«Հայրենասիրությունը սկսվում է հայրենի բնությունը ճանաչելուց»

«Իրատես de facto»-ի հյուրը Երևանի Լեոյի անվան թիվ 65 ավագ դպրոցի տնօրեն, ֆիզիկոս ՆՈՐԱՅՐ ԽՐԻՄՅԱՆՆ է:

«ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՓԼՈՒԶՄԱՄԲ ԿԱՍԵՑՎԵՑ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԸՆԹԱՑԸ ՄԵԶԱՆՈՒՄ»

-Պարոն Խրիմյան, լինելով ֆիզիկոս, շատ կապված եք բնության հետ: Սա բացատրվում է զուտ մասնագիտակա՞ն հետաքրքրություններով, թե՞ այլ պատճառ էլ կա:
-Փոքրուց ունեցել եմ լավ ուսուցիչ` Հարություն Երանոսյանը, ում հետ կապը շարունակվել է նաև համալսարանում ուսանելուս տարիներին: Նա մեզ` քաղաքաբնակներիս, ամեն կերպ փորձում էր ճանաչելի դարձնել Հայաստանը: Նրան եմ պարտական, որ շփվել եմ մեր բնության, ինչպես նաև պատմական հուշարձանների հետ: Հայրենասիրությունը սկսվում է հայրենի բնությունը ճանաչելուց: Երբ ճանաչում ես պատմական հուշարձանները, դա նաև խորացնում է գիտելիքներդ ազգիդ պատմության մասին: Հայաստանի բոլոր լեռնագագաթները բարձրացել եմ:
-Ինչպե՞ս եկաք դպրոց:
-Մինչև 1992 թվականը եղել եմ գիտաշխատող: Խորհրդային համակարգի փլուզմամբ կասեցվեց գիտության առաջընթացը մեզանում: Ես` Մոսկվայում գիտությունների թեկնածուի թեզը պաշտպանած, գիտության ոլորտում երկու հեղինակային իրավունք ունեցող, տասնյակից ավելի գիտական հոդվածների հեղինակ մասնագետս, որոշեցի աշխատել մանկավարժական ոլորտում: Կային առաջարկներ Ռուսաստան կամ այլ երկիր տեղափոխվելու, բայց ես նախընտրեցի մնալ և աշխատել Հայաստանում:
-Գիտության առաջընթացի բնականոն ընթացքի կասեցո՞ւմը Ձեզ մղեց մանկավարժության ոլորտ:
-Այո: Ես մտածում էի, որ իմ մեջ կուտակված մտահղացումները, նպատակները կարող եմ իրագործել կրթության ոլորտում: 1996 թվականից եմ Լեոյի անվան դպրոցի տնօրեն: Ասեմ, որ այս հարցում ինձ համար հրապուրիչ էր նաև Լեոյի անունը: Ես մտածում էի, որ Լեոյի անձը, անունը պիտի խթան դառնան, որ ես երեխաներին ծանոթացնեմ մեր պատմությանը, մեր հուշարձաններին, մեր բնաշխարհին: Փորձում եմ ամեն ինչ անել այս ուղղությամբ: Կրթության ոլորտում ես և ինձ նմանները «սպիտակ ագռավներ» էինք համարվում, որովհետև մեր կարիերան կրթական ոլորտից չէր սկսվել, մենք այլ միջավայրից էինք եկել դպրոց: Իսկ դպրոցը, պարզվում է, ունի շատ խութեր, որոնց հետ ես նախկինում չէի առնչվել:
-Եվ այդ խութերը, կարծեմ, ավելի զգալի դարձան հետխորհրդային շրջանում, քանի որ խորհրդային համակարգի փլուզմամբ հանրակրթության ոլորտում ևս մի բնականոն ընթացք կասեցվեց: Ինչպե՞ս դրան դիմակայեցիք:
-Այո, այդպես է: Քանդվեց ոչ միայն մեր տնտեսական համակարգը, այլև ողջ արժեհամակարգը: Շատերը մինչև հիմա էլ կարոտախտով են հիշում խորհրդային դպրոցը: Բայց չմոռանանք, որ դա զորանոցային դպրոց էր, իր տեսակով շատ մոտ էր գերմանական լիցեյին: Այդ դպրոցն ունեցել է, իհարկե, նվաճումներ, մենք էլ այդ դպրոցի սաներն ենք եղել և կարող ենք վկայել այդ նվաճումների մասին: Այդ նվաճումների հարցում մեծագույն դերը կարգապահությանն էր, ամենը գալիս էր զորանոցային կարգապահությունից: Բայց քանի որ հինը քանդվեց, և Թումանյանի խոսքով` նորն էլ չգիտեինք, թե ինչ է, հայտնվեցինք անորոշության մեջ: Ժողովրդավարական մոտեցումները երկսայրի են: Մենք, այո, ընդունում ենք, որ մարդը չպետք է մեծանա վախի մթնոլորտում, բոլոր հարաբերությունները պիտի կառուցվեն հավասարը հավասարի սկզբունքով, բայց մեր հասարակությունը դեռ դրան պատրաստ չէր:
-Ժողովրդավարության և ամենաթողության սահմանները հաճախ են խախտվում: Սա՞ էր խանգարում դպրոցին:
-Այո: Դպրոցը, կրթությունն այն ոլորտը չէ, որին կարելի է մակերեսային մոտեցում ցուցաբերել: Երեխայի կրթության, դաստիարակության հոգսն ամբողջությամբ չի կարելի թողնել դպրոցի ուսերին: Երեխան դպրոցում չի դաստիարակվում: Ավելի մեծ է այս իմաստով ընտանիքի դերը: Դպրոցը կարող է կողմնորոշել, ուղղորդել: Իհարկե, շատ բան է որոշում ուսուցչի անձը: Բայց դպրոցին շատ ֆունկցիաներ են վերապահում, որը դպրոցն ի վիճակի չէ իրագործելու: Մեր ամենամեծ բացթողումներից մեկն այն էր, որ հասարակությանը չնախապատրաստեցինք վերափոխվելուն: Մարդիկ մինչև այսօր մտածում են, թե տասներկուամյա կրթությունը ժամանակավոր բան է, մի օր պիտի վերանա: Երբ այս համակարգը ներմուծվում էր մեզանում, հիմնական փաստարկներից մեկն այն էր, որ դրանով պիտի կանխեն կրկնուսույցների մոտ պարապելը:
-Բայց անցել են տարիներ, և մենք տեսնում ենք, որ կրկնուսույցների ինստիտուտը չի կորցրել իր կարևորությունը, շարունակում է մնալ պահանջված:
-Կրկնուսույցները փարավոնների ժամանակից են եկել և շարունակելու են լինել: Ճապոնիայի, Կորեայի, այլ երկրների կրթական համակարգերում մեծ տարածում ունեն կրկնուսույցները: Դա նաև լուծում է երիտասարդների զբաղվածության խնդիրը: Դպրոցը չի կարող լուծել անհատի լիարժեք դաստիարակության, կրթության խնդիրը: Անհատը մասսայի մեջ կորչում է: Եթե ուսուցիչը մի դասարանում գործ ունի 30-40 աշակերտի հետ, հնարավոր չէ, որ յուրաքանչյուրի նկատմամբ կարողանա ցուցաբերել անհատական մոտեցում: Ամեն մի երեխան մի աշխարհ է: Դե փորձիր ամեն մի աշխարհին անհատապես մոտենալ: Ժամանակը չի հերիքի:

«ԱՅՍՕՐ ՈՒՍՈՒՑՉԻ, ԴՊՐՈՑԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ԼՈՒՐՋ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ ՊԵՏՔ Է ԿԱՏԱՐԵԼ»

-Կրթական համակարգի փոփոխությունների թիրախը միայն աշակերտները չեն, անշուշտ: Կարևորագույն օղակ է նաև մանկավարժական կոլեկտիվը: Դուք ընտրում եք Ձեր մանկավարժներին, որոնց պիտի վստահեք կրթական գործընթացի կազմակերպումը Ձեր ղեկավարած դպրոցում: Ի՞նչ սկզբունքով եք կատարում այդ ընտրությունը, ո՞ր հատկանիշներն եք կարևորում մանկավարժի կերպարում:
-Ցավոք, մեզ ընտրության հնարավորություն տրված չէ: Մենք առաջնորդվում ենք կանոնակարգով: Ցանկացած կանոնակարգ թերի է, իդեալական չէ: Իսկ մեր կանոնակարգը մի քանի բարեփոխումներից հետո, իմ կարծիքով, ավելի վատացավ: Այսօր ընտրում ես հայոց լեզվի ուսուցիչ, բայց պիտի ստուգես ոչ թե նրա լեզվական գիտելիքները, ոչ թե պահանջես շարադրություն գրել, այլ սահմանադրության, դպրոցի կանոնադրության, տարբեր օրենքների վերաբերյալ նրա գիտելիքները քննես: Պատճառաբանվում է, որ եթե մարդը մասնագիտական դիպլոմ ունի, արդեն չպիտի անցնի մասնագիտական քննություն: Ես կարծում եմ, որ այսօր ուսուցչի, դպրոցի տնօրենի լուրջ ընտրություն պետք է կատարել: Այսօրվա գործող տարբերակը, կարծում եմ, չի նպաստում կրթության որակի բարձրացմանը, մանավանդ` ավագ դպրոցում: Քննադատություններն էլ անպակաս են այս ոլորտում: Ավագ դպրոցն այնպես են փնովում հասարակության մեջ, այնպես են քննադատում, սևացնում տնօրենների դերը, որ այս պայմաններում շատ դժվար է անհրաժեշտ հեղինակություն ապահովել:
-Ավագ դպրոցի տնօրենը բացասական համարո՞ւմ ունի հասարակության մեջ:
-Շատ խիստ չորակենք, բայց կա նման բան: Հեռուստատեսությամբ անընդհատ խոսում են դրամահավաքի մասին, մեղադրում տնօրենին: Բայց դրամահավաքն ընդունված է աշխարհի շատ առաջադեմ երկրներում: Խնդիրն այն է, թե ինչ նպատակի է ծառայում այդ դրամահավաքը:
-Դրամահավաքը կանխելու մի տարօրինակ ձև էլ հանրակրթական դպրոցների սաներին մշակութային օջախներ այցելելուց հետ պահելն է: Որքա՞ն է խելամիտ երեխային թանգարան կամ թատրոն չտանելը, եթե դա մարդու ձևավորման կարևորագույն գործոններից է: Ձեր դպրոցում գործում է Լեոյի անվան թանգարան-սրահը, որի դերը մեծ է Լեոյի անձին և գործունեությանը կրթօջախի սաներին ծանոթացնելու առումով: Արդյո՞ք մեծ բացթողում չէ, երբ երեխան չի այցելում իր ազգի երևելիներին ներկայացնող թանգարաններ, չի դիտում հայ դասականների ստեղծագործությունների թատերական ներկայացումները:
-Իհարկե, մեծ բացթողում է, և մենք ամեն կերպ աշխատում ենք այն լրացնել: Մենք ունենք հայոց լեզվի, պատմության լավ ուսուցիչներ: Մեր սաները պարտադիր կերպով լինում են Թումանյանի, Չարենցի, պատմության թանգարաններում, Ազգային պատկերասրահում, Մատենադարանում: Լեոյի թանգարան-սրահի նյութերը հավաքելիս էլ ինձ շատ օգնել են հենց երեխաները: Մենք այդ նյութերը ձեռք ենք բերել պետական արխիվից, գրականության և արվեստի թանգարանից, Մատենադարանից: Այնպես որ, մենք կարևորում ենք թանգարանների հետ աշխատանքը:
-Հույս հայտնեմ, որ այսուհետ կլրացնեք բացը նաև Դերենիկ Դեմիրճյանի տուն-թանգարանի մասով:
-Դա, իրոք, մեր բացթողումն է: Մանավանդ որ Դեմիրճյանի գլուխգործոց «Վարդանանքը» շատերին հայտնի է, բայց քչերը գիտեն, որ Լեոն էլ է գրել «Վարդանանք»: Մենք այն բեմադրել ենք մեր դպրոցում, ապա քննարկում ենք կազմակերպել Լեոյի և Դեմիրճյանի «Վարդանանք»-ների թեմայով:
-Քննարկումները նպատակ ունեն ոչ միայն մարզելու երեխաների միտքը, այլև լեզո՞ւն:
-Թեստային համակարգը զրկում է մարդուն ստեղծագործելու հնարավորությունից: Մարդիկ, փաստորեն, շարադրություն գրել չգիտեն: Ես մի քանի օր առաջ լսում էի Սիրիայից եկած երեխաների խոսքը և զարմացած էի, որ նրանք ավելի անկաշկանդ են խոսում հայերեն, քան հայաստանցի, երևանցի դպրոցականները: Մեր երեխաները բառապաշար չունեն: Սրա մասին պետք է մտածել:
-Դպրոցական տարիների Ձեր սերն արշավների նկատմամբ ինչպե՞ս է դրսևորվում մանկավարժական աշխատանքում:
-Ամեն տարի` մայիսի 28-ին, մենք մեծ խմբով` աշակերտներով, ուսուցիչներով, բարձրանում ենք Արա լեռան գագաթը:
-«Հայրենասիրությունը պետք է սկսվի բնությունը ճանաչելուց» կարգախոսի մի դրսևորո՞ւմ է դա:
-Այո՛: Ոչ միայն բնությունը, այլև հուշարձանները: Երբ շփվում ես դարերից եկող քարերի հետ, մեծ լիցք ես ստանում: Մեզանում աշխարհիկ շինությունները գրեթե չեն պահպանվել: Ավելի շատ եկեղեցիներն են պահպանված, բայց կան նաև բերդեր, որոնք նույնպես պետք է ճանաչել: Օրինակ,` անցյալ տարի մենք եղանք Ներքին Թալինի Դաշտադեմ գյուղում, ուր պահպանված է մի բերդ, որը Անին է հիշեցնում: Լինում ենք Ամբերդում: Երեխաները մեծ տպավորություններով են վերադառնում այդ արշավներից: Կարևոր ենք համարում նաև դպրոցի շփումները այլ կրթօջախների հետ: 1998 թվականին ես նամակով դիմեցի Արցախի կրթության նախարարին, ցանկություն հայտնելով համագործակցել այնտեղի Լեոյի անվան դպրոցի հետ, եթե կա այդպիսին: Պատասխանեցին, որ այդպիսի դպրոց չկա, բայց մեզ առաջարկեցին կապվել Շուշիի Աբովյանի անվան դպրոցի հետ: Մենք առայսօր սերտ կապերի մեջ ենք այդ դպրոցի հետ: Նրանց զգալի քանակությամբ գրքեր ենք նվիրել, ունեցել ենք փոխայցելություններ: Չորս տարի առաջ մեր դպրոցը շուրջ մեկ ամիս նշում էր Լեոյի ծննդյան 150-ամյակը: Շուշիի և Քարինտակի դպրոցները, ինչպես նաև Հայաստանի շատ մարզերի դպրոցներ մասնակցեցին այդ տոնակատարություններին: Սա համագործակցության լավ օրինակ է:

«ՄՈՒՂԱՄԻՑ ԱՆՑԵԼ ԵՆՔ ՌԱԲԻՍԻՆ»

-Ձեր գիտական հետաքրքրություններն ինչպե՞ս են իրացվում:
-Մինչև դպրոցում աշխատանքի անցնելս արդեն մի քանի գրքերի համահեղինակ էի: Ես կարծում եմ, որ «ֆիզիկա» առարկայի գիտելիքները պետք է ավելի մատչելի ձևով տալ երեխային, համադրել գիտելիքը բնության երևույթների հետ: Մեր դպրոցական ծրագրերում «ֆիզիկա» առարկան ուսուցանելիս ելակետ են վերցնում մաթեմատիկան, այնինչ ավելի հեշտ է ուսուցումն սկսել բնությունից: Եթե հետագայում երեխայի մեջ կզարգանա հետաքրքրությունը, նոր թող մեջտեղ գան մաթեմատիկական հաշվարկները, մաթեմատիկական բարդ գիտելիքները: Այս մոտեցմամբ են գրված «Զարմանահրաշ ֆիզիկա», «Տրամաբանական խաղեր» գրքերը, որոնց համահեղինակն եմ: Տրամաբանական խաղերը նպաստում են երեխայի տրամաբանական որակների զարգացմանը, իսկ դա ոչ միայն պետք է ֆիզիկայի բնագավառում, այլև կյանքի բոլոր իրավիճակներում: «Տրամաբանական խաղերը» ԿԳ նախարարության երաշխավորված գրքերի ցանկում է ընդգրկված: Բայց ես միայն ֆիզիկայի, կրթության մասին չէ, որ գրում եմ, ունեմ բազմաթիվ այլ հոդվածներ: Հիմա մի հոդված եմ պատրաստում Այնշտայնին հայերեն թարգմանած մարդու՝ Հակոբ-Գրիգոր Ճրճրյանի մասին: Գերմանական «Հորիզոն» շաբաթաթերթում 1975 թվականի ապրիլի 24-ին լույս է տեսել իմ և գերմանացի ընկերոջս՝ Դիտրիխ Պետցոլդի հոդվածը Հայոց ցեղասպանության մասին: Ի դեպ, Դիտրիխ Պետցոլդը տասը տարի ապրել է Հայաստանում, հետագայում ամուսնացավ քենուս հետ: Այժմ նրա տղան՝ քսանիննամյա Մարտին Պետցոլդը, աշխարհի ամենաերիտասարդ հայ պատգամավորն է Գերմանիայում, Անգելա Մերկելի կուսակցությունից է:
-Հուսանք, որ հայանպաստ գործունեություն կծավալի Գերմանիայում:
-Անպայման այդպես կլինի: Նա Ձեր թերթում հանդես է եկել վերջերս: Իրեն համարում է գլխով գերմանացի, սրտով՝ հայ: Շատ կարևոր է այսպիսի մարդկանց գոյությունը: Ես մեծ ցավ եմ ապրում, երբ Հայաստանից հեռանում են մարդիկ, իմ աշակերտները: Եվ գնում են այնպիսիք, որոնք վատ չեն ապրում: Մենք միշտ էլ դժվար ժամանակներ ունեցել ենք: Ես հիշում եմ, որ իմ մանկության տարիներին ամբողջ Երևանը ու նաև ամբողջ Հայաստանը սպասում էր ժամը հինգին, որ միացներ ռադիոն և Բաքվի հաղորդած մուղամները լսեր: Հիմա, փա՜ռք Աստծո, մուղամից անցել ենք ռաբիսին:
-Փաստորեն, «առաջընթաց» կա: Հույսով սպասենք իրական առաջընթացների և ամփոփենք զրույցը:
-Երբ ասում էի, որ ընտանիքն է դաստիարակության հիմնական օղակը, դա կարող եմ հաստատել նաև իմ անձնական օրինակով: Իմ ծնողներն ինձ տվել են հայեցի, մշակութային դաստիարակություն, մեր տանը հյուրընկալվել են ժամանակի անվանի գրողները՝ Շիրազը, Կապուտիկյանը, երգել եմ Չեքիջյանի ղեկավարած համալսարանական երգչախմբում, ջութակ եմ նվագել: Այս ամենի համար պարտական եմ ծնողներիս: ՈՒ նույն ոգով էլ դաստիարակել եմ իմ երեխաներին:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ