Հայը, ասպետը և... երկչոտ ֆրանսիացին

Կարինում Հայաստանի անկախություն հռչակած գնդապետ Թորգոմի մասին իմ նախորդ հրապարակումը («Մոռացված անկախություն», 06.05.2023) մեծ հետաքրքրություն ու խանդավառություն առաջացրեց ընթերցողների շրջանում:

Համենայն դեպս, հայագիտական մի քանի էջերում հարյուրավոր կիսումներ նկատեցի: Բացի այդ, շատերը գրեցին ինձ, թե էլ ի'նչ տեղեկություններ կան այս արիասիրտ հայորդու մասին: Ասեմ, որ տեղեկությունները շատ կցկտուր են, և անիմաստ է պաշտոնական պատմագրության մեջ շատ բան գտնել: Թորգոմը կուսակցական չէր, և կուսակցական պատմագրությունն էլ մոռացության է մատնել նրան:

Այնուամենայնիվ, ժամանակի եվրոպական ու ամերիկյան մամուլն ուսումնասիրելիս, հանկարծ սրտի թրթիռով նկատում ես, որ Բալկանյան պատերազմի օրերին Թորգոմի անունը երկար ժամանակ եղել է ամենալայն հետաքրքրության առարկա:

Պատճառներից մեկը ֆրանսիացի հանրահայտ վիպագիր, ռազմածովային ուժերի սպա Պիեռ Լոթիեն (Լուի Ժուլիեն Վիո) էր: Այս թրքաբարո ֆրանսիացու անունով մինչ օրս Ստամբուլում պողոտա ու հայտնի սրճարան կա: Կա նաև զբոսաշրջիկներին քաջ հայտնի մի գեղատեսիլ բլուր (Պիեռ Լոթիեի բլուր): Այս իգամոլ սպան ստամբուլի անառականոցների մշտական այցելուն էր, շվայտ կենցաղի սիրահար: Բալկանյան պատերազմի օրերին (1912-13 թթ.) իր մի շարք հակահայ հրապարակումներից զատ, սա հրապարակավ հայերին ու բուլղարներին կոչեց «վախկոտ նապաստակներ»: Բուլղարները դա կուլ տվեցին, իսկ ահա բուլղարական բանակի սպա Թորգոմը մենամարտի հրավիրեց Լոթիեին: Պիեռ Լոթիեն հրաժարվեց մենամարտից և իր փոխարեն առաջարկեց Փարիզում անպարտելի սուսերամարտիկի հռչակ վայելող մի ֆրանսիացու: Թորգոմը կարող էր լսել իր մերձավորների հորդորները և մերժել այդ անհեթեթ առաջարկը, բայց իր ցեղի պատվի համար ու, մանավանդ թրքաբարո ֆրանսիացուն ողջ եվրոպայով ստորացնելու նպատակով, ընդունեց առաջարկը: Լուրը թնդաց Եվրոպայով մեկ, ու բոլորը անհամբեր սպասում էին մենամարտին՝ հիացմունքով տալով հանդուգն հայի անունը: Արդյունքի մասին բացառիկ վկայություն է թողել Լևոն Թութունջյանը:

«Ասոր վրա, այն ատենվան մամուլը սկսավ հետաքրքրվիլ այդ խնդրով, մանավանդ ամերիկյան թերթեր իրենց տպած թղթակցություններով հանրության հետաքրքրությունը հասցուցած էին բարձրագույն աստիճանի մը: Վահան Թոթովենց, որ այդ օրերուն «Հարվըրդ» համալսարանի ուսանող էր, հաճախ պատմած էր մեզի, թե ինչպես լրագրավաճառներ փոխանակ թերթերու անունը կանչելու՝ կը պոռային «Թարգըմ, Թարգըմ»: Թե ինչպես ծաղրանկարներ կերևեին՝ հեգնելու համար Լոթիի փոխարեն սուսերամարտի վարպետի մը երևիլը «Թարգըմի» դեմ, որ երկաթե սաղավարտով զրահապատ դիմակով և միջնադարյան ծանր զրահներով պատած հսկայի մը դեմ կելլեր՝ մերկիրան և սուրը ձեռքին:

Թորգոմ պատվո դաշտին վրա վերք ստացավ և քաջի համբավ վաստակեցավ այս սխրագործությամբ...»:

Ահա թե ինչպիսին էր Թորգոմը, երբ որևէ օտար վիրավորում էր իր դյուցազնական ցեղի արժանապատվությունը:

Կարո ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

Հ.Գ. Այս հրապարակումն անելու ազդակը վերջերս կայացած մի բազմամարդ հանդիսությունն էր, որին ինձ էլ էին հրավիրել: Գտա մի քանի հոգեհարազատ մարդու ու նրանց կողքը նստեցի, փորձելով գլխի ընկնել, թե այդտեղ ինչ գործ ունեին հեռու սեղաններից մեկի շուրջ նստած մի քանի պարտված գեներալ-սպաներ: ՈՒ այդ պահին թնդաց գուսան Հայկազունի հայտնի երգը. «Հայեր միացեք, միացեք հայեր...», բայց... «Արցախն է մեզ կանչում, օգնության հասեք» տողերը հանված էին, որպեսզի չվրդովվեր հողատու գեներալ-սպաների խրախճանքը: Փոխարենը երգիչը հանգավորել էր մի անհեթեթ տող: Ասածս կհաստատեն առնվազն հարյուր հոգի: Թող ների ինձ հրավիրող ընկերս, որը տեղյակ չէր այդ դավադրության մասին:

Իսկ Թորգոմը...

Հազա՜ր փառք հիշատակին:

Մեկնաբանություններ