Սառնորակ աղբյուրների պղտոր հեղեղները

«Ցինիզմը ենթադրում է ընդհանուր իդեալների առկայություն։ Հանցագործությունը` ընդհանուր օրենքների առկայություն։ Աստվածանարգությունը` ընդհանուր հավատի առկայություն։ Եվ այլն։ Իսկ ինչ է ենթադրում դատարկամտությունը։ Ոչինչ»։

Սերգեյ ԴՈՎԼԱԹՈՎ

«ՆՈԿԱՈՒՏ» ՆԱՎԹԻՆ

Համաշխարհային հանրությունը վաղուց է եզրակացրել. եթե 19-րդ դարը դարն էր ոսկու և պողպատի միջև հակամարտությունների, 20-րդը նավթի տիրակալության դարաշրջանն էր, 21-րդը դարն է ջրային պատերազմների:

Խնդրին ոչ քաջատեղյակ մարդկանց համար նյութը, հավանաբար, սառը ցնցուղի տպավորություն կգործի: Կգործի, քանի որ գիտական բազմաթիվ հաշվարկների արդյունքում հանրահայտ է` Երկիր մոլորակի ջրային պաշարների 97 տոկոսը Համաշխարհային օվկիանոսի պաշարներն են, և միայն մնացած 3 տոկոսը` քաղցրահամ ջրերը: Ընդ որում, այս երեք տոկոսից երկուսը ամբարված են Արկտիկայի և Անտարկտիդայի սառցադաշտերում և, առայժմ, անօգտագործելի են: Այսինքն` մարդկությունն օգտվում է 1 տոկոս կազմող քաղցրահամ ջրի պաշարներից: Այս 1 տոկոսը ևս բավականին «անարդար» է բաշխված:

ՋՐԱՅԻՆ ԳԼԽԱՑԱՎԱՆՔՆԵՐ

Մերձավոր Արևելքում ապրում է է աշխարհի բնակչության 5 տոկոսից ավելին: Սակայն նրանց քաղցրահամ ջրերի 1 տոկոսի դարձյալ մեկ տոկոսն է բաժին ընկնում: Այսինքն` նրանք էլ հայի բախտից այնքան հեռու չեն:

Առաջին հայացքից ջուրն ընկալում ենք նախ որպես կենսական կարևորագույն նախապայման: Հետո արդեն շատերիս մտապատկերում այն զովացուցիչ ըմպելիք է, լիճ է, ծով է և օվկիանոս: Միաժամանակ գետերը վաղուց են հիմնարար գործոն դարձել համաշխարհային հակամարտությունները լուծելիս, հարևան երկրների վրա լրջագույն քաղաքական և տնտեսական ճնշումներ գործադրելիս և այլն:

1967-ին ջուրը ծանրակշիռ գործոն էր արաբա-իսրայելական պատերազմում: Համաշխարհային քաղաքականության «գորշ կարդինալ» Իսրայելը ջրային հակամարտությունների մեջ է իր բոլոր հարևանների հետ: 1994-ին կնքվեց իսրայելա-հորդանանյան հայտնի համաձայնագիրը, որով կարգավորում էին ջրօգտագործման խնդիրները: Իսրայելա-սիրիական «տուրուդմբոցներում» գլխավոր սադրիչ գործոնը Հոլանի նշանավոր բարձունքն է, որտեղից բխող աղբյուրները բավարարում են հրեական պետության ջրային պահանջարկի գրեթե մեկ երրորդը:

Փարավոնների երկիր Եգիպտոսն իր հերթին ունի սեփական ջրային գլխացավանքը, որը նրա քաղաքական գերակայություններից է: Երկիրը, գտնվելով Նեղոսի ստորին հոսանքում, տարածաշրջանի ամենալիառատ ջրօգտագործողն է: Եվ Եգիպտոսը հաճախ է դղրդուն հրովարտակներ հղում իր հարավային հարևաններին` պահանջելով սրբազան Նեղոսի հետ վարվել շատ զգուշորեն… չվտանգելով իր ազգային-կենսական շահերը: Այսինքն` չվերցնել ավելի ջուր, քան անհրաժեշտ է: Անհրաժեշտ, իհարկե, ըստ եգիպտական պատկերացումների:

Թուրքիան, ինչպես շատ այլ հարցերում, այս հարցում էլ շահեկան դիրքերում է: ¥Շատ կուզեի իմանալ` թուրքական վարք ու բարքում «թուրքի բախտ» ասվածը կա՞, թե՞ ոչ): Օսմանցիները շահում են: Շահում են, քանի որ Եփրատն ու Տիգրիսը վաղուց հզոր զենք են նրանց ձեռքում` հարավային հարևանների` Սիրիայի և Իրաքի հետ քաղաքական և տնտեսական հարաբերությունները կարգավորելիս:

Թուրքիայում վաղուց է գործում «Մեծ Անատոլիա» ծրագիրը: Այս ահարկու ծրագրով Հայկական լեռնաշխարհից բխող չքնաղ գետերի վրա կառուցվելու են 22 ջրամբար և 19 հիդրոէլեկտրակայան: Թվում է, թե զարմանալու կամ զայրանալու պատճառներ չիք: Իրենք են, «իրենց» գետերը: Սակայն նման լայնածավալ ծրագրի իրականացումից հետո մոտ 50 տոկոսով կնվազի դեպի հարավային հարևաններ, դեպի Իրաք ու Սիրիա հոսող ջրի պաշարը: Հասկանալի է, որ Թուրքիան ջրային լայնածավալ ռմբահարություն կարող է կիրառել ցանկացած դեպքում:

Ի դեպ, միջազգային իրավունքով սահմանված է, որ մեկից ավելի պետությունների տարածքում գտնվող ջուրը միջազգային ջրահոսք է, ենթակա կառավարման միայն միջազգային նորմատիվներով: Այնինչ Թուրքիան իր տարածքում առկա ջրային հզոր պաշարները գործածում է այնպես, ինչպես այլ երկրներում գործածում են նավթը:

Եվ ահա, վերլուծաբանների համոզմամբ, ջուրը տեսանելի ապագայում կդառնա Թուրքիայի ռազմավարական հաղթաթղթերից մեկը: Մասնավորապես, Իսրայելը չափից դուրս մեծ հետաքրքրություններ ունի թուրքական ջրերի հանդեպ, քանի որ փոխշահավետ համագործակցության դեպքում պարզապես կազատագրվի արաբական աշխարհի «ջրային վասալի» անպատվաբեր կարգավիճակից: Գուցե նաև այստեղ փնտրենք թուրք-իսրայելյան «յոլդաշության» գաղտնիքը:

ԿԵՑՑԵ՛Ս, ԽԱՉԻԿՅԱՆ

Հրաշալի է, բայց ի՞նչ վիճակում ենք մենք` Հայաստան աշխարհի բնակիչներս: «Միմինոյի» Խաչիկյանը խորապես համոզված էր, որ կանաչագեղ Դիլիջան քաղաքի ցանկացած խոհանոցի խողովակից հոսում է աշխարհի երկրորդ համեղ ջուրը: Ըստ Խաչիկյանի` լավագույն ջուրը Սան Ֆրանցիսկոյում է: Անշուշտ, նրա կարծիքը լրջորեն վիճարկել և վիճարկում են Հայաստանի լեռնային շրջանների ջրօգտագործողները, ուր իսկապես հոսում է աշխարհի եթե ոչ երկրորդ, ապա վստահաբար… առաջին ջուրը: Առհասարակ, մեր ջրի հրաշքը կարող ենք գնահատել առաջին անգամ ոտք դնելով ցանկացած օտար երկիր և փորձելով ծարավը հագեցնել:

Այժմ` ուշադրություն, պատվելի ընթերցողներ, զարմանահրաշ բաներից ենք խոսելու:

Օրինակ, գիտե՞ք, որ, պաշտոնական տվյալներով, հանրապետության աղբյուրները մեկ վայրկյանում արտադրում են մոտ 50 խմ քաղցրահամ ջուր:

Այս թիվը գուցե այնքան էլ տպավորիչ չէ, քանզի պատկերն ամբողջական չի ներկայացնում: Իսկ ամբողջական պատկերը ցնցող է, քանզի, համաձայն լրջագույն գիտական հաշվարկների, առաջիկա մի քանի տասնամյակներում Հայաստանը կարող է խմելու ընտիր ջրով ապահովել Մերձավոր Արևելքի 200-միլիոնանոց բնակչությանը:

Սակայն մի փոքր դադար տանք և խոր շունչ քաշենք: Եվ հիշենք մի հեքիաթանման պատմություն: Մերձավոր Արևելքի, կարծես թե նաև աֆրիկյան երկրների ջրային խոր ծարավը որոշ պետությունների կառավարություններին ժամանակին խելքի էր գցել նավարկելու դեպի Անտարկտիդա և հզոր շոգենավերով… այսբերգներ «որսալու» ու մոտեցնելու իրենց ափերին:

Բայց պարզվում է, որ այսբերգի ծավալի մի նշանակալի մասը հեռավոր նավարկության ավարտին պարզապես անհետանում էր օվկիանոսի ջրերում: Ինչևէ, հսկայական ծախսերի գնով ներկրված սառցալեռները կամաց-կամաց հալչում էին հարավային բորբ արևի տակ և հատուկ սարքերի միջոցով խմելու ջուր մատակարարում «վիզ դրած երկրների» բնակչությանը: Իհարկե, այս մեթոդը շատ է հիշեցնում էշ առնելու և այն վերավաճառելու պատմությունը:

Նույն մտահոգ գիտնականները նաև եզրակացրել են, որ տեսանելի ապագայում 1 լիտր խմելու ջրի գինը կգերազանցի (եթե արդեն չի գերազանցում) 1 լիտր հում նավթի գինը, ո՛չ ավելի, ո՛չ պակաս, 5 անգամ:

Սա մտորելու տեղիք տալիս է, անկասկած:

Սակայն ավելի լավ է ևս մի ծրագիր հիշենք, որ ժամանակին հրապարակ նետվեց: Հայաստանն Իրանի Հանրապետության տարածքով խողովակաշարով պետք է ջուր մղեր Պարսից ծոց և վաստակեր միլիարդների եկամուտ: Բայց, գուցե թե, ԱԺ ընտրություններից հետո այն կգործարկվի: Սպասենք: Եվ հուսանք:

Մեր անփույթ-անգթությունը սահմաններ չունի հատկապես ազգային-պետական արժեքապահպան գերակայությունները գնահատելիս: Վատ չէր, չէ՞։ Սակայն խոր շունչ ենք քաշում և ոտքներս պաղ ջրի մեջ ընկղմում, զի սպասում ենք ավելի ահասարսուռ նորությունների։

Ահա ըստ պաշտոնական տվյալների` մայրաքաղաքի, նաև հանրապետության խմելու ջրի շուրջ 50 տոկոսից ավելին կորչում է անհայտ ուղղությամբ: Բայց գուցե այն «ծլարձակում» է հենց հարևան Թուրքիայի քաղցրահամ լճերո՞ւմ: Այ, սա արդեն հայի բախտի շուրջպար է:

Հազարամյակներով հոսող հայրենի գետերն ու առուները մի օրում ի տնօրինում հանձնվեցին օտարերկրյա ընկերություններին:

Մի պահ թվաց, թե ջուրը մեր հանապազօր այսուհետ մեր սիրո և գուրգուրանքի առարկան կդառնա: Ամենևին, ջուրը հոսում է, կարկաչում ու կորչում:

Եվ սա այն դեպքում, երբ պարզից էլ պարզ է` տարածաշրջանում կարող ենք (և պարտավոր ենք) խաղի մեր կանոնները հստակեցնել, խաղադաշտ մտնել և, անկասկած, մեր խաղադրույքները սահմանել:

Իսկ մինչ այս և մինչ այն մեր լեռնաշխարհի ջրերը պարարտացնում են օտար հողատարածքները: Մենք, կամոք ճակատագրի, տարածաշրջանի գլխավոր ջրբաշխն ենք: Հիշենք միայն, թե վերջնարդյունքում ուր են հասնում Հրազդանի, Դեբեդի և այլ գետերի կենսալիցք ջրերը:

Այնինչ բավական է փոքրիկ մի շրջայց կատարել, ի մասնավորի Երևանի փողոցներով, և անզեն աչքով իսկ կհայտնաբերեք անվերահսկելի հոսող ջրերը:

Խոսքը, անշուշտ, չի վերաբերում հուշաղբյուրներին: Խոսքը համակարգված ու անվերահսկելի ջրագողության մասին է: Եվ ոչինչ, հանդուրժել ու հանդուրժում ենք: Ջուր է, էլի, իր համար հոսում է, թող հոսի:

Հանրապետության զարգացման բազմաթիվ գերակայություններ են նշվել: Եվ հանրության դատին հանձնվել: Եվ խոհեմաբար մոռացության մատնվել: Վերջին տարիների «քինդեր սյուրպրիզը» զբոսաշրջության զարգացումն է: Այսինքն` ընթանում ենք տրորված ճանապարհներով և, եթե խոր Արևելքում ու Հասարակածային Աֆրիկայում երկիր-պետությունները վերածվում էին «բանանային հանրապետությունների», մենք «ծիրանային դրախտավայր» դառնալու նախ-ադրյալներն ենք հաշվառում:

Այնինչ մեր հրաշագործ ջուրը հորդում է և հոսում «դավին անտեղյակ, ցավին անտարբեր»: Բայց դեպի ո՞ւր: Եվ դեռ որքա՞ն…

Վրեժ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Մեկնաբանություններ