ՀԱԿԱՌԱԿՈՐԴԻՆ ՀԱՂԹԵԼՈՒ ԿԱՐևՈՐԱԳՈՒՅՆ ԳՐԱՎԱԿԱՆՆԵՐԻՑ ՄԵԿԸ ՆՐԱՆ ՃԱՆԱՉԵԼՆ Է

Այսօր արդեն շատերն են խոստովանում, որ երկարամյա լռությունից հետո պաշտոնական Երևանի նախաձեռնողական արտաքին քաղաքականությունն ունեցավ սպասվածից շատ ավելի մեծ արձագանք: Ավելին, երկկողմ, իսկ ավելի ճիշտ` երրորդ երկրով միջնորդված հարաբերությունների շրջանակներից այն տարածվեց տարածաշրջանի և միջտարածաշրջանային մի շարք խնդիրների ու փոխկապակցված հարաբերությունների վրա: Վերջապես, նման քաղաքականության կարևորությունը գնահատեցին բառացիորեն բոլոր առաջատար պետությունները` հանգեցնելով պատմական դարձած հայտնի արձանագրությունների ստորագրմանը: Ստորագրմանը, բայց ոչ` վավերացմանը:
Մինչ բուռն քննարկման առարկա են դարձել արձանագրությունների վավերացման գործընթացի վերսկսման նպատակահարմարությունն ու իրատեսականությունը, պակաս կարևոր չեն նաև հարցի այլ կողմերը: Ակնհայտորեն քիչ են այն հարցերը, որոնց շուրջ ժողովուրդը միաբանվում է: Մեր օրերում դժվար գտնվի մեկը, ով դեմ լինի ցեղասպանության ճանաչմանը: Այս հարցում կարծես այլ կարծիքներ չկան: Համամիտ ենք նաև մեկ այլ հարցում` Թուրքիայի հետ հարաբերությունների մերձեցմանը: Առաջին հայացքից իրարամերժ թվացող հարցեր են, բայց նաև` միաբանող:
Նախ կարևոր է պարզել, թե ում է ձեռնտու այդ հարաբերությունների մերձեցումը: Մեր համոզմամբ, առաջին հերթին և հիմնականում` Հայաստանին և Թուրքիային: Պակաս շահագրգռված են դրանում երկու երկրների ռազմավարական դաշնակիցներ ԱՄՆ-ը և Ռուսաստանը, քանի որ այդ պարագայում չի բացառվում նաև ռազմավարական նոր դաշնակցություն տարածաշրջանում, ինչը, բնականաբար, թույլ չի տա նույն արդյունավետությամբ և միակողմանիորեն շարունակել ներկա դաշնակիցների հետ հարաբերությունները: Չի բացառվում, որ նման զարգացումները հրապուրիչ կարող են լինել նաև որոշ հարևանների, մասնավորապես, Իրանի և Վրաստանի համար: Ի վերջո, Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների մերձեցման պարագայում ակնհայտ է Ադրբեջանի խիստ բացասական կեցվածքը, այդ իսկ պատճառով կարելի է համոզմունք հայտնել, որ Թուրքիայի կողմից Հայաստանին ի նպաստ ցանկացած քայլ առնվազն նույնչափ հեռացնում է Թուրքիային այսօրվա Ադրբեջանից: Ինչո՞ւ, քանի որ ԼՂՀ հիմնահարցի կարգավորման և տարածաշրջանում համագործակցային հարաբերությունների ծավալման դեպքում չի կարելի բացառել, որ տեսանելի ապագայում Ադրբեջանը կարող է գիտակցել նաև բազմակողմ հարաբերությունների կարևորությունը սեփական երկրի զարգացման հարցում: Իսկ մինչ այդ, պաշտոնական Անկարայի նախաձեռնած «Կայունության և համագործակցության պլատֆորմի» ծրագիրը բազմագործոն, ավելի ճիշտ, բազմախոչընդոտ գործընթաց է, ինչը, հասկանալի է, իրականացման կարճ ժամանակահատված չի կարող ենթադրել և անհրաժեշտաբար պետք է ներառի Իրանի մասնակցությունը իրական կայունության հաստատման և իրական համագործակցության ծավալման նպատակով:
Միաժամանակ, օգտակար է հիշել, որ նման տարածաշրջան դժվար է մատնանշել աշխարհի մեկ այլ մասում, ուր միևնույն երկրները կարող են անդամակցել միանգամից մի քանի տարածաշրջանային միության, որոնք եթե ոչ բացահայտ հակառակ, ապա միմյանցից տարբեր քաղաքական և տնտեսական շահեր են հետապնդում: Խոսքը Խորհրդային Միության փլուզումից անմիջապես հետո 1992-ին ծնունդ առած միանգամից երկու տարածաշրջանային միությունների` Անկախ պետությունների համագործակցության (ԱՊՀ) և Սևծովյան տնտեսական համագործակցության (ՍԾՏՀ) մասին է: Ակնհայտ է, որ եթե ԱՊՀ-ի ստեղծման նախաձեռնությունը Ռուսաստանինն է և առաջին հերթին բխում է հենց այս երկրի շահերից` իր ազդեցության ոլորտները պահպանելու նախկին խորհրդային տարածքում և լինելու դրա իրավահաջորդը գոնե տնտեսապես, ապա ՍԾՏՀ-ն նույն պատճառներով Թուրքիայի նախաձեռնությունն է և նպատակ է հետապնդում ոչ միայն չզիջել Ռուսաստանին հատկապես Կովկասում, դառնալով լուրջ մրցակից ազդեցության ոլորտների առումով, այլև օգտագործել ՍԾՏՀ-ն Եվրամիության անդամակցության բարդ ու երկարատև գործընթացում: Հետաքրքիր է, որ Անդրկովկասի կամ, ինչպես այսօր ընդունված է ասել, Հարավային Կովկասի երեք երկրներն էլ (Հայաստան, Ադրբեջան, Վրաստան) միաժամանակ անդամակցեցին թե՛ ԱՊՀ-ին (2008-ի հոկտեմբերին Վրաստանը պաշտոնապես դուրս եկավ ԱՊՀ-ից), թե՛ ՍԾՏՀ-ին: Ավելին, այս տարածաշրջանի երեք երկրներից երկուսը միաժամանակ անդամակցում են բացահայտ հակառուսական ուղղվածություն որդեգրած ՎՈՒԱՄ-ին (Վրաստան, ՈՒկրաինա, Ադրբեջան, Մոլդովա): Եթե այս ամենին ավելացնենք Ադրբեջանի և Վրաստանի անթաքույց ճիգերը անդամակցելու ՆԱՏՕ-ին, որին վաղուց մաս է կազմում նաև Թուրքիան, ապա պարզ կդառնա, թե ինչ լուրջ խոչընդոտներ են առկա «Կայունության և համագործակցության պլատֆորմի» գաղափարն իրականություն դարձնելու ճանապարհին:
Հաջորդ խնդիրն այն է, թե ի՞նչ իրատեսական հիմքեր կան հայ-թուրքական արդյունավետ երկխոսության ծավալման, իսկ հետագայում նաև` երկու երկրների միջև սահմանի բացման հարցում: Եթե մինչ օրս առկա լարվածության շրջանը դիտարկենք որպես սառը պատերազմի, իսկ այժմ նաև, որոշ առումով տեղեկատվական պատերազմի տարիներ, ապա տեղին է հիշել այն ճշմարտությունը, որ հակառակորդին հաղթելու կարևորագույն գրավականներից մեկը նրան ճանաչելն է: Այս իմաստով տեղին կլիներ պարզել, թե որքանով է հայ հասարակությունը ճանաչում ժամանակակից Թուրքիան: Ի՞նչ գիտենք այդ երկրի տնտեսության, ներքաղաքական զարգացումների և այլ հիմնահարցերի մասին: Պարզվում է` մեր պատկերացումները սահմանափակվում են հիմնականում լրատվական հաղորդումներով, իսկ քաղաքագետների և թուրքագետների աշխատություններն ինչ-ինչ պատճառներով այդպես էլ չեն դառնում ողջ հասարակության սեփականությունը: Նշանակում է` կարիք կա ավելի հաճախակի և մատչելի վերլուծությունների, որոնք կներկայացնեն այսօրվա Թուրքիան` իր բոլոր ձեռքբերումներով և չլուծված խնդիրներով:
Հատկանշական է, որ երկու հարևան երկրների միջև փակ սահմանի գոյությունը ձեռնտու չէ ոչ միայն դեպի ծով ուղիղ ելք չունեցող «ցամաքային» երկիր Հայաստանին, այլև Թուրքիային: Առանց ավելորդ լավատեսության կարելի է արձանագրել, որ Թուրքիայում գնալով աճում է հասարակության այն անդամների թիվը, ովքեր, մի կողմից, այլընտրանք չունեն Ադրբեջանի հետ ռազմավարական գործընկերության առումով (հաշվի առնելով քաղաքական, ռազմավարական շահերն ու ազգային-մշակութային ընդհանրությունները), մյուս կողմից էլ չեն պատկերացնում տեսանելի հեռանկարում Հայաստանի հետ ներկա հարաբերությունների ներքին լարվածությունը: Թուրքիայում արդեն հնչում են տեսակետներ առ այն, որ այս երկրի ժողովուրդը Հայաստանի հետ կապերի մերձեցման առումով պատանդ է դարձել Ադրբեջանի ձեռքին: Մասնավորապես, 2011 թվականի հոկտեմբերին հրապարակավ նման տեսակետ է արտահայտել ճանաչված քաղաքագետ-միջազգայնագետ, Անկարայի Միջին Արևելքի համալսարանի միջազգային համագործակցության ամբիոնի վարիչ, պրոֆեսոր Հուսեյն Բախչին` տարածաշրջանային զարգացումներին նվիրված գիտաժողովի ժամանակ: Ավելին, Թուրքիայում հրատարակվում են Ադրբեջանի ներկայիս ղեկավարության ու հասարակության ստվերոտ կողմերին նվիրված ուսումնասիրություններ ու մենագրություններ, որոնց հեղինակներն անցանկալի հյուր են դարձել Ադրբեջանում: Ո՞Ւր են միտված այս գործընթացները, և ի՞նչ ակնկալիքներ կարող է ունենալ դրանցից Հայաստանը, առայժմ դժվար է ասել: Միաժամանակ, հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ առաջադեմ թուրք երիտասարդության մի ստվար զանգված արդեն սկսել է ստորագրահավաք` հայ-թուրքական սահմանը բացելու պահանջով, կարելի է եզրակացնել, որ Թուրքիայում այլևս դժվար կլինի անտեսել նոր իրողություններն ու շարունակել երրորդ երկրով միջնորդված փակուղային դարձած արտաքին քաղաքականությունը:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ