«ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ՀԱՅԵՐԻՍ ՄԵՋ ՏԱՍՆԱՄՅԱԿՆԵՐՈՎ ԿՈՒՏԱԿՎԱԾ ՃԻՉԻ ՊՈՌԹԿՈՒՄՆ ԷՐ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»ի հյուրը ռեժիսոր, թատերական մանկավարժ, «Հայաստանի փոքրիկ երգիչներ» միջազգային բարեգործական ասոցիացիայի փոխնախագահ, միջազգային մրցույթների դափնեկիր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, Եվրոպական բնական գիտությունների ակադեմիայի, Բնության ու հասարակության մասին գիտությունների միջազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս ԷԼՄԻՐԱ ՀԵՔԵՔՅԱՆՆ է: Մեր հանդիպման օրը տիկին Հեքեքյանը ծանր հոգեվիճակում էր. կենցաղային անհարմարությունները (գիշերը տեղացած հորդառատ անձրևից հեղեղվել էր քայքայված տանիքի տակ գտնվող նրա բնակարանը) նրան գցել էին անհուսության գիրկը, և, բնականաբար, անհնար էր զրույցի ընթացքում շրջանցել օրախնդիր այս թեման:
«ԹԵԵՎ ԱՐՎԵՍՏ ՍԻՐՈՂ ՄԱՐԴ ԷԻ, ԲԱՅՑ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐՆ ԻՆՁ ՏԱՐԱՆ ՌԱԶՄԻ ԴԱՇՏ»
-Տիկին Հեքեքյան, Դուք երկու պատերազմ տեսած մարդ եք: Տասներեք տարեկանում մասնակցել եք Հայրենական պատերազմին, իսկ մոտ երկու տասնամյակ առաջ ականատեսը դարձել արցախյան հերոսամարտի: Ինչպիսի՞ն էին Ձեր զգացողություններն այս երկու պատերազմների ժամանակ:
-Սրտիս մոտ հարց է: Ես շատ օրինակելի պիոներ եմ եղել և շատ ակտիվ առաջնորդ-կոմերիտական: Ինձ ենթարկվում էին, իմ հետևից գալիս էին: 1941-ին Բաքու էր եկել քեռիս` Կարո Հալաբյանը, լուսաքողարկում անելու նպատակով. պետք էր նավթի շտեմարանն ապահովել ռմբակոծումից: Հավաքվում էին նրա շուրջը առաջադեմ մարդիկ: Մի հավաքի ժամանակ ես թաքուն լսեցի նրանց խոսակցությունն այն մասին, թե Թուրքիան սպասում է այն պահին, երբ Բաքու կհասնի Հիտլերը, որպեսզի ինքն իսպառ բնաջնջի իր ոխերիմ թշնամի Հայաստանը: Ամբողջ մարմնով սարսռացի: Մեջս արթնացավ հայկական, ազգային հայրենասիրությունն ու ինքնագիտակցությունը: Ես այդ պահին կրկնակի հայրենասեր էի. սիրում էի մեր մեծ հայրենիքը` Սովետական Միությունը, և իմ փոքրիկ հայրենիքը` Հայաստանը: Եվ երբ Լևիտանը հայտարարեց, որ ֆաշիստները ռմբակոծում են Բրեստը, ես վազքով գնացի Վորոշիլովյան զինկոմիսարիատ ու հայտարարեցի, որ ուզում եմ պաշտպանել հայրենիքս: Թեև արվեստ սիրող մարդ էի, ինձ ուրիշ առաքելություն էր վիճակված կյանքում, բայց չեմ ափսոսում, որ հանգամանքները տարան ռազմի դաշտ: Հայրենական պատերազմից մի հիշատակ ունեմ` արկի պարկուճը, որը տարիներ շարունակ զարդարել եմ կարմիր ծաղիկներով: Վերջերս Դմիտրի Մեդվեդևը Կարմիր հրապարակում հայտարարեց, որ կամավոր պատերազմ գնացածներն ազգի հերոսներ են: Իսկ արցախյան պատերազմը բոլոր հայերիս մեջ տասնամյակներով կուտակված ճիչի պոռթկումն էր: Երկար ժամանակ արգելված թեմա էին Արևմտյան Հայաստանը, Հայոց եղեռնը: Բաքվում հայերին ու թուրքերին եղբայրներ էին կոչում: Բայց մայրս դեռ փոքր տարիքից ինձ այլ կերպ էր դաստիարակել: Ես մեծացել եմ ծովափնյա քաղաքում, բայց այդպես էլ լողալ չսովորեցի: Երբ ուզում էի գնալ լողափ, մայրս ասում էր. «Էդ էր պակաս լողազգեստով երևաս թուրքի լակոտների առաջ»: Լինելով չափազանց առաջադեմ, ինտելիգենտ կին` այդ նախապաշարմունքը չէր հաղթահարում: Նրան չէր լքում այն զգացողությունը, որ բաքվեցիները հայկական եղեռնի հեղինակների զավակներն են: ՈՒ այդ զգացողությունը նորովի պոռթկաց 88-ին, երբ սկսվեց հայոց համազգային շարժումը: Բոլոր հայերն այդ ընթացքում ուզում էին ցույց տալ իրենց զգացումները` ճիշտ, թե սխալ, լավ, թե վատ: Իսկ դրա տրամաբանական հետևանքն էլ եղավ արցախցիների հաղթանակը, որն անխուսափելի էր: Ինչպե՞ս կարող էին չհաղթել, երբ լավ կռվողներ են, լավ զինվորականներ, մեծ ազգասերներ:
-Այդ պատերազմի հանգուցալուծումն ինչպե՞ս եք տեսնում:
-Ես քաղաքականությամբ չեմ զբաղվում, ընդամենը իմ երկրի սրտացավ, ազնիվ քաղաքացի եմ և ունեմ որոշակի ենթադրություններ: Այն, ինչ եկավ հայ ժողովրդի գլխին, մոռանալու բան չէ, մենք զիջելու ոչինչ չունենք:
-Անկախ քաղաքականությամբ զբաղվել-չզբաղվելուց` ի՞նչ կարծիքի եք մեր ազգի քաղաքական նկարագրի մասին:
-Ես երջանիկ եմ, որ տեղի ունեցավ արցախյան պատերազմը: Դարեր շարունակ լսել ենք, որ Պուշկինն ասել է. «Ձօ ՑՐցր, Ցօ ՐՈո, Ցօ ՈՐՎվՌվ»: Ինձ համար սա շատ վիրավորական էր, որովհետև միշտ հպարտացել եմ, որ հայ եմ: Արցախյան պատերազմում հաղթելով, թուրքերին արժանի ապտակ տալով` մենք ապացուցեցինք, որ վախկոտ ու ստրուկ չենք: Թուրքերը հասկացան, թե որքան կենսունակ են հայերը: Այդպիսի դաժան պատերազմից հետո մենք դիմակայեցինք, արցախցիները չհայտնվեցին փողոցներում, չդարձան մուրացկան: Իսկ ադրբեջանցիները մինչ այսօր թմբկահարում են իրենց փախստականների թեման: Արցախյան պատերազմը մեզ համար ավելի կարևոր պատերազմ էր: Արցախյան պատերազմը մեր ցավն է: Մեր նկատմամբ դաժանորեն են վերաբերվել: Եվ դա բավական չէ, մինչ օրս էլ այդ ոճրագործները չեն ուզում ընդունել իրենց մեղքը, ամեն կերպ փորձում են արդարանալ: Դա զզվելի է: Երբ մարդը սխալվում է ու հետո ընդունում սխալը, ինչ-որ տեղ ուզում ես հասկանալ նրան: Բայց էս պնդաճակատ թուրքերն ամեն կերպ փորձում են ապացուցել, թե իբր իրենք անմեղ են, թե հայերն են իրենց կոտորել: Մենք տարիներ առաջ` 1988 թվականին, Հայաստանի հեռուստատեսության և ռադիոյի երգչախմբի հետ մեկնել էինք Լիտվա` տեղի մայր տաճարում համերգ տալու: Տաճարի պատերն ամբողջությամբ պատված էին լուսանկարներով, որոնցում պատկերված էր, թե ինչպես են Բաքվում հայերը, սովետական բանակի աջակցությամբ, կոտորում «խեղճ» ադրբեջանցիներին: Երբ մեզ հրավիրող լիտվացի պաշտոնյան մոտեցավ որդուս` երգչախմբի ղեկավար Տիգրան Հեքեքյանին, որդիս ասաց. «Ես վրդովված եմ, թեկուզ եկել-հասել ենք այստեղ, բայց ելույթ չենք ունենա. ինչպե՞ս կարող եմ մտնել մի տաճար, որի պատերին այսպիսի ստեր են փակցված»: Երգչախմբի անդամներն անգամ չիջան ավտոբուսից, առանց ելույթ ունենալու վերադարձանք Հայաստան: Սուտը լավ բան չէ: Ստի, անարդարության դեմ պետք է ըմբոստանալ: Հպարտ եմ, որ մենք չկոտրվեցինք, որքան էլ դաժան եղան մեր գլխին սարքված փորձությունները, հատկապես երկրաշարժը:
-Երկրաշարժը «սարքվա՞ծ» փորձություն եք համարում:
-Վստահաբար` այո՛: Ես Սուրեն Այվազյանի ազգականն եմ: Նա ի լուր աշխարհի հայտարարեց ու փաստերով ապացուցեց, որ մեր երկրաշարժը սարքված էր: Բացի այդ, անձամբ եմ տեսել, որ երկրաշարժից օրեր առաջ ադրբեջանցիներն ավտոբուսներով հեռանում էին Սպիտակից:
«ՊԱՊՍ ԻՐ ԶԱՎԱԿՆԵՐԻՆ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒՄ ԷՐ ՏԱՍԸ ՊԱՏՎԻՐԱՆՆԵՐՈՎ»
-Ի՞նչ հիշողություններ են Ձեզ կապում Բաքվի հետ:
-Բովանդակալից մանկություն եմ ունեցել: Բաքվի օպերային թատրոնի տնօրենը մայրիկիս ազգականներից մեկն էր, օթյակում միշտ երկու տեղ ուներ պահած իր հարազատների համար: Ամենաշատը վաստակավոր ուսուցչուհի մայրս էր սիրում ու հասկանում օպերային արվեստը: Հիմնականում մեծացել եմ իմ մորական տոհմի միջավայրում: Մորական պապս` Աբրահամ Աբրահամյանը, լուսեղեն, արտակարգ անձնավորություն էր, որին սիրում էի Աստծո չափ: Ռուսական գիմնազիայում դասավանդում էր գեղագիտություն, իսկ մեծ մայրիկս` Աննա Հալաբյանը, դասավանդում էր մաթեմատիկա և լավ շախմատ էր խաղում: Ամառը միշտ նրանց հետ էի անցկացնում: Պապս եղել է խիստ հավատացյալ: Երբ եկեղեցիները վերածվել էին ախոռների կամ, լավագույն դեպքում, պահեստների, և հոգևորականներին բանտ էին նետում ու խոշտանգում, պապս իր բոլոր զավակներին (հինգ աղջիկ, երկու տղա) դաստիարակում էր տասը պատվիրաններով, սերմանում նրանց մեջ հոգևոր արժեքներ: Եվ նրանք կարգին մարդիկ դարձան: Ես ևս այդ դաստիարակությունն եմ ստացել: Բաքվի դպրոցում սովորում էի գերազանց առաջադիմությամբ, ուսանում լեզուներ: 1941-ի մայիսին մասնակցեցի Բաքվում անցկացված քաղաքային սպարտակիադային ու հաղթեցի: Շատ հպարտ էի: Պապս ասաց. «Դու հայ ես ծնվել, պիտի լավ մարդ լինես: Վատ մարդն իրավունք չունի իրեն հայ կոչելու»: Ես ամեն ասպարեզում ձգտում էի ինձ հայավարի պահել: Պապս այնքան մեծ հարգանք էր վայելում քաղաքում, որ երբ թուրքը մտավ Գանձակ` հայերին կոտորելու, տեղացի ադրբեջանցիները (չնայած գոյություն չունի այդպիսի ազգ ու այդպիսի երկիր) ասացին. «Այն տունը չմտնեք, այնտեղ սուրբ է ապրում»: Մի քանի տասնյակ հայ երեխաներ թաքնվել են պապիս տանն ու այդպես փրկվել` հետագայում դառնալով անվանի մարդիկ: Ես խաղում էի Բաքվի հայկական դրամատիկական թատրոնում: Խաղացել եմ մեծն Վահրամ Փափազյանի հետ` «Ոճրագործի ընտանիքը» պիեսում, 1948 թվին: Հենց այդ թվին թուրքերը փակեցին Բաքվի հայկական թատրոնը` հոյակապ շենք, հոյակապ ավանդույթներով: Այնպիսի՜ դերասաններ կային այնտեղ. հանճարեղ Ժասմենն է խաղացել այդ թատրոնում: Բոլորը ցրվեցին: Ոմանք գնացին Ստեփանակերտ, ոմանք` Լենինական, ոմանք` Երևան: Դա էլ իր տեսակի մեջ էր եղեռն: Մի թատրոնի եղեռն էր, որտեղ խաղացել է Աբելյանը: Սունդուկյանի թատրոնը դեռ գոյություն չուներ, երբ Բաքվի հայկական թատրոնը կար և ուներ մշակված ավանդույթներ: Մի զարկով գլխատեցին այդ թատրոնը: Միայն մարդուն չէ, որ կարելի է սպանել: Մշակույթը, արվեստի օջախը նույնպես կարելի է սպանել: Այդպես սպանեցին Բաքվի հայկական թատրոնը: Մի անգամ ասել եմ, հիմա էլ կկրկնեմ, որ Կամչատկայում ապրող հայն էլ իր սրտի մեջ ունի եղեռնի կսկիծը: Թեկուզ գաղտնի, ծպտյալ, բայց պահում է իր մեջ այդ հիշողությունը:
-Այդ գաղտնիության, ցավը ծպտյալ պահելու հանգամանքը հաղթահարված է այլևս: Սրանից փոխվո՞ւմ է հարցի էությունը:
-Վիճակը հակասական է: Հիմա ոմանք վախենում են անգամ ասել, որ իրենք հայ են: Ինչպե՞ս բացատրել այն հանգամանքը, որ, ասենք, ՈՒկրաինայում ապրող հայը փոխում է իր ազգանունն ու դառնում է Առուստամենկո: Տասնվեց տարեկան էի, ավարտվել էր պատերազմը, ես պիտի անձնագիր ստանայի: Անձնագիրս վերցնում եմ ու տեսնում փոխված ազգանունս` Աբրամովա: Շատ համարձակ երեխա էի: Զայրացա ու պահանջեցի ուղղել ազգանունս, ասացի, որ հայ եմ ու հպարտ եմ դրանով: Այդպես եմ դաստիարակվել: ՈՒ մեկ ամսից հետո ստացա անձնագիրս` հայկական ազգանունով: Եթե ամեն մեկը կարողանա իր ես-ը պահել արժանապատվորեն, շատ բանի հնարավոր կլինի հասնել:
«ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՄԱՐ ՄԵԾ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ Է, ՈՐ ԻՐ ԲՆԱԿԱՐԱՆՈՒՄ Է ԱՊՐՈՒՄ, ՏՆՎՈՐ ՉԷ ՈՒՐԻՇԻ ՏԱՆԸ»
-Ձեր մեծ քեռու` ճարտարապետ Կարո Հալաբյանի ընտանիքի հետ կապ պահպանո՞ւմ եք:
-Այո՛, հեռախոսով, դեպքից դեպք, մի քանի տարի է` Մոսկվա չեմ գնացել: Վերջերս նրա որդին` Ալեքսանդր Հալաբյանը, և թոռը` կրտսեր Կարո Հալաբյանը, գիրք հրատարակեցին իրենց հոր և պապի մասին, ուր հիշատակվում է նաև 20-րդ դարի ռուսական թատրոնի և կինոյի սիրված դերասանուհի Լյուդմիլա Ցելիկովսկայայի` Կարո Հալաբյանի 2-րդ կնոջ մասին: Իսկ քեռուս առաջին կինը` տիկին Վիկտորյան, ազնվական, զարգացած, բազում լեզուների տիրապետող, կյանքի նվիրյալ ընկեր էր: Երևանցիները Հալաբյան ամուսիններին երկրպագում էին: Մարտիրոս Սարյանն անմահացրեց նրանց: Սարյանի տուն-թանգարանում առայսօր կախված է տիկին Վիկտորյայի դիմանկարը: Երազում եմ և պիտի ջանամ, որ Ճարտարապետների միության շենքից Կարո Հալաբյանի դիմանկարը բերվի Սարյանի տուն-թանգարան և փակցվի կնոջ դիմանկարի կողքին:
1948 թվականին, երբ Բաքվի հայկական թատրոնը փակվեց, ես գնացի Մոսկվա, ընդունվեցի թԼՁԼհ: Քեռիս խրախուսեց, դրվատանքի խոսքեր ասաց և հորդորեց, որ գնամ հայրենիք ու ծառայեմ իմ ժողովրդին: Ինչը և արեցի ու չեմ ափսոսում: Մարդու համար մեծ երջանկություն է, որ իր բնակարանում է ապրում, ոչ թե տնվոր է ուրիշի տանը: Մեզանից շատերը չեն գնահատում մեր հայրենիքն ըստ արժանվույն, բողոքողի կեցվածք են ընդունում. շատ նյութապաշտ ենք դարձել: Չեմ մեղադրում, քավ լիցի, ամեն մեկի հոգսն իր համար ամենածանրն ու ամենակարևորն է: Բոլորս էլ մարդ ենք, նեղսրտում ենք, սակայն միայն անձնական շահի համար չի կարելի ապրել: Այդպես չապրելու արդյունք է իմ բնակարանի այսօրվա վիճակը։ Տարիներ շարունակ տանիքը ճեղքված էր, առաստաղը 19 տեղից կաթում էր։ Հիմա իմ և Կիևյան 26 շենքի բոլոր բնակիչների երախտագիտությունն եմ փոխանցում Երևանի քաղաքապետ Գագիկ Բեգլարյանին ու մայրաքաղաքի ավագանուն, որոնց շնորհիվ վերակառուցվում է մեր շենքի ողջ տանիքը: Միշտ փորձում եմ հիշել, որ կյանքը զոլավոր է, սև օրերին կհաջորդեն լուսավորները: Յուրաքանչյուր մարդուց շատ բան է կախված: Բրեժնևի ժամանակ մի ասացվածք կար. «Ժողովուրդը ձևացնում է, թե աշխատում է, մենք էլ ձևացնում ենք, թե վճարում ենք»: Ես չէի ցանկանա, որ այս կենսաձևը շարունակվեր նաև այսօր: Եթե ամեն մեկը իր աշխատանքի մեջ բարեխիղճ լինի, երկիրը շատ առաջ կգնա:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ