր հրանոթներ, գնդացիրներ, տասնյակ հազարավոր հրացաններ և բազմաթիվ արկեր ու փամփուշտներ, որոնք դաշնակցական կառավարությանը ջանասիրաբար մատակարարել էին Անտանտի դաշնակիցները` հարձակում նախապատրաստելով Կովկասում Սովետական Ռուսաստանի դեմ»:
Բացահայտ սուտ և սադրանք: Էրզրումում, Կարսում, Արդահանում և Ալեքսանդրապոլում տեղակայված էին ցարական զինվորական պահեստները, որոնք թուրքական բանակի ձեռքն անցան ռուսական բանակի շուտափույթ զորացրման մասին Տրոցկու հայտարարության արդյունքում: Իսկ Անդրկովկասյան սեյմի ղեկավարության, մասնավորապես, Չխենկելիի ձեռամբ Կարսի անառիկ ամրոցը թուրքերին դավաճանաբար հանձնելով, հայկական հողերի հաշվին Վրաստանը, Թուրքիայի հետ առևտրի արդյունքում, ձեռք բերեց Բաթումը:
Սակայն, չնայած քեմալականների դրսևորած թշնամական քաղաքականության բոլոր ախտանիշներին և փաստերին, առաջին հայացքից միանգամայն անհասկանալի պատճառներով, Սովետական Ռուսաստանն օգնում է «թուրքական հեղափոխականներին» նրանց մղած «իմպերիալիստների դեմ պայքարում»: Այդպես, «ընդառաջելով Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի խնդրանքին, Սովետական կառավարությունը, չնայած սահմանափակ հնարավորություններին», ինչպես պարզվում է արխիվային փաստաթղթերից, որոշում է Թուրքիային անհապաղ ցուցաբերել ռազմական և ֆինանսական օգնություն:
1920 թվականի ամռանը Կովկասյան ռազմաճակատի հեղափոխական զինվորական խորհրդի անդամ Օրջոնիկիձեին տրամադրվում է 6 հազար հրացան, ավելի քան 5 մլն հրացանային փամփուշտ, 17 600 արկ` ԹԱՄԺ կառավարության ներկայացուցիչներին հանձնելու նպատակով: 1920 թվականի սեպտեմբերին Էրզրումում թուրքական կառավարության և զինվորական հրամանատարության ներկայացուցիչներին է հանձնվում 200,6 կգ ոսկի` ձուլակտորներով:
1920 թվականի նոյեմբերին, թուրքական զորքերի Հայաստան ներխուժելու և Սովետական Հայաստանի կառավարության հանդեպ Անկարայի կառավարության թշնամական վերաբերմունքի առնչությամբ, ՌՍՖՍՌ կառավարությունը ժամանակավորապես դադարեցրեց զենքի և ոսկու հանձնումը: 1920 թվականի դեկտեմբերին զենքի և ոսկու օգնությունը վերականգնվեց: 1921 թվականի հունվար-փետրվար ամիսներին Տուապսեում թուրքական առաքելության ներկայացուցչին հանձնվեց 1000 ռումբ, 1000 պայթուցիչ, 1000 պայթուցիչի լից, 1000 արմունկավոր քաշող խողովակ, 4000 նռնակային և 4000 կոտորակառումբային փամփուշտ:
1921 թվականի մարտի 16-ին Մոսկվայում, սովետա-թուրքական պայմանագիրը կնքելիս, համաձայնություն ձեռք բերվեց Թուրքիային անհատույց ֆինանսական օգնություն ցուցաբերելու մասին. 10 մլն ռուբլու չափ` ոսկով (տրոցկիստական կառավարությունը քեմալական ԹԱՄԺ-ին փոխանցեց 6,5 մլն ռուբլի ոսկով, ապրիլին` 4 մլն, մայիսին և հունիսին` 1,4 մլն, նոյեմբերին` 1,1 մլն, 1922 թ. մայիսին թուրքական կառավարությանը տրվեց ևս 3,5 մլն ռուբլի` ոսկով, ընդամենը` 10 մլն), ինչպես նաև զենքի օգնություն: Համապատասխանաբար, 1921 թվականի ընթացքում, Սովետական կառավարությունը թուրքական կառավարության տրամադրության տակ ուղարկեց 33 275 հրացան, 57 986 փամփուշտ, 327 գնդացիր, 54 հրետանային թնդանոթ, 129 479 արկ, 1500 թուր, 20 000 հակագազ և մեծ քանակությամբ այլ զինամթերք: Եվ դա այնպիսի ժամանակ, երբ 1921-1922 թվականներին բոլշևիկյան կառավարությունն ամբողջ երկրում ոսկի էր հավաքում, որ «հաց գնի Պովոլժիեի սովյալների համար»:
1921 թվականի հոկտեմբերի 3-ին Տրապիզոնում թուրքական զինվորական հրամանատարությանը հանձնվեց երկու ծովային կործանիչ` «Ժիվոյ» և «Ժուտկիյ»: Բացի այդ, սովետական մասնագետները վառոդի երկու գործարան կառուցեցին Անկարայում և փամփուշտի գործարանի սարքավորումներ հանձնեցին, հումքի հետ միասին, թեև դեռևս պատերազմ էր ընթանում Վրանգելի սպիտակգվարդիական բանակի և Լեհաստանի դեմ, իսկ Հեռավոր Արևելքն ու Սիբիրի մի մասը գրավել էին ճապոնական զավթիչները:
1922 թվականին Սովետական կառավարությունը շարունակեց զենքի և զինամթերքի մատակարարումը Թուրքիային:
Իսկ այդ ժամանակ, Ազգությունների հարցերով ժողովրդական կոմիսարի 1920 թվականի դեկտեմբերի 4-ի հայտարարության մեջ, Հայաստանում Սովետական իշխանության հաղթանակի մասին նշվում է. «Տառապած և բազմաչարչար Հայաստանը, որ Անտանտի և դաշնակցականների քմահաճույքով մատնված էր սովի, թալանի և հալածանքի, բոլոր «բարեկամներից» խաբված այդ Հայաստանն այժմ ձեռք է բերել իր ազատությունը` հռչակելով իրեն սովետական երկիր: Ոչ Անգլիայի` հայկական շահերի «դարավոր պաշտպանի» սուտ խոստումները, ոչ Վիլսոնի տխրահռչակ տասնչորս կետերը, ոչ Ազգությունների Լիգայի լայնածավալ խոստումները` Հայաստանի կառավարման իր «մանդատով», չկարողացան (և չէին կարող) փրկել Հայաստանը կոտորածից և ֆիզիկական ոչնչացումից: Միայն Սովետական իշխանության գաղափարը խաղաղություն և ազգային զարթոնքի հնարավորություն տվեց Հայաստանին… Դեկտեմբերի 1-ին Սովետական Ադրբեջանը կամովին հրաժարվեց բոլոր վիճելի գավառներից և պաշտոնապես հայտարարեց Զանգեզուրը, Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը Սովետական Հայաստանին զիջելու մասին: Դեկտեմբերի 1-ին Հեղկոմը ողջույններ ստացավ թուրքական հրամանատարությունից… Հայաստանի և նրան շրջապատող մուսուլմանների միջև դարավոր թշնամանքը լուծվեց մեկ հարվածով` Հայաստանի, Թուրքիայի, Ադրբեջանի աշխատավորների միջև եղբայրական համերաշխություն հաստատելու ուղիով: Թող իմանան բոլորը, ում որ հարկ է գիտենալ, որ այսպես կոչված հայկական «պրոբլեմը», որի վրա ապարդյուն գլուխ էին ջարդում իմպերիալիստական դիվանագիտության հին գայլերը, կարողացավ լուծել միայն Սովետական իշխանությունը»:
Չընդունելով Սովետական կառավարության առաջարկած Արևմտյան Հայաստանի ազգագրական բաժանման նախագիծը, Թուրքական կառավարությունն այդպես էլ չթույլատրեց հայ փախստականների և տարագիրների մուտքը Արևմտյան Հայաստան և ոչ մի հանրաքվե չկազմակերպեց այնտեղ: «Փոխարենը, Բեքիր Սամիբեյը մեկնեց Փարիզ և Լոնդոն, և Լոնդոնի կոնֆերանսում, որը հրավիրել էին Անտանտի դաշնակիցները 1921 թվականի փետրվարի երկրորդ կեսին` Սևրի պայմանագրի դրույթների վերանայման նպատակով, սկսեց քայլեր ձեռնարկել այդ պայմանագրի Արևմտյան Հայաստանին վերաբերող հոդվածները չեղարկելու ուղղությամբ: Ստանալով Թուրքիայի համաձայնությունը Սևրի պայմանագրի մի շարք այլ կետեր պահպանելու վերաբերյալ, Լոնդոնյան խորհրդակցության մասնակիցները (Անգլիա, Ֆրանսիա և այլն) հեշտությամբ զիջումներ կատարեցին «հայկական հարցի» խնդրում, և 1921 թվականի փետրվարի 26-ին Լոնդոնի Կոնֆերանսը որոշում կայացրեց. «Ներկայացնել պաշտոնական առաջարկություն Դաշնակիցների գերագույն խորհրդին Սևրի պայմանագրում Քրդստանի և Հայաստանի վերաբերյալ հոդվածներում հնարավոր փոփոխություններ կատարելու մասին»:
«Հայկական հարցը» թաղվեց 1922-1923 թվականների Լոզանի կոնֆերանսում: 1923 թվականի հուլիսի 24-ի Լոզանի պայմանագիրը չեղյալ հայտարարեց 1920 թվականի Սևրի հաշտության պայմանագրի IV Բաժինը` «Հայաստան», որտեղ արձանագրված էր. «Հոդ. 88: Թուրքիան հայտարարում է, որ ճանաչում է Հայաստանը, ինչպես այդ բանն արդեն արել են դաշնակից տերությունները, որպես ազատ և անկախ պետություն»: [«…Կողմերը համաձայնում են Միացյալ Նահանգների նախագահի միջնորդական վճռին հանձնել հայ-թուրքական սահմանների հաստատման հարցը Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի վիլայեթներում Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանատումը թողնել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների որոշմանը և ընդունել ինչպես նրա որոշումը, նույնպես և այն բոլոր միջոցառումները, որոնք նա կարող է առաջարկել Հայաստանին դեպի ծով ելք տալու և հիշյալ սահմանագծին հարող օսմանյան բոլոր տերիտորիաների ապառազմականացման վերաբերյալ»]:
Տխրահռչակ «հայկական հարցն» արգելափակվեց և հասցվեց երևակայական «հայկական օջախի» տեսլականի մակարդակի: Սակայն, «Թեև «ազգային օջախն» այլևս այն «ազատ և անկախ» պետությունը չէր, որի մասին խոսվում էր Սևրի պայմանագրում, …նրանով կարելի էր վախեցնել թուրքերին… 1923 թվականի հունվարի 23-ին կոնֆերանսի քննարկմանը դրվեց նաև Մոսուլի մասին կարևորագույն հարցը, որը եղել էր թուրքական և բրիտանական պատվիրակությունների միջև մասնավոր բանակցությունների առարկա: Մինչ կոնֆերանսը այդ հիմնախնդիրը նրբորեն շրջանցվում էր` նկատի ունենալով այն լայնորեն չհրապարակելու թուրքական պատվիրակության խնդրանքը: Բայց այդ հարցի շուրջ երկամսյա հետկուլիսային բանակցությունները ցանկալի արդյունք չտվեցին, և Քերզոնը, դաշնակից պատվիրակությունների հավանությունը ստանալով, որոշեց բաց քննարկել այն: Հատկապես հենց այս հանգամանքներում, համարձակ տոնով և պաշտոնական արտահայտչաձևերով, թուրքերին առաջադրվեցին առավելագույն պահանջներ հայկական հարցի շուրջ: Եվ թուրքերը լրջորեն անհանգստացան: Թուրքական պատվիրակության ղեկավար Իսմեթ Ինենյուն սկսեց լրջորեն պնդել, որ «հայկական օջախի» ստեղծումը հավասարազոր է Թուրքիայի մասնատմանը, քանի որ Թուրքիան արդեն իսկ հաստատել է իր ազգագրական սահմանները և, այդ պատճառով, անկարող է իր տարածքում գտնել գեթ մեկ թիզ հող նման ծրագիր իրականացնելու համար: Իսմեթն առաջարկեց դաշնակիցներին, որոնց տրամադրության տակ, ինչպես նա արտահայտվեց, անհամեմատ ավելի մեծ ազատ տարածքներ կային, քան Թուրքիայի, որ իրենք հատկացնեն նման «օջախ» հայերի համար: Բայց դաշնակիցների պատվիրակությունները չլսելու տվեցին Իսմեթի թունոտ նկատողությունը, և այլ շորթումների նպատակով, ավելի ու ավելի հաճախ վերադարձան հայկական հարցին: Եվ միայն այն բանից հետո, երբ Լոզանի կոնֆերանսի օրակարգում եղած բոլոր հիմնական հարցերը սպառվեցին, այսինքն, դաշնակիցների պատկերացումներին համապատասխան լուծվեցին նեղուցների, կապիտուլյացիաների, օտոմանյան պարտքի, Մոսուլի մասին և այլ հարցեր, դաշնակիցները, ինչ-որ կերպ, աննկատ կոծկեցին հայկական հարցը: Քերզոնի բնորոշմամբ, այդ հիվանդ հարցը խաղաղ վախճանվեց: Եվ, երբ 1923 թվականի հուլիսի 23-ին, նույն Քերզոնի արտահայտությամբ, «մաքուր ձեռքերով» ստորագրեցին Լոզանի պայմանագիրը, ապա դրանում այլևս ոչ մի բառով չէր հիշատակվում հայերի մասին:
Լոզանի կոնֆերանսում ՍՍՀՄ պատվիրակությունը լիովին սատարեց Թուրքիայի դիրքորոշմանը` Ստամբուլը և նեղուցները նրան վերադարձնելու հարցում, չնայած Թուրքիան հրաժարվել էր կոմունիստական ուղիով զարգացումից:
Այս համատեքստում հարկավոր է հիշել, որ միջազգային պաշտոնական բոլոր բանակցությունները և պայմանագրերը (ի թիվս դրանց` Մոսկվայի 1921 թվականի) ընթացել և ստորագրվել են մինչ այդ որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ չճանաչված Թուրքիայի Ազգային Մեծ Ժողովի կողմից: Թուրքիայի հանրապետության պաշտոնական կազմավորումը հռչակվել է 1923 թվականի հոկտեմբերի 29-ին:
Ո՞րն է սովետական պետության ղեկավարների քաղաքական «կարճատեսության» պատճառը: Ինչպե՞ս կարող էր Ռուսաստանի բոլշևիկների կուսակցությունը տարբեր միջոցներով և գործողություններով նպաստել հայոց ցեղասպանության շարունակմանը, այսպես կոչված, Արևելյան Հայաստանի «ռուսական» տարածքում:
Հանելուկը լուծվում է Պավլովիչ-Վելտմանի կենսագրական մի քանի փաստով. «ՌՍԴԲԿ II համագումարից հետո (1903) Պավլովիչը հարել է մենշևիկներին, լինելով «The Day» (ԱՄՆ) զինվորական թերթի թղթակիցը, «La Revue Politique Internationale» (Ֆրանսիա) ամսագրի աշխատակիցը: Վերադարձել է Ռուսաստան 1917 թ. և անմիջապես միացել Տրոցկուն, աշխատանքի ընդունվելով ՌՍՖՍՀ Արտգործժողկոմում: (Ինքը` Տրոցկին, Ռուսաստան եկավ 1917 թ., ԱՄՆ-ից` Լոնդոնում կատարած կանգառով):
1918 թվականին անդամագրվել է ՌԿԿ-ին:
1920 թվականին կազմակերպել է «Արևելքի ժողովուրդների առաջին համագումարի» աշխատանքները և ընտրվել «Քարոզչության խորհրդում», որը, չգիտես ինչու, հատկապես անդրադառնում էր «հայկական հարցին»:
1921 թվականին ընտրվել է Արևելագետների համառուսաստանյան գիտական կազմակերպության ղեկավար, 1921-1923 թվականներին` Ազգժողկոմի կոլեգիայի անդամ: Մոսկվայի արևելագիտության ինստիտուտի հիմնադիրներից է և ռեկտոր: Մեծ ավանդ ունի սովետական արևելագիտության զարգացման գործում: Նրա աշխատությունները «մեծ ազդեցություն են գործել սովետական արևելագետների առաջին սերնդի ձևավորման վրա»,- նշում է «Սովետական պատմության հանրագիտարանը»:
Ռուսերենից թարգմանեց
Դավիթ ՄԿՐ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Ասում են Ռուսաստանի նախագահ Պուտինը Զանգեզուրի միջանցքի մասին ոչ մի նոր բան չի ասել Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո, որն ավարտվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ։ Միևնույն ժամանակ, հայտնի չէ, թե այս հարցում Հայաստանը, Ադրբեջանը, Իրանը, Ռուսաստանն ու Թուրքիան ինչպես են «ընտելանալու» միմյանց:
-
Ասում են… Ռուսաստանի տարածքին հեռահար ճշգրիտ զենքերով հարվածներ հասցնելու հնարավորություն ՈՒկրաինայի ԶՈՒ-ն չունի, հետևաբար, եթե հայտարարվում է, որ ՈՒկրաինային թույլատրվում է նման հարվածներ հասցնել, ապա դա նշանակում է, որ ՆԱՏՕ-ն ուղիղ մտնում է կոնֆլիկտի մեջ Ռուսաստանի հետ
-
Ասում են… Վլադիմիր Պուտինի այցն Ադրբեջան պատմական իրադարձություն էր, քանի որ այն նշանավորեց Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի գլխավոր դաշնակցի փոփոխությունը։ Ավելի քան 30 տարի Հայաստանն այդպիսի դաշնակից էր, բայց հիմա որոշել է անցնել Արևմուտքի կողմը՝ ներառյալ Ֆրանսիան, ԵՄ-ը և ԱՄՆ-ը
-
Նիկոլն արգելել է իրեն նկարել Արարատների ֆոնին Ըստ մերձնիկոլական շրջապատից տարածվող լուրերի` կապիտուլյանտ ոչնչությունը հրահանգել է իր աշխատակազմի լուսանկարիչներին և օպերատորներին իրեն չպատկերել Արարատ լեռների ֆոնին:
-
Ասում են… Մի շարք երկրներում, ցավոք, նաև Հայաստանում մեծ խանդավառություն չկար այն հարցում, որ Ռուսաստանն ինչ-որ կերպ վերահսկեր Հայաստանով լոգիստիկ ճանապարհը Նախիջեւանի և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի միջև։ Այստեղ, նախ և առաջ, Թուրքիայի շահն է
-
Ասում են… Ես հստակ ասել եմ՝ նյութական որևէ ակնկալիք, կլինի կազմակերպություն կամ անձ, եթե ինքը ներգրավված է այս շարժմանը, չի կարող ունենալ, սկսած ինձնից, փոխարենը՝ մենք բոլորս կստանանք Հայրենիք ու Պատիվ
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
Տարածաշրջանային
