Իրավիճակը, որում այս պահին գտնվում է հայ հանրությունը, չի պարունակում ոչ մի խոստում, թե վաղը ավելի լավ է լինելու, եթե բոլորս կանգնած մնանք ներկայիս կետում։

Հունիսի 8-ին հաղորդվել էր, որ Ջիգարխանյանը հոսպիտալացվել է Մոսկվայի կլինիկաներից մեկում: Ավելի ուշ նա դուրս էր գրվել հիվանդանոցից:

Ի՞նչ ճա­կա­տա­գիր է սպա­սում մեր բանտ­վող հնա­մե­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րին ու հու­շար­ձան­նե­րին։ Սոց­ցան­ցե­րում թե՛ մաս­նա­գետ­նե­րը, թե՛ մտա­հոգ ան­ձինք հար­ցը բարձ­րաց­նում են, պա­տաս­խան ակն­կա­լում, հոր­դո­րում՝ փր­կել, ինչ հնա­րա­վոր է։ Մի կող­մից՝ պատ­մու­թյու­նը կտ­րել-բե­րե­լով կորց­նում ենք մշա­կու­թա­յին հետ­քե­րը, մյուս կող­մից՝ Նա­խի­ջա­նի հու­շար­ձան­նե­րի (և ոչ միայն) օ­րի­նա­կով գի­տենք՝ ին­չի են ըն­դու­նակ ա­զե­րի­ները, ու հարկ ե­ղած դեպ­քում որ­քան լուռ ու ան­տար­բեր են մի­ջազ­գա­յին հա­մա­պա­տաս­խան կա­ռույց­նե­րը։

Տա­րին սկս­վեց հե­ռա­վար կր­թու­թյան պար­տադ­րան­քով։ Դժ­գո­հու­թյուն­նե­րը բախ­վում էին վա­րա­կը չտա­րա­ծե­լու և մարդ­կա­յին կյան­քե­րը փր­կե­լու հրա­մա­յա­կա­նին։ Աշ­նան սկզ­բին, մի փոքր ու­շա­ցու­մով բաց­վե­ցին հան­րակր­թա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի դռ­նե­րը։ Բա­կե­րում քիթ քթի խա­ղա­ցող ե­րե­խա­նե­րը դա­սա­ժա­մե­րին պար­տա­վո­րում էին պա­հել սո­ցիա­լա­կան հե­ռա­վո­րու­թյունն ու դի­մակ կրե­լու պա­րե­տի ո­րո­շու­մը։

1945 թ. հու­լի­սի 23-ին Փա­րի­զում դա­տա­կան գոր­ծըն­թաց սկս­վեց կո­լա­բո­րա­ցիո­նիս­տա­կան (թշ­նա­մու հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցող) «Ֆրան­սիա­կան պետու­թյան» ղե­կա­վար Ֆի­լիպ Պե­տե­նի նկատ­մամբ։ Զա­ռա­մյալ մար­շա­լին մե­ղա­վոր ճա­նա­չե­ցին պե­տա­կան դա­վա­ճա­նու­թյան մեջ և դա­տա­պար­տե­ցին գն­դա­կա­հա­րու­թյան։ Սա­կայն ֆրան­սիա­կան Դի­մադ­րու­թյան ղե­կա­վար և Պե­տե­նի նախ­կին են­թա­կա, գե­նե­րալ Շառլ դը Գո­լը մա­հա­պա­տի­ժը փո­խա­րի­նեց ցմահ բան­տար­կու­թյամբ։

Երբ տուն վե­րա­դար­ձա, Սա­սու­նի­կին հարց­րի, թե ով է ճամ­փա­բա­ժա­նում կանգ­նած ծե­րու­նու ակ­նար­կած Ջա­բին։ Նա ժպ­տաց ու հե­ռա­խո­սա­հա­մար հա­վա­քեց։ Այդ տա­րի­նե­րին Շու­շիում հե­ռա­խո­սա­կա­պը գոր­ծում էր ան­թե­րի։ Ի­րեն բնո­րոշ ան­մի­ջա­կա­նու­թյամբ, շուշ­վա բար­բա­ռով Սա­սու­նի­կը ջերմ զրույ­ցի բռն­վեց հե­ռա­խո­սի այն ծայ­րում գտն­վող կնոջ հետ, ո­րը Ջա­բիի կինն էր։

Թուրք-ա­զե­րա­կան զե­ռու­նի պար­տու­թյու­նը տիե­զեր­քի կամքն է։ Աշ­խար­հը չի կա­րող վե­րած­վել դժոխ­քի։ Եվ այս պա­հին ինձ զար­մաց­նում, հո­գե­հան է ա­նում մի զար­մա­նա­լի, ա­վե­լի ստույգ, զար­հու­րե­լի հարց. ի՞նչն է դր­դում դժոխ­քի այս զա­վակ­նե­րին հպա­տա­կեց­նե­լու աշ­խար­հը։

Հա­յոց կր­թա­կան գոր­ծը սկ­սել էր ծաղ­կում ապ­րել դեռևս 1850-ա­կան թվա­կան­նե­րից: Այն նոր թափ ա­ռավ 1860-ից հե­տո, երբ ըն­դուն­վեց Ազ­գա­յին սահ­մա­նադ­րու­թյու­նը, իսկ 1880-ա­կան­նե­րին, պատ­րիարք­ներ Խրի­մյան Հայ­րի­կի և Ներ­սես Վար­ժա­պե­տյա­նի շնոր­հիվ, կր­թա­կան շար­ժու­մը նոր վե­րելք ար­ձա­նագ­րեց, հիմն­վե­ցին բազ­մա­թիվ վար­ժա­րան­ներ, ո­րոնք կենտ­րո­նա­ցան մի քա­նի ըն­կե­րու­թյուն­նե­րում՝ Միա­ցյալ, Ազ­գան­վեր, Հա­յու­հյաց և այլն:

Ար­ցա­խի մշա­կու­թա­յին «մայ­րա­քա­ղաք» Շու­շին բա­ցա­ռիկ ար­ժեք է յու­րա­քան­չյու­րիս հա­մար, այն կորց­նե­լու գա­ղա­փա­րի հետ հաշտ­վե­լը՝ անհ­նա­րին: Ե­թե դրա­նում մեղ­քի դույզն-ինչ չա­փա­բա­ժին ու­նե­ցող­նե­րը ի­րենց ի­րա­վունք վե­րա­պա­հե­ցին ապ­րե­լու, ա­պա նվա­զա­գույ­նը, որ ազ­գո­վին պի­տի պա­հան­ջենք, նրանց ԴՆԹ-ի տվյալ­նե­րի ստու­գումն ու հրա­պա­րա­կումն է: Ար­դյունք­նե­րը, վս­տահ եմ, կլի­նեն ա­ռա­վել քան խո­սուն:

Եվ­րո­պա­յում տի­րող ան­հա­մա­ձայ­նու­թյան հետևան­քով Ա­սիան ըն­կավ թուր­քե­րի ձեռ­քը, նրանց առջև բաց­վե­ցին Թրա­կիո դար­պաս­նե­րը: Այ­նու­հետև, եվ­րո­պա­կան թա­գա­վոր­նե­րի միջև, Հիդ­րա­յի գլուխ­նե­րի պես ծա­գած վե­ճերն ու կռիվ­նե­րը քա­ջա­լե­րե­ցին թուր­քե­րին ա­վե­լի տա­րած­վել Եվ­րո­պա­յում։