Ագռավաքար
01.10.2019 | 00:11
Մուդրոսի հաշտությունից հետո (1918 թ. հոկտեմբերի 30) երիտթուրքական պարագլուխներ Թալեաթ փաշան, Էնվեր փաշան, Ջեմալ փաշան և Հայոց ցեղասպանության այլ կազմակերպիչներ գերմանական սուզանավով փախան Գերմանիա, և հեռակա կարգով մահապատժի դատապարտվեցին Կոստանդնուպոլսի զինվորական դատարանի կողմից:
1919 թվականին Էնվեր փաշան հանդիպումներ ունեցավ Գերմանիայում Սովետական Ռուսաստանի ներկայացուցիչ, Լ.Դ. Տրոցկու գործակալ Կարլ Ռադեկի (Սոբելսոն) հետ, որը և մոսկովյան իշխանություններին երաշխավորեց հայ ժողովրդի դահճին` դատապարտված Կոստանդնուպոլսի զինվորական դատարանի կողմից: 1920 թվականի սկզբին Էնվեր փաշան, իր համախոհ պանթուրքիստների հետ, մեկնեց Մոսկվա, որտեղ շուրջ մեկ և կես տարի աշխատեց «Հեղափոխության հետ Իսլամի Միասնության Ընկերությունում» (ՀԻՄԸ):
1920 թվականի սեպտեմբերի 1-8-ը, տրոցկիստ Մ. Պավլովիչ-Վելտմանի առաջարկությամբ, Բաքվում հրավիրվեց Արևելքի ժողովուրդների առաջին համագումարը, որին մասնակցեց երեսուն երկրի երկու հազար պատվիրակ:
Համագումարի աշխատանքները ղեկավարում էր Գրիգորի Զինովևը (Ռադոմիսլսկի-Ապֆելբաում), որը Բաքու ժամանեց Կ. Ռադեկի և Էնվեր փաշայի հետ` նույն վագոնով: Էնվեր փաշային կայարանում ոգեշունչ վանկարկումներով դիմավորեց ազգայնամոլ-մուսաֆաթականների բազմաքանակ ամբոխը, որը հանդիսավորությամբ, ձեռքերի վրա, տարավ նրան քաղաքի փողոցներով, որպես 1918 թվականին «ատելի բոլշևիկյան կոմունայից» Բաքվի ազատարարի (այդ ինտերվենցիայի ժամանակ Էնվեր փաշայի ասկյարները մորթեցին ավելի քան 10 000 բաքվեցու):
Արևելքի ժողովուրդների համագումարում, հիմնվելով «Հեղափոխության հետ Իսլամի Միասնության Ընկերության» (ՀԻՄԸ) դիրքորոշումների վրա, «շարիաթի հետ բոլշևիկյան կուսակցության գաղափարների միավորումն» անցկացնելու փորձ կատարվեց: Այդ միավորումը կոչվում էր «Շարիաթի նախագիծ» և պարունակում էր շարիաթի 15 դրույթների բացատրություն, որոնք, իբր, համապատասխանում էին կոմունիստական ուսմունքին, որը, իհարկե, չէր համընկնում բոլշևիկների քարոզած աթեիստական գաղափարախոսությանը: Արդյունքում, պաշտոնական մակարդակով բարեհաջող մոռացվեց այդ «միասնության» մասին, թեև մուսուլմանական առանձին հանրապետություններում պանթուրքիզմի գաղափարախոսության հենքի վրա պահպանվեցին որոշ մնացուկային երևույթներ:
Մոսկովյան իշխանությունները որոշեցին օգտագործել Էնվեր փաշային Միջին Ասիայում և Կովկասում «հեղափոխական տրամադրություններ» տարածելու նպատակով, գտնելով, որ տեղի բնակչության շրջանում Էնվեր փաշայի պանթուրքական գաղափարների ժողովրդականությունը կօգնի Խորհրդային իշխանությանը Թուրքեստանում բասմաչների դեմ պայքարում, որտեղ և նա ուղարկվեց 1921 թվականի նոյեմբերին: Սակայն տեղ հասնելուն պես Էնվեր փաշան անմիջապես միացավ բասմաչական շարժման պայքարին` ընդդեմ խորհրդային իշխանության:
1923 թվականի փետրվարին Էնվեր փաշայի ղեկավարած բասմաչական զինված միավորումները գրավեցին Դուշանբեն, այնուհետև կազմակերպվեց արշավ դեպի Բուխարա: Կարճ ժամկետում նրանք կարողացան գործնականում գրավել Արևելյան Բուխարայի ամբողջ տարածքը և էմիրաթի արևմտյան հատվածի զգալի մասը: Սովետական ներկայացուցիչները բազմիցս հաշտություն առաջարկեցին Էնվեր փաշային և Արևելյան Բուխարայում նրա իշխանության ճանաչումը, սակայն նա անհանդուրժողական դիրք գրավեց և պահանջեց դուրս բերել սովետական զորքերը ամբողջ Թուրքեստանից: 1922 թվականի մայիսին Կարմիր բանակն անցավ հակահարձակման` զորքեր ուղարկելով Ամուդարյա, Փյանջ և Վախշ գետերով:
1922 թվականի օգոստոսի 4-ին, հետապնդվելով Կարմիր Բանակի կողմից, Էնվեր փաշան սպանվեց մարտի ընթացքում: Դիվիզիոնի հրամանատարի զեկույցից` 13-րդ կորպուսի շտաբ. «Նախազգուշական անհրաժեշտ գործողություններ ձեռնարկելով` դիվիզիոնը շարժվեց հանձնարարված ուղղությամբ: Ղշլաղից ոչ հեռու, որտեղ տեղակայված էր հակառակորդի շտաբը, իմ կողմից առանձնացվեց մեկ հեծելավաշտ և ուղարկվեց թիկունք, որպեսզի հակառակորդի նահանջի դեպքում փակի նրանց ճանապարհը: Առավոտյան ժամը հինգին դիվիզիոնն անցավ հարձակման, սակայն հակառակորդը ցուցաբերեց զինված դիմադրություն: Մեր գնդացրային կրակի շնորհիվ հակառակորդը լքեց դիրքերը և դիմեց անկանոն փախուստի: Բասմաչների շտաբը, Էնվեր փաշայի գլխավորությամբ, նետվեց սարերի կողմը, սակայն հանդիպելով թիկունք ուղարկված հեծելավաշտին, մտավ մարտի մեջ: Մարտի արդյունքում շտաբը գլխովին ոչնչացվեց: Ընդամենը երեք հոգու հաջողվեց փրկվել: Մարտադաշտում թողեցին 28 դիակ: Նրանց մեջ ճանաչվել է նաև Էնվեր փաշան: Սրի հարվածը թռցրել էր նրա գլուխը և իրանի մի մասը: Նրա կողքին գտել են Ղուրան»:
Էնվեր փաշայի գերեզմանը մինչև քսաներորդ դարի երեսնական թվականների կեսերը սրբավայր էր մուսուլման բնակչության համար, հետո սովետական իշխանությունները քանդեցին գերեզմանաթումբը, բայց տեղի բնակչությունը շարունակեց այցելել գերեզմանին: ԽՍՀՄ գերեզմանափոր Գորբաչովի հռչակած «վերակառուցմանը» և «պլյուրալիզմին» համապատասխան, 1996 թվականի օգոստոսի 4-ին, տաջիկ քաղաքական և պետական գործիչ Իզաթուլլո Խայոևը Էնվեր փաշայի աճյունը հանդիսավորությամբ հանձնեց Թուրքիայի նախագահ Սուլեյման Դեմիրելին:
Նման փաստերը վկայում են պանթուրքիզմի գաղափարների տարածման մասին ինչպես խորհրդային, այնպես էլ ժամանակակից (XXI դար) պայմաններում, նաև թուրքական հակասովետական և հակառուսական ազդեցության գործոնի` նախկին խորհրդային մուսուլմանական հանրապետությունների վարած քաղաքականության մեջ: ՈՒշագրավ է այն փաստը, որ Էնվեր փաշայի աճյունի հանձնումը Թուրքիայի նախագահին, այնուհետև` հուղարկավորությունը Ստամբուլում, արտացոլում է ինչպես բուն Թուրքիայի ղեկավարության, այնպես էլ հետխորհրդային տարածքի մուսուլմանական պետական կառույցների վերնախավի վերաբերմունքը Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ:
Արևելքի ժողովուրդների համագումարում (նույն Մ. Պավլովիչ-Վելտմանի նախաձեռնությամբ) ստեղծվեց, այսպես կոչված, «Քարոզչության խորհուրդ», որը հրապարակեց «Եզրակացություն «Հայկական հարցի» մասին», ըստ ադրբեջանցի քաղաքագետ Թեյմուր Աթաևի վկայության, նշելով հետևյալը. «Տարածաշրջանում բրիտանական քաղաքականությունն իրականացնողների շարքերում առաջին տեղերից մեկը կոմունիստները Հայաստանում միանշանակ և վստահաբար հատկացրել են դաշնակցական իշխանությանը»: …Համագումարում «Անգորայի կառավարության ներկայացուցչի»` Իբրահիմ Տալի, հրապարակած հայտարարության մեջ Հայաստանում իշխող դաշնակցականները որակվեցին «արևմտյան կապիտալիզմի» արևելյան աջակիցներ… Նրանք բոլորը, մեկ մարդու նման, «նետվեցին դեպի Անտանտը» (իսկ համագումարի բանաձևում հայտնվում էր «կարեկցանք բոլոր թուրք մարտիկներին», որոնք պայքարում էին ընդդեմ իմպերիալիզմի): Դաշնակցական կառավարության դիրքորոշումը շոշափեց… Մ. Պավլովիչ-Վելտմանը, ընդգծելով, որ «Հայաստանը հավակնություններ է ներկայացնում Ղարաբաղի և Զանգեզուրի նկատմամբ»: Համագումարից շատ չանցած` ի հայտ եկավ Քարոզչական խորհրդի նախագահության չգովազդված «Եզրակացությունը»: Փաստաթուղթն արձանագրում էր «մեր դեմ» բրիտանացիների կազմակերպած զինված ուժերի և դաշնակցական կառավարության գործնական պատրաստությունը, որը «մեր դեմ պատերազմի» նպատակով «ռազմական մատակարարում է ստանում անգլիացիներից»: …Արձանագրելով մոտակա ժամանակներում Լոնդոնի հարվածի նախապատրաստումը «Անգլո-պարսկական, Հայաստանի, մի գուցե նաև Վրաստանի միացյալ զորքերով Սովետական Ադրբեջանի դեմ» («Ադրբեջանը բոլշևիկյան լծից» ազատագրելու դրոշի ներքո և Բաքուն Սովետական Ռուսաստանից խլելու նպատակով), «Եզրակացությունը» անհրաժեշտ էր համարում «անհապաղ աջակցել Թուրքիայում մարող ազգային շարժմանը», նախազգուշացնելով «անգլո-շահական զորքերին, Հայաստանին Վրաստանի միավորման մասին»: … «Դիվանագիտական տեսանկյունից, Արևմտյան Եվրոպայում հասարակական վրդովմունքի փոթորիկը սանձելու համար» Հայաստանի դեմ թուրքական զորքերի հարձակմանը զուգընթաց «մեր մամուլի բոլոր միջոցներով և հրապարակային օրգանների օգնությամբ մենք մեծ աղմուկ կբարձրացնենք Եվրոպայում` հայ-թուրքական նոր կոտորածի մասին և այն մեկընդմիշտ կանխելու անհրաժեշտության վերաբերյալ»: Այդ կետն իրագործելու նպատակով «մեր զորքերը Հայաստան կմտնեն նրա զորալքված արևելյան սահմանից», և, տապալված իշխանության փոխարեն «կհաստատվի Սովետական իշխանություն»: Այնուհետև «մենք կվռնդենք թուրքական զորքերը Հայաստանի սահմաններից (ինչին թուրքերը անառարկելիորեն կենթարկվեն) և «հետագայում հայ-թուրքական հակամարտությունների բոլոր հնարավորությունները կանխելու նպատակով մեր զորքերը կտեղակայենք հայ-թուրքական սահմանին»:
Այսպիսով, արևմտաեվրոպական պրոլետարիատի աչքին «մենք կերևանք» «կոտորածը կանխելու և հայ ժողովրդի մնացորդները վերջնական ոչնչացումից փրկելու» նպատակով «դեպի Հայաստան շարժվող խաղաղարարների չափազանց վեհանձն դերում»: Եզրակացությունը ամփոփվում էր պատերազմի անխուսափելության արձանագրումով, քանի որ հապաղելու դեպքում «երկու շաբաթ անց» Հայաստանը կիրականացներ «հարձակում Սովետական Ադրբեջանի դեմ», որը «մեզ համար կնշանակի Բաքվի կորուստ»: Փաստաթուղթը եզրակացության ուղարկվեց Կոմինտերնի Գործկոմի նախագահություն և ՌԿԿ Կենտկոմ, պատճենը` ՌՍՖՍՌ ԱԳԺԿ:
Այդ ընթացքում, Թուրքիայում սոցիալիզմի, կոմունիստական կուսակցության գլխավոր շինարարի հետ անգորական «հեղափոխական-անկախության մարտիկները» վարվեցին միանգամայն պարզ եղանակով: 1921 թվականի հունվարի 29-ի գիշերը Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության հիմնադիրներից մեկին` Մուստաֆա Սուբխիին և նրա 14 ընկերներին նավապետն ու նավի անձնակազմը, որի օգնությամբ նրանք փորձում էին փախչել հետապնդումից, մորթեցին Սև ծովի ջրատարածքում, ինչը ստացավ «Տասնհինգի սպանդ» անվանումը: Քեմալ փաշայի նշանակած «կոմունիստների նոր ղեկավարության» գլխավոր խնդիրը դարձավ արդեն փողերի կորզումը Կոմինտերնից: Երբ դա չհաջողվեց, «ազատ, անկախ և ինքնիշխան Թուրքիայում» արգելվեցին կուսակցությունը և կոմունիստական քարոզչությունը:
Ահա այսպես, անատոլիական «հեղափոխականները» դեմքով «ծագող կարմիր հեղափոխությունը», «լիարժեք անկեղծությամբ» ընդունեցին իրենց պարզված «Սովետական Ռուսաստանի բարեկամական ձեռքը»:
Ինչպես վկայում են հետագա իրադարձությունները, վերոնշյալ ատյանները դրականորեն արձագանքեցին «Քարոզչության խորհրդի» բոլոր առաջարկություններին: Անպատկառ սուտը խաղարկվեց Մ. Պավլովիչ-Վելտմանի եռանդուն աջակցությամբ. «Հայաստանը հայտարարում է Ղարաբաղի և Զանգեզուրի նկատմամբ հավակնությունների մասին»: Նման դիրքորոշումը, որը «Արևելքի ժողովուրդների համագումար» հրավիրելու գաղափարի շրջանակներից դուրս էր, իբրև թե «Համաշխարհային հեղափոխությունը» դեպի Արևելք ուղղորդելու նպատակ էր հետապնդում, վկայում է տրոցկիստ-էսեռական սիոնիստական դաշինքի խարդավանքի մասին, որը կոմունիզմի գաղափարների քարոզչության քողի տակ իրականացնում էր անգլամետ հակառուսական քաղաքականություն:
Պավլովիչը կեղծ տեղեկատվություն է տարածում քեմալական Թուրքիայի մասին. «Համակրանքը բոլշևիկների նկատմամբ այնչափ համընդհանուր է դառնում, որ նույնիսկ ունևոր խավի ներկայացուցիչներն են անթաքույց արտահայտում իրենց հիացմունքը ռուս բոլշևիկների նկատմամբ: Ինչպես հավաստում են Անտանտի գործակալներն իրենց զեկույցներում, և ինչպես եվրոպական թղթակիցներն են գրում իրենց թերթերում, բոլոր թուրքերը, սկսած չքավորներից և վերջացրած հարուստ մարդկանցով, սկսած անգրագետ ռամիկներից և վերջացրած պրոֆեսորներով, միայն մեկ բան են երազում` բոլշևիկների գալուստը»: Թուրք բնակչության զարմանալի միասնականությունը, որը «սկսած չքավորներից և վերջացրած հարուստ մարդկանցով, սկսած անգրագետ ռամիկներից և վերջացրած պրոֆեսորներով, միայն մեկ բան են երազում` բոլշևիկների գալուստը» արտացոլված է այդ գնահատականի մեջ: Եվ այս ամենը` անգրագետ, հետամնաց, ֆեոդալական Թուրքիայի մասին:
Այդ հանգամանքը խաղարկվեց միջազգային սիոնիզմ-տրոցկիզմի և էսեռների ներկայացուցիչների կողմից իմպերիալիստական անգլամետ քարոզչական քաղաքականության մեջ ընդդեմ հայ ժողովրդի: Մինչ այսօր (XXI դար) դաշնակցական կառավարության պիտակավորված գնահատականը, որպես «արևմտյան կապիտալիզմի արևելյան գործակցի», անփոփոխ պահպանվում է համայն հայությանը հասցեագրված: Անգլիական դիվանագիտության հայատյաց քաղաքականությունը բխում էր հայ և ռուս ժողովուրդների հոգևոր մերձությունից և հայ ժողովրդի կողմից Ռուսաստանի մշտական աջակցությունից: Հանուն արդարության հարկավոր է նշել, որ այդ պիտակավորման տարածման գործում իրենց ծանրակշիռ ներդրումն ունեցան նաև դաշնակցական ղեկավարները` հակասովետական քաղաքականության մեջ հասնելով մինչև հայ ժողովրդի շահերի ոտնահարում: Այսպես, ջանալով խոչընդոտել կոմունիստների հաստատմանը Հայաստանում, 1920 թվականի նոյեմբերի 29-ին, հեռացված լինելով իշխանությունից, դաշնակցականները, նույն թվականի դեկտեմբերի 2-ին քեմալական Թուրքիայի հետ ստորագրեցին ամոթալի մեռելածին «Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը»` միաժամանակ չեղյալ համարելով «Սևրի պայմանագիրը»:
Հետագայում Պավլովիչ-Վելտմանը շարունակեց զրպարտանքների տարածումը, որոնցում հայերին ներկայացնում էր որպես իմպերիալիստական գործակալներ, որոնք «ձեռք են բարձրացրել թուրք ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի վրա»: Այդ կերպ հայ ժողովրդի դահիճը ներկայացվում էր «իմպերիալիստ»-հայերի զոհի, իսկ ահավոր ցեղասպանության ենթարկված հայերը` զավթիչի կերպարով:
Ռուսերենից թարգմանեց
Դավիթ ՄԿՐ ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Նիկոլն արգելել է իրեն նկարել Արարատների ֆոնին Ըստ մերձնիկոլական շրջապատից տարածվող լուրերի` կապիտուլյանտ ոչնչությունը հրահանգել է իր աշխատակազմի լուսանկարիչներին և օպերատորներին իրեն չպատկերել Արարատ լեռների ֆոնին:
-
Ասում են… Մի շարք երկրներում, ցավոք, նաև Հայաստանում մեծ խանդավառություն չկար այն հարցում, որ Ռուսաստանն ինչ-որ կերպ վերահսկեր Հայաստանով լոգիստիկ ճանապարհը Նախիջեւանի և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի միջև։ Այստեղ, նախ և առաջ, Թուրքիայի շահն է
-
Ասում են… Ես հստակ ասել եմ՝ նյութական որևէ ակնկալիք, կլինի կազմակերպություն կամ անձ, եթե ինքը ներգրավված է այս շարժմանը, չի կարող ունենալ, սկսած ինձնից, փոխարենը՝ մենք բոլորս կստանանք Հայրենիք ու Պատիվ
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
-
Ասում են
Ադրբեջանը վերսկսել է պատերազմը Լեռնային Ղարաբաղի դեմ՝ գնդակոծելով խաղաղ բնակիչներին և քաղաքացիական ենթակառուցվածքները
-
Ասում են… Մենք առաջարկել ենք համաձայնության գալ Ադրբեջանի հետ այնպես, որ Քելբաջարն ու Լաչինը, նաև ամբողջ Ղարաբաղը, փաստացի մնան Հայաստանի իրավասության ներքո
-
Ասում են Ռուսաստանը գնահատում է Հայաստանի հետ կառուցողական հարաբերությունները, սակայն հնարավոր չէ համաձայնել վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի թեզերի հետ՝ ռուս խաղաղապահների առաքելության ձախողման մասին:
Տարածաշրջանային
