Ինչպե՞ս հաղթել այս պատերազմում

Այն, ինչ այսօր կա Արցախի տեսքով, Արցախի, հայրենիքի և սփյուռքի ողջ հայության համատեղ ուժերով ու միջոցներով հետ նվաճված հայրենի տարածքների մի մասն է: Այն տարածքների, որոնք ընդամենը մեկ դար առաջ անօրինականորեն բռնակցվել են մի ապօրինի տարածքային միավորման՝ դրան տրված պայմանական անվանումով:
Այդ տարածքների մեծ մասն այսօր տնօրինող և պայմանական անունը պատմական ներկայացնող ազգը, տեղաբնիկ չլինելով հանդերձ, եկվորի իր ուսերին է ուզում վերցնել անգամ մեր պատմությունն ու մշակութային ժառանգությունը: Սեփականացնում է ամենը, ինչ կարող է, այն, ինչ չի կարող սեփականացնել, ոչնչացնում է անխնա: Գործում է ամենայն ցինիկությամբ և ջանադրաբար, առանց այլևայլության: Այդ հավակնությունները վերջնական են և ամբողջական: Դրանք Արցախի տարածքներով չեն վերջանում: Կարող եմ ասել՝ նրանց հավակնությունները չեն վերջանա երբեք, քանի դեռ մենք տեղի ենք տալիս: Այդ են վկայում ամենօրյա սահմանային խախտումները: Թշնամին կրակում է սահմանի այն կողմից բոլոր հնարավոր զինատեսակներով՝ ծանր մարդկային կորուստներ և նյութական վնաս պատճառելով մեզ: Մենք դիմում ենք «միջազգային հանրությանը» անատամ հայտարարություններով, տեղյակ պահում մեր ցավի մասին, խնդրելով նրանց՝ մեզնից քաջ գտնվել, սանձել անհնազանդ հակառակորդին: Իսկ այդ հակառակորդը կարող է դիմել բոլոր անազնիվ ու անբարոյական, երբեմն անգամ անմարդկային միջոցներին ու մեթոդներին՝ թեկուզ ամենափոքր հարցում իր համար բարենպաստ իրավիճակի հասնելու համար:
Ի՞նչ ենք անում: Բանակցում ենք:

Ինչի՞ շուրջ ենք մենք բանակցում դրանց հետ: Մեր տարածքների նկատմամբ մեր իրավունքների՞, խաղաղությամբ հարևանություն անելու հնարավորությա՞ն, թե՞ այլ տարածքների նկատմամբ մեր հավակնությունների:
Որքան հայտնի է, այլ տարածքների նկատմամբ հավակնություններ բանակցային գործընթացում մենք դեռ չենք ներկայացրել: Իսկ դրա հիմքերը մենք ունենք, և անհրաժեշտությունն էլ կա ¥առնվազն՝ Շահումյանի և Գետաշենի վերաբերյալ¤:
Խաղաղությամբ հարևանություն անելու հնարավորությա՞ն: Ոչ: Գիտենք, գոնե մենք վստահ ենք, թե ամեն օր սահմանի որ կողմից են կրակում և ում վրա: Եվ այդ կրակոցները չեն դադարի բանակցությունները այսօրվա կտրվածքով շարունակելու դեպքում:
Այսինքն՝ մենք բանակցում ենք հետ նվաճված տարածքների վրա մեր ապրելու իրավունքի՞ համար: Այդպիսի կետից չեն բանակցում: Այդ իրավիճակում բանակցային սեղանին նստելու պայմանը պետք է լինի կոշտ, անզիջում դիրքորոշումը, որը աստիճանաբար հասկանալի և ընդունելի պիտի դարձնել թե համանախագահների և թե հակառակ կողմի համար:
Այլ պահանջների դեպքում բանակցությունները դատապարտված են:
Ի՞նչ անել:
Շրջանառությունից պետք է հանել օկուպացված տարածքներ, անվտանգության գոտի հասկացությունները: Այդպիսի տարածքներ գոյություն չունեն: Դրանք թշնամուց հետ գրավված հայրենիքի պատառներ են: Այսօր որևէ պատճառաբանությամբ կամ հիմնավորումով մենք կարո՞ղ ենք նրանցից պահանջել կամ խնդրել վերադարձնել զիջած ութ հարյուր հեկտարից թեկուզ մեկ հեկտարը:
Ի՞նչ կպատասխանեն մեզ:
Այդ պատասխանը նրանք պետք է ունենան իրենց մտքում, եթե մեզնից տարածքային զիջումներ են ակնկալում:

Ընդհանրապես այս տարիների ընթացքում մենք արդեն մի քանի անգամ բաց ենք թողել ճիշտ դիրքում հայտնվելու հնարավորությունը: Արցախը պետք է միանա մայր հայրենիքը խորհրդանշող այսօրվա Հայաստանի Հանրապետությանը: Դա արդարացի է պատմականորեն, և վերջապես մենք այնքան մեծ չենք, որ երկու հայկական հանրապետություն պահենք: Մեզ մեկն էլ բավական է: ՀՀ կազմից դուրս Արցախի Հանրապետությունը պահելով՝ մենք արհեստականորեն մեծացնում ենք թշնամու հավակնությունների հնարավորությունը:
Վերամիավորված հայրենիքի պարագայում ցանկացած ոտնձգություն սահմանին մարտահրավեր է ՀՀ ինքնիշխանությանը: Սա մի կարևոր հարց է, որ պիտի շտկել առաջին իսկ հնարավորության դեպքում:

Ցանկացած ոտնձգություն սահմանին պիտի ստանա անհամարժեք պատասխան: Այդ պատասխանի տարբերակները պիտի քննարկվեն բանակցություններում, որպեսզի թշնամին հասկանա, թե իրեն ինչ է սպասում այդ խախտման պատճառով, ծանրութեթև անի: Եթե իր համար ավելի կարևոր է մեր զինվորի կյանքը խլել, քան զրկվել այս կամ այն պետական նշանակության հնարավորությունից, դա պիտի մեզ համար պարզ լինի, պարզ պիտի լինի նաև միջնորդների համար: Դրանք պիտի արձանագրել իրենց դրդապատճառներով և բոլոր հնարավոր հետևանքներով ու մեկնաբանություններով:
Եթե մենք հնարավոր հետագա գործողությունները չենք անվանում, մենք հնարավորություն ենք թողնում հակառակորդի համար տարընթերցումների, սեփական շահերի տեսանկյունից մեկնաբանման, պիտակավորման:

Արդյո՞ք հնարավոր չէ պետական միջոցներով տեխնիկապես լավագույնս կահավորել մի քանի ամենախոցելի սահմանային հատվածներ: Այն տեղերում, որտեղ հակառակորդի դիրքը բարենպաստ է՝ թե մեր դիրքերը կրակի տակ պահելու, թե դիվերսիոն փորձերի համար: Գնել լավագույն օպտիկական, տեղորոշիչ, տեսագրման և այլ սարքավորումներ և զինել այդ հատվածներն այնպես, որ այս կամ այն կողմից արված յուրաքանչյուր քայլ ժամանակագրական և տարածքային գնահատումներով լիովին տեսանելի լինի, գրանցելի, ներկայացնելի, ապացուցելի: Այդ հատվածներում ունենալ նաև հատուկ զինատեսակներով զինված, պատրաստված անձնակազմ: Թշնամու յուրաքանչյուր խախտում գրանցելուց հետո, եթե դրանք շարքային խախտումներ են, որոնց պատասխանելու համար մեր զինվորներին թույլտվություն կամ հրաման չի տրվում, գրանցված իրավիճակն արդեն հիմնավորված փաստ է պարզորոշ տարբերակելու հարձակվողին պաշտպանվողից: Իսկ եթե, Աստված մի արասցե, վտանգված է մեր զինվորների կյանքը, ապա պիտի հետևի այնպիսի պատասխան, որը երկընտրանքի առաջ դնի հարձակվողին՝ այդուհետև կրկնե՞լ նման գործողությունները, թե՞ ձեռնպահ մնալ, իմա՝ պահպանել զինադադարի պայմանավորվածությունը: Թող կուրծք ծեծեն, բոլոր ատյաններում ներկայացնեն իրենց կորուստները, պահանջեն հատուցում, պատժամիջոցներ... Մենք կարող ենք ապացուցել, թե ով սկսեց, և հետևանքների համար պատասխանատվությունը ում վրա է:
Միջոցներ չունե՞նք այդպիսի գործի համար: Հավատալու բան չէ: Եթե հաշվի առնենք, որ այդ գործի համար պահանջվող տեխնիկայի մեծ մասը կարելի է ստեղծել սեփական միջոցներով և շատ ավելի պակաս ֆինանսական ծախսերով:

Եթե ամեն ինչ ճիշտ արվի, հակառակորդի կողմից մեր զինվորի կյանքի ու մեր հողի նկատմամբ կատարվող ամեն ոտնձգություն ստանա անհամարժեք հիմնավորված պատասխան, միջոցներ էլ կգտնվեն: Անգամ ամենացածր աշխատավարձ ստացողը, որն այսօր իր վաստակից հազար դրամ է տալիս բանակային հայտնի ծրագրին, երկու հազար էլ կտա, որ ամեն տարի սահմանի մի շատ որոշակի հատված ամրացվի ու վերահսկվի այնպես, որ հակառակորդը այդ տեղերին մոտենալու միտք անգամ չփայփայի: Կտան ոչ թե զոհված կամ հաշմված զինվորների ու նրանց հարազատների սոցիալական խնդիրները լուծելու, այլ հենց այդ զինվորի կյանքը վտանգից փրկելու համար:

Սահմանի որոշակի կարևորագույն հատվածներ պիտի լինեն ոչ թե ժամկետային զինծառայողների հսկողության տակ, այլ փորձառու և հատուկ պատրաստություն անցած ստորաբաժանման խմբերի, որոնք ցանկացած առճակատման մեջ ոչ մի հույս չեն թողնի թշնամու կենդանի ուժի ու զինտեխնիկայի ներթափանցման համար:
Կարո՞ղ ենք պատկերացնել, թե ինչպիսին կդառնա Բաքվի հռետորաբանությունը մեկ-երկու այդպիսի ձախողումներից հետո, ի՞նչ բարոյահոգեբանական մթնոլորտ կառաջանա մեզ մոտ և ինչպիսին՝ հակառակորդի (թե բանակում, թե բնակչության մեջ): Ի՞նչ եք կարծում, այդպիսի իրավիճակը մե՞զ կհամախմբի, թե՞ Ադրբեջանի բազմատարր հասարակությանը: Կհամախմբի՞ նրանց, թե՞ կկազմալուծի: Կամրապնդի՞, թե՞ կթուլացնի իշխանական կլանի հենարանը:
Արցախյան պատերազմում ադրբեջանական բանակի կրած պարտությունների ու նրանց մարտական ոգու պակասի համար որպես հիմնական պատճառ բերվում է այն փաստարկը, որ այդ բանակի զինվորը իր հողի համար չէր կռվում: Այդ հարցում վիճակը այժմ էլ նույնն է: Բայց ոչ պակաս կարևոր է նաև այն հանգամանքը, թե ինչ էթնիկական կազմ ունի Ադրբեջան երկիրը, և այդ երկրի իշխանությունների վերաբերմունքը, որ իրենց մաշկի վրա զգում են ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները թե քաղաքացիական կյանքում, թե բանակային ծառայության մեջ: Այո, կարևոր է հարևան ոչ բարեկամ երկրի ազգաբնակչության էթնիկական կազմի գնահատումը:

Գիտենք, որ այդ երկրում ազգային փոքրամասնությունները հիմնականում տեղաբնիկ էթնոսներ են, որոնք ոչ միայն գոհ չեն, այլև շատ դեպքերում ակնհայտորեն դժգոհ են իրենց նկատմամբ ցուցաբերվող խտրական վերաբերմունքից: Անգամ ինքնավարության հասնելու փորձեր են արվել, սակայն համախմբման և ինքնաազատագրման լուրջ քայլի համար կրիտիկական զանգված չեն հավաքում իշխանական կլանի ճնշումների և արտաքին օժանդակության հնարավորության հույսի բացակայության պատճառով: Իսկ հնարավո՞ր է շփումներ հաստատել ազգային փոքրամասնությունների, այսինքն՝ տեղաբնիկ ժողովուրդներին ներկայացնող կենտրոնախույս ուժերի հետ, կատարել մտածված և փոխշահավետ աշխատանք:

Իհարկե, դա չի նշանակում նրանց սարեր խոստանալ: Կհամագործակցե՞ն, թե՞ ոչ, եթե վստահ լինեն, որ մենք անում ենք այն, ինչ կարող ենք, և երբեք չենք դավաճանի:
Այս տարիների ընթացքում մեր իշխանություններն իրենց արտաքին քաղաքականության և համապատասխան ծառայությունների օրակարգում այդպիսի հարց չդրեցին և դրա վրա ոչ մի լումա չծախսեցին:
Բայց դա շատ ռեալ և գործուն միջոց է այդ արհեստական միավորը կազմաքանդելու համար:

Վահրամ ԲԱՅԱԴՅԱՆ

Հ. Գ. Այս պատերազմից արժանապատիվ դուրս գալու ուրիշ ճանապարհ չկա: Մեր ժողովրդի 2/3-ը հեռացել է երկրից ոչ թե, ավելի ճիշտ՝ ոչ միայն և ոչ այնքան այն պատճառով, որ ցանկալի հանգուցալուծում չի ստանում արցախյան հիմնահարցը, այլ, որ այստեղ ապրելու, աշխատելու և զարգանալու հնարավորություններ չկան, որպեսզի հնարավոր դառնա նաև մեզ համար այդքան կարևոր հիմնախնդիրը լուծել՝ մեր շահերից ելնելով, այլ ոչ թե ինչ-որ կերպ: Այդ խնդիրը ինչ-որ կերպ լուծելու տարբերակ մենք չունենք: Մեր ուժի ու կարողության առկայությունը կամ բացակայությունը առանձին հարց չէ՝ իր մասնավոր դրդապատճառներով ու հետևանքներով: Իհարկե, կան նաև մասնավոր դրդապատճառներ, ինչպես ասենք դիվանագիտական աշխատանքի տկարությունը: Բայց խնդիրը կա, և դրա լուծման ճանապարհն աստիճանաբար լղոզվում է մեր տեսադաշտում, կորցնում հստակ ուրվագծերը այն նույն ենթատեքստում, որում տկարանում է և մեր երկրի ողջ ներուժը՝ տնտեսական, պաշտպանական, գիտակրթական, մշակութային: Այսինքն՝ թշնամուն հաղթել կարողանալու համար մենք առաջին հերթին պիտի կարողանանք հաղթել մեր ներսում նստած թշնամուն:

Մեկնաբանություններ