Մի՞ֆ, թե՞ իրականություն

ՀՀ կառավարության ներկայացրած «Հայաստանի զարգացման ռազմավարություն 2030» փաստաթղթի նախագծով, որն իր մեջ ներառում է բարձր աշխատավարձով 100 հազար աշխատատեղի ստեղծում, գործազրկության և աղքատության մակարդակի նվազում, արտաքին և ներքին ներդրողների համար բարենպաստ հարկային դաշտի ապահովում և այլ ոլորտների բարելավում, իշխանությունը հավակնում է Հայաստանը դարձնել գրավիչ ինչպես երկրից մեկնած, այնպես էլ երկրում ապրող քաղաքացիների համար: Պարզելու համար, թե ներկայիս իրավիճակում որքանով է իրատեսական նման հավակնոտ ծրագրի իրականացումը, և այն տնտեսակա՞ն, թե՞ քաղաքական բնույթ է կրում, «Իրատեսը» զրուցեց տնտեսագիտության դոկտոր, ՀԱԿ վարչության անդամ ԶՈՅԱ ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆԻ հետ:

-Գայթակղիչ ռեֆորմներ խոստացող այս փաստաթուղթն անշուշտ իշխանությունների կողմից իրենց բացթողումներն ու անգործությունն արդարացնող հերթական քայլն է: Նրանք փաստաթղթում նշված ուղղությունների վերաբերյալ նախկինում էլ բազմաթիվ նախագծեր և կարճաժամկետ ծրագրեր են ներկայացրել, որոնց գերակշիռ մասը մնացել է անկատար: ՈՒստի չկա երաշխիք, որ երկարաժամկետ ռազմավարության այս փաստաթղթում նշված դրույթները իրականություն դառնան: Փաստաթղթում որևէ հայտնագործություն կամ թիրախային խնդիր չկա, որը կառավարության ընթացիկ գործունեության տեսանկյունից կարևոր և ամենօրյա լուծման անհրաժեշտություն չունենա, այդ խնդիրները մշտապես պետք է գտնվեն կառավարության ուշադրության կենտրոնում: Եթե դրանք առանձնացվում և դիտարկվում են որպես ռազմավարական խնդիրներ, դա ինքնին թույլ է տալիս դրանք անվանել կեղծ խոստումներ: Երբ կառավարությունը 100 հազար աշխատատեղերի բացման խնդիրը դարձնում է առաջնային, ապա թող հիշի, որ յուրաքանչյուր 4-րդ տարում այդ 100 հազարը լքում է երկիրը, ընդ որում նրանց 40-45 տոկոսը բարձրագույն կրթություն ունեցողներ են: Այսինքն 40-45 հազար տարբեր ոլորտի մասնագետներ են, որոնք ներկայացնում են մարդկային կապիտալը, որոնք իրենց գիտելիքները, փորձը, հմտությունները ներդնելու են ժամանման երկրում: Մենք յուրաքանչյուր տարի կորցնում ենք ոչ միայն նյութական և դրամական կապիտալ, այլև վերջիններից ավելի մեծ հատույց ստացող աշխատուժը: Իսկ աշխատատեղ ստեղծելուց առաջ որևէ մեկը գնահատե՞լ է, թե որ ոլորտներում կարող ենք նոր աշխատատեղեր ստեղծել, ունե՞նք համապատասխան մասնագետներ, որքա՞ն ներդրումներ են անհրաժեշտ 100 հազար աշխատատեղ ստեղծելու համար և այլն: Բայց մինչ այդ պետք էր կասեցնել արտագաղթը դեռ 25 տարի առաջ, որպեսզի բարձրորակ աշխատուժը չլքեր երկիրը: Դա պետք է լիներ բոլոր կառավարությունների թիվ մեկ հոգածության առարկան: Դա երբևէ չի եղել, չի եղել աշխատատեղերի բացակայության, մարդկային կապիտալի հանդեպ անտարբերության, քաղաքական խնդիրները ոչ քաղաքական ճանապարհով լուծելու, արդարության, մարդկանց իրավունքները ոտնակոխ անելու պատճառով: Եթե քաղաքական խնդիրները լուծում չեն ստանում, եթե ամեն պահ զգացվում է պատերազմը վերսկսելու վտանգը, ներդրումները երկրից փախչում են, բնականաբար, օտարերկրյա ներդրումներ էլ չեն լինի: Ուստի տրամաբանական հարց է ծագում. ի՞նչ միջոցներով է ստեղծվելու այդ 100 հազար աշխատատեղը: Կարծում եմ, նման խորամանկ խոստումների նպատակը պաշտոնավարման երկարաձգումն է՝ պայծառ ապագայի խոստումով: Կարելի էր ծիծաղել, եթե այսքան տխուր չլիներ…
-100 հազար աշխատատեղ ստեղծելու համար որքա ՞ն ներդրում է հարկավոր:
-Արտադրության ոլորտի մեկ փոքր ձեռնարկություն ստեղծելու համար, ըստ մոտավոր գնահատականների, ծախսվում է 200000 ԱՄՆ դոլար: Փոքր են այն ձեռնարկությունները, որտեղ կա 15-100 աշխատատեղ: Ենթադրենք, կառավարությունը մինչև 2030 թվականը կստեղծի խոստացած աշխատատեղերը միայն փոքր ձեռնարկությունների մակարդակով, միջինը 50 աշխատատեղով, ապա անհրաժեշտ են մոտ կես միլիարդ դոլարի հասնող ներդրումներ։ Այս թիվն էլ բաժանենք 12-ի, ապա խոստացած տարիների կտրվածքով ստացվում են տարեկան 30-40 մլն դոլարի հասնող ներդրումներ: Աշխատատեղերի ստեղծման նախաձեռնողը պետք է լինի ոչ թե պետությունը, այլ այն ներդրողը, ում համար պետությունը պարտավոր է ստեղծել բարենպաստ, հասկանալի, բյուրոկրատիզմից և կոռուպցիայից զերծ հարկային դաշտ, որպեսզի բիզնեսը չգտնվի պետության ճնշման տակ և կարողանա զբաղվել իր գործով: Հայտնի է, որ բնակչության զանգվածային արտագաղթի պայմաններում հարկման դաշտը փոքրանում է, իսկ համապատասխան բյուջետային մուտքերն ապահովելու համար հարկային բեռը պետք է ծանրացնել: Նման պայմաններում քննարկվող խնդիրը դառնում է ոչ իրատեսական: Չեմ կարծում, որ կառավարությունն իր վարած ագրեսիվ հարկային քաղաքականությունից կհրաժարվի:
-Ըստ նախագծի՝ հարկային քաղաքականության հիմնական ուղղությունը պետք է լինի հարկային բեռի ուղղակի հարկերից անցում անուղղակի հարկերի: Այս դեպքում ու՞մ ջրաղացին է ջուր լցվում, գործատու՞ի, թե՞ սպառողի:
- Հարկային բեռի բաշխման օպտիմալ մոդելն այն է, երբ ուղղակի և անուղղակի հարկերը ընդհանուր հարկային մուտքերում մոտավորապես հավասարակշռում են: Այդ մոդելը բնորոշ է լատինաամերիկյան և եվրոպական երկրներին: Ռուսաստանը ևս խնդիր է դրել որդեգրելու այդ տարբերակը: Մեր երկրում, օրինակ, 2017 թվականին պատկերը հենց այդպիսին էր: Երբ խնդիր է դրվում խախտելու այդ օրինաչափությունը, ընդ որում հօգուտ անուղղակի հարկերի, նշանակում է ծանրացնել միջին վիճակագրական քաղաքացուց գանձվող հարկը: Սոցիալական պետությանը հարիր մոդել չէ, հատկապես որ ընթացիկ տարում եկամտահարկի տոկոսադրույքի բարձրացումն արդեն ուղղակի հարված էր այդ քաղաքացուն: Եթե անուղղակի հարկերի բաժինը բարձրացնելու խնդիր կար, ինչո՞ւ դա արվեց: Երբ հարկման դաշտը ընդլայնվի՝ ինքնին հարկային մուտքերը կավելանան, ուստի առաջնային խնդիրը պետք է լինի տնտեսական ակտիվության մեծացումը, նորաստեղծ փոքր և միջին ձեռնարկություններին հարկային արտոնությունների տրամադրումը, որը մուլտիպլիկացիոն էֆեկտի սկզբունքով կհանգեցնի անուղղակի հարկերի ավելացմանը: Այդ ձեռնարկություններում աշխատողների եկամուտները որքան մեծանում են, նույնքան ավելանում են նրանց ծախսերը, որոնք ուղղվում են դեպի սուպերմարկետներ, առևտրի կենտրոններ, հանրային ծառայությունների ոլորտ, այստեղից արդեն անուղղակի հարկերը գանձվում են: Այսինքն, եթե ուղղակի չի հարկվում փոքր ու միջին ձեռնարկատիրությունը, ապա անուղղակի հարկվում է սպառողը: Ահա նման դեպքում հնարավոր է, որ անուղղակի հարկերը մեծանան, իսկ ուղղակի հարկերը նվազեն: Բայց քանի որ մեր երկրում շահութահարկ վճարող ոլորտները, ձեռնարկատերերը մենաշնորհված են, ուստի նրանց գրպանին չկպչելու փոխարեն պետությունը ակցիզային, ավելացված արժեքի հարկի ձևով կպչում է սպառողի գրպանին: Հավասարակշռված մոդելը խախտելը ճիշտ չէ:
-Առաջիկայում նախատեսվում է սուպերմարկետների, առևտրի կենտրոնների ավելացում: Գուցե սրա՞նք են ապահովելու 100 հազար աշխատատեղ:
-Ես տեղյակ չեմ: Թերևս յուրաքանչյուր քայլի նորանոր սուպերմարկետների հայտնվելը բխում է այդ մտադրությունների տրամաբանությունից: Բայց մինչև նոր, համախառն ազգային արժեք չստեղծվի, որը կարող է դառնալ մարդկանց պահանջմունքները բավարարելու հնարավորություն կամ միջոց, առաջընթացն անհնար է: Ներկայիս տնտեսությամբ մենք գտնվում ենք 15-17-րդ դարերում, որը տնտեսագիտության պատմության մեջ կոչվում էր մերկանտիլիզմի դարաշրջան, երբ երկրի զարգացման գլխավոր ոլորտը առևտուրն էր: Սակայն այն ժամանակ գոյություն ուներ գաղութատիրություն, զարգացած երկրները թալանում էին գաղութները, հանքահումքային ապրանքները բերում էին իրենց երկիր, մշակում և արտահանում էին այլ երկրներ: Երբ Հայաստանը առավելապես արտահանում է հանքահումքային ապրանքներ և ներմուծում պատրաստի արտադրանք, վաճառում ներքին շուկայում, ինքնին հայտնվում է գաղութային վիճակում: Փաստորեն, մենք գաղութացված վիճակում ենք այն երկրների կողմից, որոնք, թալանելով մեր հանրապետության հանքահումքային ռեսուրսները, դրանք պատրաստի արտադրանքի տեսքով հետո վաճառում են մեր երկրում: Ահա թե ինչու է մեր երկրում ծաղկում միայն առևտուրը: Իշխանություններն ի վերջո պետք է հասկանան, որ Հայաստանը մեր պապերից ստացած ժառանգություն է, որը վատնել չի կարելի, այն անցյալ է, պատմություն է, սեր է, զգացմունք ու արժանապատվություն է, որոնք պետք է պահպանել և զարգացնել, այլ ոչ թե վատնել:
-Երկրի սոցիալ-տնտեսական ծանր վիճակը իշխանությունները բացատրում են շրջափակմամբ ու պատերազմական վիճակով, մինչդեռ այդ նույն պայմաններում իրենց եկամուտներն օրեցօր ավելանում են:
-Պատերազմական իրավիճակի լրջությունը զգում է թե բնակչությունը, թե իշխանությունը: Բայց այդ զգացողությունները տարբեր են: Եթե ժողովրդի գերակշիռ հատվածը շարունակ աղքատանում է, ապրում է ծանր պայմաններում, գործազրկությունն ու արտագաղթը սոսկալի չափերի են հասել, ապա իշխանությունների մոտ հակառակն է՝ մեր երկրում և այլ երկրների օֆշորներում նրանց եկամուտներն աճում են, այս և այլ երկրներում ավելանում են առանձնատների քանակը, ցոփ ու շվայտ կյանքի պայմանները, պետբյուջեի հաշվին իրականացվող անիմաստ ու անպտուղ «պաշտոնական» այցելությունները, նրանց կանանց շքեղ ու բրենդային հագուստների հավաքածուները: Եվ այս ամենը՝ ռազմական ծախսերի հաշվին: Ահա թե ինչու է կաղում երկրի տնտեսությունը, որը ցեխաջրից դուրս հանելու համար ոչ մի ռազմավարական ծրագիր չի փրկի, քանի դեռ որևէ մեկն իր վրա պատասխանատվություն չի վերցնում հարցերը օրենքի և օրինականության, հանուն պետության կայացման լուծելու: Պատմությանը հայտնի է մեկ երկիր, որը գտնվելով պատերազմական վիճակում, այնուհանդերձ հզորացնում էր իր տնտեսությունը: Այդ պետությունն Իսրայելն է, երկիր, որն ունի գերհարուստ հրեական համայնքներ, էլ չեմ ասում, որ հրեաներն են կառավարում ողջ աշխարհը:

Զրույցը՝ Անուշ ՆԵՐՍԻՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• ՈՍԿԵՊԱՐ. այդ քաղցր բառը՝ խաղաղություն
• «Արվեստագետն ու գիտնականը պիտի համոզվեն, որ թիկունքում պետություն կա»
• «Արհ­միու­թ­յուն-գոր­ծա­տու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թ­յու­նից կշա­հեն թե՛ աշ­խա­տո­ղը, թե՛ գոր­ծա­տուն ու իր բիզ­նե­սը»
• «Ներ­կա­յիս կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գը ոչն­չով չի տար­բեր­վում նախ­կին իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րի վա­րած տն­տե­սա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թ­յու­նից»
• Երա­նի թե հայ գյու­ղա­ցու բո­լոր օ­րե­րի լու­սա­բացն ու մայ­րա­մուտն ա­վարտ­վեն խին­դով և ու­րա­խու­թ­յամբ
• Գոր­ծա­տուն պար­տա­վոր է հար­գել աշ­խա­տո­ղի աշ­խա­տան­քա­յին ի­րա­վուն­քը` ա­ռանց գոր­ծա­դու­լա­վո­րի պար­տադր­ման
• «Անհ­րա­ժեշտ է կան­խել գյուղն­շա­նա­կութ­յան հո­ղե­րի դեգ­րա­դա­ցու­մը»
• Ահագ­նա­ցող աշ­խա­տան­քա­յին միգ­րա­ցիան եր­կի­րը «դա­տար­կեց» ո­րա­կ­յալ մաս­նա­գետ­նե­րից
• Ոչ միայն ե­րա­զանք, այլև ի­րա­կա­նու­թ­յուն
• Տու­րիզ­մով զբաղ­վե­լու հա­մար նախ պետք է սի­րել հայ­րե­նի­քը
• Գառ­նա­ռիճ՝ ե­րեք պե­տու­թ­յուն­նե­րի խաչ­մե­րու­կում ապ­րող գյու­ղը
• «Վա­յել չէ թա­գա­վո­րի և իշ­խա­նի հա­մար գո­ղեր և ա­վա­զակ­ներ ու­նե­նալ, այլ միայն լր­տես­ներ, որ հե­տա­խույզ­ներ են»
• «Արհ­միու­թ­յուն­նե­րի հան­դեպ վս­տա­հու­թ­յան վե­րա­կանգ­նու­մը պետք է սկ­սել զրո­յից»
• Աշխա­տո­ղը պետք է ստա­նա այն­քան աշ­խա­տա­վարձ, որ այն բա­վա­րա­րի ոչ թե գո­յատևե­լու, այլ ապ­րե­լու հա­մար
• «ԵՊՀ ռեկտորի պաշտոնակատարը չկարողացավ լուծել ԵՊՀ արհմիության հետ կոլեկտիվ պայմանագիրը»
• Գա­զա­տար խո­ղո­վակ­նե­րը կան, բայց բնա­կի­չը գե­րա­դա­սում է փայ­տը
• Դի­լի­ջանն իր ռե­սուրս­նե­րով կա­րող է ապ­րել
• Մեղ­րի ե­կո­ղը, դեռ չմեկ­նած, մտա­ծում է հա­ջորդ այ­ցի մա­սին
• Տաշ­տու­նը 160 ծուխ ու­ներ, այ­սօր մնա­ցել է 22-ը՝ 60 բնակ­չով
• Անտառ­նե­րով շր­ջա­պատ­ված բնա­կա­վայրն իր ջե­ռուց­ման հար­ցը լու­ծել չի կա­րո­ղա­նում, օ­րեն­քը թույլ չի տա­լիս

Մեկնաբանություններ