Մկրտիչ Սարգսյան. պատերազմի և խաղաղության զինվորը

Մկրտիչ Սարգսյան գրողի, զինվոր զավակի գրավոր ու բանավոր կյանքը տեսնելով, առավել լավ հասկացա, որ ստեղծագործել, չի նշանակում ստեղծել կամ էլ հորինել: Ճշմարիտ գրողը ոչ թե չեղած բանը ստեղծող-հորինող է, այլ պարզապես եղածը հայտնաբերող: Եվ քանի որ մարդը ստեղծված է Աստծո պատկերով ու նմանությամբ, մարդկայինից բացի, կրելու է աստվածային, նույնն է թե ասեի` Աստծո բնությունը: Դա այդպես է, այլապես մարդացյալ Աստված Հիսուս Քրիստոսը չէր ասի.
«Ինձ նման եղեք», այսինքն՝ ինձ նման մարդ եղեք, որպես մարդ ինձ նմանվեցեք: ՈՒրեմն, հնարավոր է այս աշխարհում գտնվելով, գործել աստվածային բնությամբ: Ոչ միայն գործել, այլև ապրել աստվածային բնությամբ: Առաջին մարդ Ադամը հնազանդ չգտնվեց, երկրորդ մարդը, որ Հիսուս Քրիստոսն է, Հորը հնազանդ մնաց մինչև վերջ, և այդ հնազանդությամբ էլ հաղթեց աշխարհին:
Իսկ ի՞նչ է նշանակում հնազանդ լինել:
Ո՞վ է, որին կարելի է հնազանդ համարել:
Հնազանդը նա է, ով լսում է:
ՈՒրեմն, հնազանդ լինել, նշանակում է լսել, լսածը կատարել, լսելով կատարել:
Մկրտիչ Սարգսյանով, ահավասիկ, առավել պարզ դարձավ ինձ, որ Ճշմարտությունը գրելը լսելով է լինում և ոչ թե խելքին զոռ տալով, խելացի կամ էլ խորագետ խաղալով: Գրելը զբաղմունք չէ և ոչ էլ խաղ, ինչպես ոմանք կարծում են: Եվ եթե գրելն արվեստ էլ է, ապա, թերևս, ոչ մարդու ստեղծած:
Մարդը մի նոր բան ասելու ունակ չէ, ո՜ւր մնաց ունակ լինի ստեղծելու:
Նույնիսկ Աստված ինքը աշխարհը չի ստեղծում-ստեղծագործում: Աստծունը արարչագործություն է և ոչ թե ստեղծագործություն:
Աստված լույսը չի ստեղծում, լույսը, որ կար քաոսի մեջ, բերում առանձնացնում է և Ինքն էլ ուրախությամբ տեսնում, որ լույսը բարի է:
Մինչ այդ, Աստված ոչ մի բան բարի չի կոչել, բանին նոր կյանք տալով, առանձնացնելով, անհատականացնելով, բանը զանազանելով, բարին տեսնում է, գրած է, չէ՞. «Եվ տեսավ Աստված լույսը բարի է»:
Այդպես, դասակարգման ընթացքում, Աստված ամեն
բան-երևույթ բարի է տեսնում:
Մկրտիչ Սարգսյան գրող մարդու կյանքի օրինակին հետևեմ: Պատերազմի դաշտ մեկնելիս, համաշխարհային քաոսում հայտնված` նա գիտե՞ր արդյոք, թե որքան սիրելի են մարտական ընկերները, գիտե՞ր արդյոք, թե որքան սեր կրող է լինել-կուտակվել-ծովանալ իր պատանեկան անփորձ, մարմնաբնակ սրտի մեջ:
Չգիտեր:
Նա գիտեր միայն, որ կռվի դաշտ է իջնելու, բայց չգիտեր, թե այն իրականում ի՞նչ դաշտ է: Ընթացքում պարզվում է, որ կռվի դաշտ կոչվածը նվիրումի, կարեկցանքի, ընկերության, հավատարմության ու նաև անանձնական, անշահ սիրո, հավիտենական սիրո դաշտ է:
Գրիչ վերցնող և գրող Մկրտիչ Սարգսյանին գուցե և բացատրելի չլիներ իր գրիչ վերցնել և գրելը: Գրելու պահին տեսնում էր գրիչը, թուղթը ու մեկ էլ իր ձեռքը, բայց չէր տեսնում Նրան, ով գրել է տալիս:
Նա գրում էր վեպ, վիպակ, պատմվածք, որ միայն իրենը չէին, այսինքն` հեղինակը միայն ինքը չէր: Եվ քանի որ դա այդպես էր, ուրեմն, գրում էր լսելով, ոչ թե դրսիններին լսելով, այլ լսելով նրանց, ովքեր իր մեջ էին, իր կյանքին խառնված, իր սրտի զարկն ու տրոփյունը դարձած: Գրողի շնորհը հենց այս լսելն է: Լսելը շնորհ է, որ Աստծուց է: Նա երբեք հորինելով մտածող չեղավ և ոչ էլ մտածելով հորինող: Գրեց լսելով, զինվորի սրտի զարկը, հայ ժողովրդի, Աստծո և բնության իր ներսի ձայները լսելով:
Գրողի առաջին հատկանիշը ուրեմն լսելն է, ճշմարիտ գրողը լսելով է գրում:
Ձևակերպեմ միտքս` գրել, նշանակում է լսել: Անշուշտ, լսելով գրողի գիրը գրվում է: Գրողի մյուս հատկանիշը տեսնելն է: ՈՒրեմն, գրել, նշանակում է տեսնել, տեսնել այն, ինչը չի կարող տեսնել սովորական (մարմնավոր) մարդը սովորական (մարմնի) աչքով: Այնուհետև. գրել, նշանակում է հավատալ:
Այնուհետև. գրել, նշանակում է սիրել, ասել է թե` գրելը սիրո հետ կապված աշխատանք է:
Եվ վերջապես, գրել, նշանակում է վկայել, հաստատել կյան¬քի հավիտենական լինելը: Ավելի պարզ ասած, ճշմարիտ գրողը մարդու աչքը բացում է հավիտենական կյանքի ճանապարհը տեսնելու համար: Իսկ նրանք, ովքեր Աստծո դաշտի մշակներ են, գրելը միջոց են ծառայեցնում կյանքի հավիտենական թշնամի մահին պարտության մատնելու և հավիտենական կյանքը հաստատելու:
Առաջին պայմանը չարից հեռանալն է, մինչև գրողը չարից չհեռանա, չի կարող գրական մնայուն ժառանգություն թողնել: Խնդրեմ, պեղիր Մկրտիչ Սարգսյանի գրի ծալքերը, չարության սերմեր, թշնամանքի նշաններ չես գտնի:
Երիտասարդներին ինքը խորհուրդ էր տալիս՝ չարացած գրիչ չվերցնել, որովհետև չարացած մարդը չի կարող գրել բարու մասին: Այս մարդու անձի և գրի մեջ նենգություն չես տեսնի: Նա կարող է բանը մերժել և փոխարենը սերմանել սերը: Անշուշտ, մարդ Մկրտիչ Սարգսյանի և գրող Մկրտիչ Սարգսյանի միջև կապը կա, բայց կարծում եմ, նույնը չեն, չեն էլ կարող նույնը լինել. մի՞թե, ասենք, խնձորը‘ որպես պտուղ և խնձորենին` որպես ծառատեսակ, նույնն են: Կապը կա, բայց նույնը չեն: Մարդը միս և արյուն է, իսկ միսը և արյունը չեն կարող հրաշքներ գործել, հայտնություններ անել: Հրաշքներն ու հայտնությունները տիեզերական հաղորդակցությունների միջոցով ու շնորհիվ են տեսանելի կյանքի կոչվում:
Այն որ ասում են` Մկրտիչ Սարգսյանի պատերազմական կյանքը, ձևակերպման առումով, ըստ իս, այնքան էլ ճիշտ ու ճշգրիտ չէ. դա ոչ թե պատերազմական կյանք է, այլ կյանքի պատերազմ, պատերազմ հանուն կյանքի: Զինվորը չէ, որ հաղթելու է զինվորին: Կռիվը զինվորների միջև չէ, զինվորների մեջ չէ: Թեև զինվորն է զինվորին սպանողը, բայց, մեծ հաշվով, կռիվը զինվ-րին սպանության մղող չար ուժի դեմ է: Այնպես որ, Մկրտիչ Սարգսյանի աչքին զինվորը զինվոր է, նույն դատապարտվածն է, նույն զոհը, կախաղանի սյան տակ կանգնածը:
Իրակա՞ն են Մկրտիչ Սարգսյանի նկարագրած կերպարները: Այո: Նա ամենայն ինչը կյանքից է վերցրել և ոչ թե օդից: Այստեղ մի նուրբ ճշմարտություն կա, մի հարց. արդյոք նրանք իրականում այնպիսի՞ն են եղել, ինչպես ներկայացված են: Ո՞վ գիտե, թե իրականում ինչպիսին է եղել, ասենք, «Ճակատագրով դատապարտվածները» վիպերգի Նատաշան, սակայն, Մկրտիչ Սարգսյան գրողը, որ զինվոր էլ է, այս ռուս աղջկան նայում և տեսնում է այնպիսին, ինչպիսին կուզեր տեսնել, նրան ներկայացնում է այնպես, ինչպես վայել է գթության քրոջը. «Միակ մխիթարությունը Նատաշան էր, որը միշտ մի բուռ արցունք ուներ՝ մեռածների և քրոջական մի ջերմ սիրտ` վիրավորների համար»:
Այս բաները ե՞րբ է գրել, այն պահերի՞ն, թե հետո: Կարևոր չէ, որովհետև Մկրտիչ Սարգսյան մարդը ինքն իրեն շարունակ զգում-տեսնում է պատերազմի դաշտում: Մի կյանքը` ժամանակի առումով, քիչ է, որպեսզի լիցք¬թափվի և դադարի կռվող զինվոր լինելուց: Պատերազմի դաշտում ձևավորված, կյանքի կոչված մարդկային հարաբերություններն այնպես են արմատավորվել նրա սրտի մեջ, որ եթե դրանք` այդ հարաբերությունները, դուրս հանելու լինի իրենից, սիրտն էլ հետն է հանելու կամ էլ սիրտը պատառպատառ է անելու: Արմատակալած ծառը հողից հանելիս, հողի մեջ փոս է առաջանում, արմատները հողով են դուրս գալիս, խուրձ-խուրձ հողով: Իսկ հողը այլ բան չէ ծառի համար, եթե ոչ կյանք: Ծառը հողից հեռացնել, նշանակում է կյանքից հեռացնել: Այդպես էլ Մկրտիչ Սարգսյանը չհեռացավ կյանքի պատերազմից, որովհետև չուզեց ինքն իրեն մահվան դատապարտել: Այս չհեռանալը նույնպես զոհաբերություն էր, թեև ինքը ողջ էր մնացել, վերադարձել էր, բայց շարունակում էր երբեմնի կենդանի իր զինվոր ընկերոջ դեմքին տեսնել մեռնողին: Մահը տեսնելը գուցե և այնքան սարսափելի չէ, որքան մահվան դատապարտվածությունը, որքան քայլող մարդու երեսին մահվան կնիքը տեսնելը: Այս տեսնելն էլ կյանք էր, կյանքի սահմաններում էր, բայց ցավագին ու տանջալի:
«Դժվար է ասել, սպանվածնե՞րն ավելի շատ բան կորցրին, թե ապրողներս, որ աշխարհավեր պատերազմի ականատեսն ու տարեգիրը դարձանք»,- գրել է Մկրտիչ Սարգսյանը:
Հետաքրքիր է, զինվոր դարձած մարդիկ, որ նախկինում իրար չեն ճանաչել և չունեն արյունակցական, բարեկամական նույնիսկ հեռավոր կապեր, ոչ միայն ճակատագրով հանդիպածներ են, ոչ միայն ճակատագրով դատապարտվածներ են, այլև ճակատագրով հարազատ դարձածներ, մի բան, որ մեծագույն նվեր է: Նրանք այնքան են միասնական ու միաձույլ, որ միասնաբար մեկի հետ մեռնում և միասնաբար մյուսի մեջ ապրում են: Այստեղ մոռանալ չկա, հիշողություն դառնալ իսկ չկա, որովհետև մնացողը գնացողի մեջ է, գնացողը‘ մնացողի, կենդանի մնացողի: Այնպես որ, Մկրտիչ Սարգսյանը գրել է ինքն իր սրտին նայելով, ինքն իր հոգու դաշտում հայտնվելով: Նրա գրի մեջ պատերազմը չէ, որ կարևորվում է: Պատերազմը լինելով չարիք, որպես այդպիսին մարմնացած է, վերևում զինվորների հոգևոր կապի աշխարհն է:
Եվ քանի որ պատերազմի դաշտի օրն ու ժամը երաշխիք չունեն հաջորդ օրվա և ժամի, ամեն բան բացառիկ է երևում, ամեն պահը թվում է հավիտենություն: Մարդկային փոխհարաբերություններն այստեղ` մարտադաշտում, մոտենում են աստվածայինին: Այստեղ կարեկցանքն էլ, սերն էլ վերերկրային են: Մահվան հետ գործ ունեցողները, ուզեն թե չուզեն, Աստծուն մերձենալու են և այդ մերձեցումը սկիզբ է առնելու սիրո և հավատի միաբանության մեջ գալով: Այստեղ ոչ ոք մենակ չէ, մենակ է վաշտը` մի հոգի և մի մարմին դարձած:
Մահվան ճամփին հայտնված մարդը ամեն բանի մեջ ընդհանրություն, հարազատություն է փնտրում և գտնում. «Անտառը երգեց, կամ էլ թվաց թե երգում է: Վահանը մինչ այդ չգիտեր, որ իսկական, մարդավարի ժպտալ գիտեն ծաղիկները: Չգիտեր, որ անտառը մի հզոր երգչախումբ է և կարող է սիրո հիմն շառաչել»:
Անշուշտ, իրականում ոչ անտառն է երգում և ոչ էլ ծաղիկը ժպտում «մարդավարի», ոչ երգչախումբ կա և ոչ էլ «սիրո հիմնի շառաչ». այս ամենը, հիրավի, այն է, ինչը կոչում են գրողի աշխարհ: Իսկ ես կասեի, գրական արդար մշակի աշխարհը ոչ միայն նման է, այլև գրեթե նոնանում է Աստծո աշխարհի հետ:
Շարունակ հարց է հնչել.
«Ո՞վ է Սերժանտ Կարոն»:
Շարունակ պատասխանը եղել է.
«Սերժանտ Կարոն Մկրտիչ Սարգսյանն ինքն է»:
Իսկ ինչու՞ չենք կարող հարցնել.
«Ո՞վ է նրա նկարագրած Վահանը» («Ճակատագրով դատապարտվածները» վեպում): Դարձյալ պատասխանը նույնն է լինելու: Վաշտի հրամանտար Վահանը միգուցե ռազմադաշտում այնքան կատարյալ ու ամբողջական չի եղել, որքան գրական մշակ Մկրտիչ Սարգսյանի հոգևոր դաշտում: Եվ դա բնական է, քանի որ գրողի գործը, գրողի կոչումը մարդուն վեհացնել, ազնվացնելն է` այդ կերպ սերունդներին տալով կյանքի կատարելության օրինակը: Մկրտիչ Սարգսյան գրողի առջև դրված խնդիրը բոլորովին էլ բարդ ու դժվար չէ, որովհետև նա ինքը բավարար չափով իր ներաշխարհում թե՛ ազնվություն, թե՛ առաքինություն և թե՛ բարություն ունի: Այս ամենի հետ, այս ամենից առաջ, հայ ժողովրդի զավակը Հայաստան ունի իր մեջ, Հայաստանն է մարմնավորում իր անձով, հային հատուկ կարոտ ունի. «Թռչունների ծլվլոց լսվեց և ընդունվեց հայրենական երգի պես»:
Նույն բխումով գրում է.
«Որքա՜ն ես թանկացել և սրբացել, հո՜ղ հայրենի»:
Ինչ խոսք, աշխարհում այն ամենը, որ մտնում է Աստծո արարչագործության մեջ, սուրբ է: Պատերազմը, որպես երևույթ, հեռու է սուրբ լինելուց, մինչդեռ պատերազմի դաշտի մարդկային հարաբերությունները հասնում են սրբության աստիճանի: Պատերազմը չէ, պատերազմի դաշտում հանուն հայրենիքի և հանուն խաղաղ կյանքի կռվող զինվորների եղբայրութունն է, որ դիտվում է որպես սրբազան ու հա-վիտենական ժառանգություն:
Մենք` ընթերցողներս, պատերազմը տեսնում ենք ինչպես պատերազմի դաշտում, այնպես էլ զինվոր գրողի ներաշխարհում: Մկրտիչ Սարգսյան մարդու մեջ պատերազմի հոգևոր պատկերն է, որ արտացոլվում է: Տեսանելի է պատերազմական երկու ճակատ, մեկը` հողի վրա, մյուսը` զինվորի սրտում: Այս երկուսի ընթացքը միասնական է, այն տարբերությամբ, որ մի տեղում ավարտվելու է պատերազմը, մյուսում‘ շարունակվելու: Ընկնող զինվորների գերեզմաններն էլ թե՛ հողի մեջ են և թե՛ զինվորի սրտի մեջ: Ասացի, ընկնողի հետ ընկնում է ապրողը, իսկ ապրողի հետ, ապրողի մեջ շարունակում ապրել ընկնողը: Հիշա-տակեմ Մկրտիչ Սարգսյանի վկայություններից մեկը.
«Ամփոփված իմ ընկերների և մտերիմների հետ ես թողել եմ նաև իմ սրտի, իմ հոգու մի մասը»: Ահա այս կերպ է աշխարհն ու աշխարհի այս կամ այն անկյուն-հողակտորը սրբանում, դառնում հոգեհարազատ: Ահա այս կերպ է հոգին մարմնին հաղթում, նույն այդ մարմնին մի նոր կյանքի կոչելով: Վաշտի հրամանատար Վահանը գրողի աչքին այլևս մարմնավոր չէ, մարմին չէ.
«Կանգնել է գնդակների հեղեղի տակ կենդանի արձանի նման, մազախռիվ, իրբև վշտի և վրեժի ոգի…»:
Վշտի և վրեժի ոգի դարձած Վահանի ներսում գործողը հաղթանակ տանողը սերն է, ոչ թե զուլալ աղբյուր, հիշեցնող, կարկաչող սերը, այլ սիրո հորդառատը, փոթորկածինը, հեղափոխականը, մահ չճանաչողը. «Եվ նրա մեծ սիրո առաջ...»:
Այո՛, մեծ սիրո առաջ ամեն բան տեղի է տալու: Այս սերը սոսկ զգացմունք չէ, որ մարմնից ծնվի ու մեռնի: Այս սերը հոգու պոռթկումն է, հոգուց ծնված է և կոչված է հավիտենական կյանքի: Եվ քանի որ կյանքով հավիտենական է այս մեծ սերը, փոխանցվելու, անցնելու է սերնդից սերունդ: Ասածիս վկայությունը 2016-ի ապրիլյան քառօրյա պատերազմի տղաների անձնուրաց վարքն է, որ աղերս ունի Ավարայրի նահատակների հետ:
Մկրտիչ Սարգսյան գեղագետը զինվորի մահն իսկ դիտելով սիրո դաշտում, ոչ միայն սիրո մեջ տեղ գտած կյանքի վեհցումն է տեսնում, այլև տեսնում է մահվան գեղեցկությունը, այլ կերպ ասած` նա բերում է «գեղեցիկ» մեռնելու արվեստը: Վաշտի հրամանատար Վահանը բոլորին հասել էր, ոչ մեկին մենակ ու անօգնական չէր թողել, բայց ինքը` իր վերջին, մնացել էր մենակ ու անօգնական, տղաները չկային, ընկել էին: Վահանը գիտակցում էր, որ ընկնելը դեռևս պարտվել չէ, պարտվելը հանձնվելն է: Նա իր կռիվը մղում է մինչև վերջ, մինչև ուժերի հատնումը.
«Ձեռքերը հրաժարվում էին սրբել աչքերը խեղդող արյունը: Նրանց առջև կարմիր վարագույր կար, վարագույրի հետևում‘ կարմիր ստվերներ… Մեջքով հենվեց ծառին ու բարձրացավ… Տասնյակ ավտոմատներ կրակ ժայթքեցին այդ ահավոր մարտիկի վրա… Ծվեն-ծվեն եղած շապիկը, կարմիր դրոշի նման, վերստին ծփաց առաջ: Վերստին առաջացավ… Մեռած էր արդեն, դանդաղ չոքեց, ապա արմատահան ծառի նման տապալվեց գետնին»:
Ամեն բառ¬պատկերի մեջ մահվան սահմանն անցած լինելու խորհուրդը կա: Մահն էլ կա, բայց ոչ որպես վերջ:
Դու կարող ես սիրել մեկին և դա սովորական բան է, սակայն մեծ շնորհ է քո սիրած մարդուն` ով էլ որ լինի, սիրելի դարձնել, սիրել տալ շատերին, քո իսկ սիրով սիրել տալ: Այս արվեստին էլ է տիրապետում Մկրտիչ Սարգսյան գեղագետը: Օրինակ, ինչպես Մկրտիչ Սարգսյան հեղինակն ինքը, այնպես էլ ես` բախտի արժանացած ընթերցողս, սիրեցի նրա տեսած, նրա սիրո դաշտում հայտնված հերոսներին: Մեկը չգտնվեց, որի հանդեպ ատելության նշույլ հայտնվեր իմ մեջ: Բոլորն էլ լավ ու այդչափ սիրելի են եղել իրականոո՞մ, թե՞ գրողի սրտում: Չգիտեմ: Միայն մի բան ակնառու է. Մկրտիչ Սարգսյանը բոլորին նայել է սիրո աչքով, մոտեցել սիրող սրտով: Ասացի, իր մեջ տեսել է նրանց, ովքեր իր նման օտարական էին, ջահել, սիրո ու կյանքի ծարավ: Բոլորի մեջ փնտրել է իրեն և գտել, տեսել է, որպես բախտակից: Այդպես նա աշխարհի ճամփեքին նայել և տեսել է հայրենի տան ճամփան, այլ կերպ ասած, ինքն իրեն սիրո ու կարոտի մեջ է պահել, որպեսզի շարուն¬կի պատերազմական վտանգավոր ուղին անցնել:
Զինվորը զինվոր է, լավ ու վատ զինվոր չի լինում, քանի որ կյանք է, ինչպես Մկրտիչ Սարգսյանն ասում է՝ կյանք՝ «կրակի տակ» հայտնված:
Ինչպես զինվորների կերպարները, այնպես և Մկրտիչ Սարգսյանի կերտած մյուս կերպարները, սկսած Նազարից ու Նազանից («Քաջ Նազար» հեքիաթ-վեպ), այս աշխարհ եկած և այս աշխարհի ճահճի մեջ հայտնված հոգիներ են, որ կարեկցում են միմյանց, կորչող աշխարհում միմյանց փնտրում են, փորձում են փրկել միմյանց: Եվ այդ ամենը գրողի գրչի տակ տեղի է ունենում հոգու վեհացման, հոգուն առաջնություն տալու, հոգու հավիտենությանը հավատալու ճանապարհով: Գրողն առաջնությունը տվել է ոչ թե կռվի զինտեսակին, այլ զինվորի անկոտրում ոգուն: Չկան մերժելի մարդիկ, կան մերժելի բարքեր: (Ի դեպ, ես երանելի եմ կոչել Մկրտիչ Սարգսյանին, որովհետև երբեք իրեն դուրս չի դրել մարդ լինելու, մարդ մնալու կարգավիճակից: Նա իմացել է մարդու կոչումը: Ճշմարտության առաջ, իմ խղճի առաջ մեղանչած չեմ լինի, եթե ասեմ, որ նա սրբությամբ կրել է այն պատկերը, որ Աստված ի սկզբանե տվել է մարդուն: Մկրտիչ Սարգսյանը որպես մարդ, վերաբերմունքով գրեթե նույնն էր բարձր պաշտոնյայի և, ասենք, շենքի մուտքի մոտ կանգնած հերթապահ պահակի հետ: Մկրտիչ Սարգսյանի համար ոչ դիմացինի հագած շորն էր կարևոր, ոչ մաշկի գույնը և ոչ էլ ազգային պատկանելությունը: Միշտ մտածում էր` մարդու հետ գործ ունի):
Ամեն մարդ կերպար Մկրտիչ Սարգսյանի հայացքի ու գրչի տակ, իր տեսկի մեջ, կատարյալ է: Օրինակ, Քաջ Նազարի վարքի մեջ փոխելու բան կա՞, կարծում եմ, չկա: Եվ քանի որ Քաջ Նազարն իր տեսակի մեջ կատարյալ է, ուրեմն դառնում է ընդունելի և հետաքրքիր: Չէ՛, սովորական մարդ չէ Նազարը, ոչ էլ սովորական ծույլ ու վախկոտ, Նազարը անհատականություն է, որովհետև տարբերվում է շատ շատերից, գրեթե բոլորից: Նրա շրջապատի մարդկանցից ոչ մեկը նման չէ նրան. ահա թե ինչու հավաքվում են շուրջը: Ասենք թե Նազարը խաղում է` կյանք-բեմում տանելով ծույլ-անբանի և ալարկոտ-վախկոտի դերը: Թեկուզ այդպես. չէ՞ որ խաղում է հանճարեղորեն: Կասե՞ս, որ Նազարը վատ մարդ է, չես ասի: Կասե՞ս, որ Նազարը չար հոգի ունի: Չես ասի: Կասե՞ս, որ Նազարը Նազանին` որպես կնոջ, չի գնահատում, դարձյալ չես ասի: Նազարը ոչ թե ծույլ էլ է, վախկոտ էլ է, այլ ծույլ է ու վախկոտ, այսինքն` ծուլության ու վախկոտության մարմնացում է: Նազարի քաջ լինելը կատարյալ ծուլությամբ և կատարյալ վախկոտությամբ է պայմանավորված: Նազարը քաջ է ծուլության մեջ, վախկոտության մեջ, այնքան անթերի է իր տեսակի մեջ, որ մարդիկ արժևորում են, որովհետև նրանց մտքին ու խելքին հասու չէ նորին մեծություն Անհայտը: Հիրավի, Նազարի հավիտենական ծուլության և հավիտենական վախկոտության մեջ փոխելու բան չկա: Նազարը ոչ իր ծուլությունից կհեռանա և ոչ էլ իրեն հարազատ դարձած, իրեն հաջողություն բերող վախկոտությունից: Դրանք իր հոգևոր զենքերն են աշխարհի հետ ու աշխարհի դրվածքի դեմ կռիվ տալու: ՈՒրեմն, Նազարը սկզբունք ունի, սկզբունքային է գործելիս: Գործելիս ասացի, սակայն իրականում Նազարի փոխարեն և Նազարի անունից գործում են այլոք: Նազարի անունն է, որ առջևից տանում են…
Հարց. հեղինակը Նազար անունով մարդուն ծաղրու՞մ¬ է: Իհարկե, ոչ: Ոչ միայն չի ծաղրում, այլև սիրում է Նազարին: Նազարի բերանից դուրս եկած բառերը Նազար մարդու հետ կապ չունեն: Նազարն ինքը, գիտակցաբար, իր մեջ պահում է մարդուն, ներսի մարդուն: Նազարը ոչ միայն խելացի է, այլև «խորագետ, իմաստուն»: Նա գիտե, որ աշխարհին իր մեջ ծածուկ ապրող մարդը հարկավոր չէ: Նա իր քիթը վիրահատության չի ենթարկել, մաշկի գույնը չի փոխել, չի կերպարանափոխվել այնպես ու այն աստիճան, որ վնասի ներսի աներևույթ մարդուն: Ավելի պարզ ասած, Նազարը Աստծո դեմ չի գործում և թույլ էլ չի տալիս, որ աշխարհն իրեն հասկանա: Ինչու՞: Որովհետև գիտե, թե ինչ կա աշխարհի մեջ, այսինքն` մարդու մեջ:
Կատարյալ ծուլությամբ, կատարյալ վախկոտությամբ և
պարծենկոտությամբ թագավոր դարձած Քաջ Նազարն ավելի ընդունելի է, քան դավադիր ճանապարհներով, արդարի արյուն թափելով իշխանության գլուխ անցածները, որոնց մենք այսօր տեսնում ենք, մեր աչքի առաջ են: Մկրտիչ Սարգսյան գրողը մի նուրբ ճշմարտություն էլ է անխոս անցկացնում. Քաջ Նազարի շրջապատի մարդիկ, բարոյապես անկում ապրած, փչացած պալատականներն ու քաղքենիները ավելիին արժանի չեն: Կարելի է ասել, նրանց մեջ հայտնված կարգին մարդը Նազարն էր, որին քաջ էին կոչել: Նազարն իր ներսում ծածուկ ընդունում էր իր վախկոտությունը, բայց տեսնելով մարդկա¬ին ստորաքարշությունն ու գետնաքարշությունը, գայ¬թակղ¬վում և ընդունում էր նաև իր թագավոր լինելը: Նա ցանկացավ հավատալ ստին‘ մտածելով, որ այդպես լավ է ու հետաքրքիր: Իսկ թե քանի՞ տեսակ մարդ է տեսել Մկրտիչ Սարգսյանը Նազար անունով մարդու մեջ, ապագայի հոգևոր պեղումները կպարզեն: Նազարն ավարտուն կերպար է, բայց ավարտվող չէ, սկիզբ է, որի վերջը հեռու է, Հովհաննես Թումանյանի ասած. «Եվ հեռու է մինչև մարդը իր ճամփան»:
Մինչև մարդը, այսինքն‘ դեպի Աստծո մարդը տանող ճանապարհը երկար ու երկար է, սերունդներ են գալու և գնալու, բայց ճանապարհը ձգվելու է: Եվ ինչպես մեր մեծերից շատերը, ինչպես, Հովհաննես Թումանյանն է տեսել ու նաև հայտնվել այդ ճանապարհին, այնպես էլ հայ մարդ-մտավորական Մկրտիչ Սարգսյանը, որի համար, ասեմ դարձյալ, ավելի մեծ նպատակ չի եղել, քան Մարդ մնալը: Անշուշտ, աշխարհի դրվածքը չընդունելը, իր հոր, մոր և երկրի զավակը լինելը, Աստծո տված պատկերը կրելը նկատի ունենալով եմ Մկրտիչ Սարգսյանին դասել երանելիների շարքը: Նրան չարից ու չար բանից հեռացած եմ տեսել: ՈՒսանելի է նա` որպես մարդու և գրողի օրինակ: Երբեք սպիտակ, մաքուր թուղթը չպղծեց ատելություն կամ էլ անբարոյականություն սերմանելով: Նույնիսկ չարի հանդեպ բարի եղավ: Մկրտիչ -Սարգսյանն ինձ հասկացնում էր, հիմա էլ հասկացնում է, որ մարդուն չար դարձնում են, չարացնում: Մկրտիչ Սարգսյան հայ մարդու, հայ գրողի կռիվը չարություն սերմանողի դեմ էր և ոչ երբեք չարության մեջ հայտնվածի: Եվ ես` Հարություն Հովնաթան ընթերցողս, որ բախտավոր էլ եմ, դեպի Մկրտիչ Սարգսյան հոգին գնալով, հոգով հաղորդակցվելով, ինքս ինձ, աշխարհական չարից ու չարությունից հետզհետե հեռացած եմ տեսնում: Ես դարձյալ փնտրում եմ նրան, որովհետև դարձյալ լսել և լսելով գրել եմ ուզում, ապրել եմ ուզում, շնչել եմ ուզում, բարության մեջ մնալ եմ ուզում, ազատություն, անկախություն, հանգիստ ու նաև ուրախություն գտնել եմ ուզում: Իմ նպատակը մեկ այլ բան չէ, եթե ոչ ինքս ինձ քաջալերելը, ինքս իմ ձեռքը բռնելը: Իմ նպատակը անտեսանելին տեսանելի դաշտ բերելու, իմ ու իմ դիմաց կանգնած մարդու մեջ մեռածը կենդանացնելու, իմ մեջ, մարդու մեջ կորածը գտնելու օրինակը տալն է: Աշխարհը սերունդներին տանում է այլասերման ճանապարհով. իմ նպատակը իմ և այլոց երեխաներին կորստյան այդ ճամփից դուրս բերելն է: Իմ նպատակը մինչև օրս չասված բարի խոսքն ասելն է: Իմ ու քո չապրած կյանքն ապրելն է իմ նպատակը: Արդ, գնում եմ դեպի Մկրտիչ Սարգսյան մարդը, մարդ-անխաթարը, որպեսզի մաքուր մնալու, մարդ մնալու, անանձնկան սիրով սիրելու արվեստը սովորեմ: Շարժիչ ուժը, անշուշտ, կարոտից բացի, կյանքի ծարավն է՝ կարեկցանքի ծարավը:

Հարություն ՀՈՎՆԱԹԱՆ
Երևան, մայիս, 2019 թ.

Մեկնաբանություններ