Վճռականության գինը

(սկիզբը` այստեղ)

Երևան վերադառնալուց հետո պարզվում է, որ Մովսիսյանն ադրբեջանցիների­ հարվածներից ուղեղի թեթևակի ցնցում է ստացել և մի քանի օր բուժվել է հիվանդանոցում:

Շուտով Մոսկվայից վերադառնում է Կ. Դեմիրճյանը, և Մով­սիսյանը նրան տեղեկացնում է կատարվածի մասին: Լսելով Մով­սիսյանի պատմածը, Դեմիրճյանը, ինչպես հիշում է Մովսիսյանը, անձայն արտասվել է:

«Ես,- գրել է Մովսիսյանը,- առաջին անգամ էի նրա աչքերում արցունքներ տեսնում»:

Կատարվածն այնքան արտառոց էր ու զայրացուցիչ, որ Դեմիրճյանն անմիջապես այդ մասին հայտնում է ՍՄԿԿ Կենտկոմ:

Մովսիսյանը հրավիրվում է ՍՄԿԿ Կենտկոմ: Նրան ընդունում է այդ ժամանակ ՍՄԿԿ Կենտկոմում երկրորդ դեմք հանդիսացող Եգոր Լիգաչովը: Բոլորը զայրացել էին՝ տեսնելով Մովսիսյանին հասցված վերքերն ու կապտուկները:

Լիգաչովը, ով հայտնի էր իր սկզբունքայնությամբ ու խստա­սիրությամբ, անմիջապես ՍՍՀՄ պետական անվտանգության կոմի­տեին, ներքին գործերի նախարարությանը և գլխավոր դատախա­զությանը հանձնարարում է հարուցել քրեական գործ ու խստորեն պատժել մեղավորներին:

Սակայն Մովսիսյանի խնդրանքով քրեական գործ չի հարուցվում շարքային մարդկանց նկատմամբ, քանի որ նա համոզված էր, որ մեղավորները նրանց դրդողներն ու կազմակերպիչներն են եղել:

Տարիներ անց, 1990-ական թվականներին Մոսկվայում Ե. Լի­գաչովի հետ ունեցած հանդիպումների ժամանակ նրա հետ զրուցել եմ Լեռնային Ղարաբաղի և Կ. Դեմիրճյանի մասին: Ե. Լիգաչովի հետ հանդիպումների ժամանակ նրանից հետաքրքրվել եմ նաև Հա­յաստանի և Ադրբեջանի միջև 1982-1984 թթ. տեղի ունեցած սահ­մանային վեճի մասին:

Լեռնային Ղարաբաղի և Կ. Դեմիրճյանի մասին Ե. Լիգաչովի հետ իմ զրույցի հատվածը, որն առաջին անգամ հրապարակել եմ 2006 թ. լույս տեսած իմ «Չմոռանանք» աշխատությունում, հարկ եմ համարում նորից ներկայացնել ընթերցողների ուշադրությանը:

«1996 թ. Մոսկվայում կայացած միջազգային համաժողովում ծանոթացա Եգոր Լիգաչովի հետ, ով Կենտկոմի ղեկավարությունից հանվել էր Գորբաչով-Յավովլև-Շևարդնաձե խմբավորման սադրան­քով: Նա հետաքրքրվեց Հայաստանի վիճակով: Հարցրեց, թե Կարեն Դեմիրճյանը ինչո՞վ է զբաղված: Հետո Ե. Լիգաչովն ասաց հե­տևյալը (նրա խոսքը մեջբերում եմ իմ կատարած գրառման հիման վրա):

«Ես,-ասաց նա,- Դեմիրճյանի հարցում թույլ եմ տվել սխալ, այն էլ անուղղելի սխալ: Դեմիրճյանը սկզբում Գորբաչովին և հետո ինձ տեղեկացրել էր Լեռնային Ղարաբաղում կատարվող

իրադար­ձությունների մասին: Դեմիրճյանը հայտնեց այնպիսի փաստեր, որոնք ինձ համար նորություն էին: Եվ այդ ժամանակ էլ միտք

առաջացավ Կենտկոմի քաղբյուրոյի քննարկմանը ներկայացնել որոշման նախագիծ՝ «О положение Нагорного Карабаха» («Լեռ­նային Ղարաբաղի դրության մասին»): Մեր քննարկման ոգով Դեմիրճյանը ներկայացրեց իր ձեռքով գրված նախագիծը, որտեղ օգտակար միջոցներ էին նշված Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն աստիճանաբար լուծելու մասին»:

- Ես,- շարունակում է Լիգաչովը, - հավանություն տվեցի նա­խագծին և Դեմիրճյանին խնդրեցի ծանոթացնել Ա. Յակովլևին և հաջորդ օրը ներկայացնել քննարկման: Հաջորդ օրը Ա. Յակովլևը Կենտկոմի քարտուղարությունում­ զեկուցեց և ներկայացրեց նախագիծ, որի վերնագիրը դարձել­ էր այսպիսին. «О положение Нагорного Карабаха» («Լեռնային Ղարաբաղում դրության մա­սին»): Սրան համապատասխան էլ փոփոխվել էին Դեմիրճյանի առաջարկությունները:

Յակովլևից հետո Դեմիրճյանն անմիջապես ձայն խնդրեց և ուժգնորեն բողոքելով առարկեց նախագծի ոգին ամբողջովին փոփոխելու դեմ, ասելով, որ եթե նախագիծն այդ կերպ ընդունվի, ապա ավելի կծանրանա ստեղծված վիճակը: Յակովլևն ակնարկեց, որ Դեմիրճյանի կազմած նախագիծը փոխվել է իր և Գորբաչովի կողմից:

Դեմիրճյանը սկսեց ձայնը բարձրացնելով հակադրվել, և ես նրան զգուշացրի՝ մի գոռգոռացեք, դուք գտնվում եք Կենտկոմում: Իմ դիտողությանը Դեմիրճյանը պատասխանեց, թե՝ ինչպես

Դուք, այնպես էլ ես գտնվում եմ կուսակցության շտաբում և նույն­պես իրավունք ունեմ բարձր տոնով խոսելու, մանավանդ որ կատար­վել է կեղծիք:

Յակովլևը դիտողություն անելով սպառնաց, թե ինչպես է Դեմիրճյանը­ Գորբաչովի հասցեին օգտագործում «կեղծիք» արտա­հայտությունը:

Դեմիրճյանի փաստարկները հաշվի չառնվեցին…

Ես հետո միայն զգացի, որ թույլ եմ տվել սխալ, չպաշտպանելով Դեմիրճյանի նա­խագիծը: Ես ինձ մեղավոր եմ զգում Դեմիրճյանին չպաշտպանելու համար:

Այդ քննարկումից հետո պարզ դարձավ, որ Գորբաչովն իր խմբով արդեն որոշել էր Դեմիրճյանի ճակատագիրը»:

Երբ վերադարձա Երևան, հանդիպեցի Կարեն Սերոբիչին և տե­ղեկացրի Լիգաչովի պատմածը: Նա ժպտաց և ասաց.

«Ծերուկը ճիշտ է պատմել»:

Հայտնեցի տարակուսանքս, թե այդ փաստի մասին ինչու՞ մենք Հայաստանում չգիտենք, ինչու՞ նա այդ մասին չի ասել:

-Իսկ ի՞նչ կտար դա,-պատասխանեց Կարեն Սերոբովիչը,-երբ ամեն ինչ կատարված է արդեն:

Եգոր Լիգաչովը երկրի ղեկավարության մեջ հայտնի էր իր սի­բիրյան կարծր բնավորությամբ և ճշտախոսությամբ:

Նրա հայտնած փաստը նկատի ունենալով, պետք է որոշակիորեն ասել, որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում օգտակար կեցվածք ունե­նալը և դրա շուրջ Գորբաչովի հետ հակադրվելը դարձավ Կ. Դեմիրճյանին­ աշխատանքից հանելու գլխավոր պատճառը…»: (Վլադիմիր Պետրոսյան «Չմոռանանք» Երևան, 2006, էջ 459-451):

Այժմ առիթը եկել է, և կամենում եմ հիշել Հայաստանի և Ադրբեջանի­ միջև 1982-1984 թթ. տեղի ունեցած սահմանային վեճի մասին Լիգաչովի վկայությունը, որը մեջբերում եմ իմ կատարած գրառման համապատասխան:

Լիգաչովն ասաց, որ երբ իրեն հայտնել են կատարված միջադե­պի, Հայաստանի կառավարության նախագահի տեղակալին ծեծի երթարկելու­ մասին, սկզբում չի հավատացել և դա համարել է հնարված: Բայց, երբ ընդունել է Հայաստանի կառավարության

նախագահի տեղակալին, տեսել­ նրա մարմնի վրա եղած վերքերը, հետո ծանոթացել է ՍՍՀՄ ՊԱԿ-ի հաղորդագրությանը, համոզվել է, որ Ադրբեջանի ղեկավարների ընտրության հարցում թույլ են տրվել այնպիսի սխալներ, որոնց հետևանքով կարող են պատասխանատու աշխատանքի նշանակվել ոչ միայն անազնիվ մարդիկ, այլև պետու­թյան դեմ հանցագործությունների կազմակերպիչներ:

Լիգաչովն ասաց նաև, որ իր պահանջով Ադրբեջանի կառա­վարության նախագահի տեղակալը, որպես կատարված հանցա­գործության կազմակերպիչ,­ հեռացվել է աշխատանքից, և հանձ­նարարել­ է երկու հանրապետությունների­ կառավարությունների­ նախագահների առաջին տեղակալների մակարդակով ստեղծել հանձնա­ժո­ղով­ և վերացնել սահմանագծի թույլ տրված խախտում­ները:

Հիշելով այդ մասին` Լիգաչովն ասաց նաև հետևյալը.

«Երկրում սկսվել էր այսպես կոչված վերակառուցումը: Գորբաչովի կամքով ամեն ինչ ենթարկվում էր վերակառուցման պահանջներին: Եվ սկսված աղմուկի մեջ մենք չկարողացանք տեսնել այն ամբողջ վտանգը, որ թաքնված էր Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև սահ­մանային վեճի ծալքերում: Մենք այդ գործում հետևողական չե­ղանք, ժամանակին միջոցներ չձեռնարկեցինք պայթյունը կանխելու համար»:

Լիգաչովը նաև հիշեց Հայաստանի կառավարության նախագահի տեղակալ­ Վ. Մովսիսյանի զսպվածությունն ու համարձակությունը, որ չի ենթարկվել հանցագործների թելադրանքին: Հետո Լիգաչովը հետաքրքրվեց, թե ինչո՞վ է զբաղվում այժմ Մովսիսյանը:

Պատաս­խանեցի՝ աշխատում է հանրապետության­ գյուղատնտեսության­ նա­խարար: Լսելով իմ պատասխանը,­ Լիգաչովն ասաց.

«Հայաստանն այդպիսի մարդկանց կարիքը շատ ունի…»:

Սակայն վերադառնանք մեր պատմությանը:

Մոսկվայում տեղի ունեցած միջադեպի քննարկումից հետո Ադրբեջանի­ կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Ք. Բաղիրովը Կ. Դեմիրճյանին խնդրում է հանդիպել Հայաստանում: Դեմիրճյանի համաձայնությամբ այդ հանդիպումը տեղի է ունենում Սևանում:

Դեմիրճյանի, Հայաստանի կառավարության նախագահ Ֆ.

Սարգսյանի ներկայությամբ Ք. Բաղիրովը և կառավարության նախագահը ներողություն են խնդրում Վ. Մովսիսյանից:

Ադրբեջանի ղեկավարները միայն ներողություն խնդրելու հա­մար չէին եկել: Նրանք իրենց հետ բերել էին «Հայաստանի ու Ադրբեջանի պետական սահմանների ճշգրտման մասին» վերնագրով մի փաստաթուղթ, որի ընդունմամբ­ էլ, ըստ նրանց տեսակետի, վերջնականապես կլուծվեին վիճելի հարցերը:

Եվ, նկատի ունենալով, որ ՍՍՀՄ կառավարության հանձնարա­րությամբ ստեղծվել էր հանձնաժողով Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունների նախագահների տեղակալների մասնակցու­թյամբ, Բաղիրովն առաջարկում է, որ այդ փաստաթուղթը ստո­րագրեն Մովսիսյանը և Ադրբեջանի կառավարության­ նախագահի տեղակալը:

Քանի որ Մովսիսյանը պետք է ստորագրեր այդ փաստաթուղթը, նա առաջարկում է փաստաթղթի վերնագիրը դարձնել «Հայկական ՍՍՀ և Ադրբեջանական ՍՍՀ առանձին հողօգտագործողների միջև սահմանների վերականգնման (ճշգրտման) մասին» և դրան համա­պատասխան էլ փոխել բովանդակությունը:

Չհամաձայնվելով Մովսիսյանի առաջարկությանը, Բաղիրովը պնդում է իր բերած փաստաթուղթն ընդունել, որով, ըստ նրա, վերջնականապես կլուծվեն սահմանային բոլոր վիճելի հարցերը:

Հետևում է Մովսիսյանի առարկությունը.

«Մի մոռացեք, որ ՍՍՀՄ կառավարության որոշմամբ մեզ հանձնարարված է լուծել միայն Ադրբեջանի Ղազախի և Հայաստանի Իջևանի ու Նոյեմբերյանի շրջանների միջև եղած հողօգտագործման հարցը, իսկ դուք առա­ջարկում եք դուրս գալ մեզ տրված լիազորությունների սահման­ներից»:

Մովսիսյանը նաև հիշեցնում է, որ ՍՄԿԿ Կենտկոմում հարցի­ քննարկման ժամանակ Ե. Լիգաչովը հանձնարարել էր անվե­րա­պա­­հորեն­ ճշտել սահմանները և վերջ տալ 1920-ական թվա­կաններից սկսված քաշքշուկին:

Մովսիսյանի փաստարկումներն անխոցելի էին և զգաստացրին Ադրբեջանի­ ղեկավարներին: Բաղիրովը հարկադրված ընդունում է Մովսիսյանի­ առաջարկած տարբերակը:

Հետագայում հիշելով Ադրբեջանի ղեկավարների ներկայացրած

փաստաթղթի­ մասին` Մովսիսյանը գրել է, որ դա «հեռահար նպա­տակ ուներ: Այսինքն, եթե այդ փաստաթուղթն ընդունվեր, կնշա­նակեր, որ Հայաստանի ու Ադրբեջանի սահմանները մեկընդմիշտ­ ճշգրտված են, և Ղարաբաղի հարց այլևս գոյություն չունի, քանի որ մենք արդեն համաձայնել ենք նրանց սահմանների հետ և փաստորեն­ ընդունել ենք նրանց տարածքային ամբողջականու­­թյունը»:

«Պարզ էր,- շարունակում է Մովսիսյանը,- որ այդպիսի փաստա­թուղթ ես չէի ստորագրելու: Երբ պարզաբանում տվեցի, Կարեն Սերոբիչն ասաց, որ Մովսիսյանը ճիշտ է, և պետք է ընտրվի նրա առաջարկած տարբերակը, որը վերնագրված էր «Հայկական ՍՍՀ և Ադրբեջանական ՍՍՀ առանձին հողօգտագործողների միջև սահման­ների վերականգնման (ճշգրտման) մասին»:

«Սա,- ընդգծում է Մովսիսյանը,- չափազանց սկզբունքային հարց էր: Եվ երբ ադրբեջանցիները մեկնեցին, Կարեն Սերոբովիչը գոհունակությամբ հարցրեց, թե ինչպե՞ս էի կռահել այդ նրբու­թյունը»:

Ե. Լիգաչովի հանձնարարության համաձայն սկսվում է սահ­մանների ճշտումը: Դա դժվարին ու մեծ ջանքեր պահանջող աշխա­տանք էր: Հայաստանի կողմից Մովսիսյանի գլխավորած հանձնա­ժողովի կազմում էին գյուղատնտեսության նախարարության հողօգտագործման և հողաշինարարության վարչության պետ Ռ. Վարդանյանը, «Հայպետհողշիննախագիծ»­ ինստիտուտի տնօրեն

Ռ. Զաքոյանը, գլխավոր ինժեներ Հ. Վարդանյանը, քարտեզա­գիտության ու գեոդեզիայի ասպարեզի մի խումբ մասնագետներ:

ՈՒսումնասիրության հենց առաջին օրվա ընթացքում ադրբեջա­նական կողմի ցույց տված անհիմն առարկությունները կանխելու նպատակով Մովսիսյանը­ հրավիրում է ՍՍՀՄ Նախարարների խորհրդին առընթեր գեոդեզիայի­ և քարտեզագրության ինստի­տուտի առաջատար մասնագետներին, որոնք կարևոր դեր են խաղում հարցերն օբյեկտիվորեն լուծելու մեջ:

Նախ սահմանագծերը ճշտվում են քարտեզների վրա: Դա ավարտելուց­ հետո հարկավոր էր տեղափոխել բնության մեջ: Արդ­յունքում ճշգրտվում են սահմանները, վերականգնվում են բոլոր սահմանային նիշերը և սահմանաբլուրները:­ Այդ ամենը տեղադրվում են նոր քարտեզների վրա, որոնք հաստատվում են Հայաստանի ու Ադրբեջանի հանձնաժողովների կողմից:

Այս ամենը, ինչ կատարվել է, ձեռք է բերվել հսկայական ջան­քերի, ադրբեջանական կողմի դիմադրությունը հաղթահարելու պայմաններում: Սահմանագծերը ճշտելու ընթացքում Մովսիսյանը ոտքով անցնում է բոլոր տարածքներով, ստիպելով ադրբեջանական կողմից հանձնաժողովի անդամներին­ հետևել իրեն, բարձրանալ բլուրների վրա, անցնել ձորերի միջով, դնել սահմանանշանները: Երբ Մովսիսյանի բերած փաստարկներն ադրբեջանական կողմը չէր կարողանում մերժել, գործի էր դնում ձգձգումը: Այդ էր պատճառը, որ վերջնական արձանագրությունը ստորագրվում է 1988 թ. հունվարին:

Կատարված աշխատանքի արդյունքով 1988 թ. հունվարի 12-ին Հայկական ՍՍՀ Նախարարների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ Վ. Մովսիսյանը և Ադրբեջանական ՍՍՀ Նախարարների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ Մ. Մամեդովը ստորագրում են համատեղ արձանագրություն:

Այդ արձանագրության համաձայն Հայաստանը հետ է ստանում 14.450 հեկտար տարածք, որից 2050-ը Նոյեմբերյանի շրջանում, Դովեղի 1850 հեկտար հազվագյուտ ծառատեսակներով անտառի հետ միասին: Կապանի շրջանում Հայաստանը հետ է ստանում 1.500 հեկտար հողատարածք, Շամշադինի­ շրջանում՝ Թաղիլար գյուղի տարածքը և այլն: Սահմանների ճշգրտման արդյունքով Ոսկեպար գյուղում հետ է վերադարձվում նաև եկեղեցին,­ որը Մովսիսյանի առաջարկությամբ կոչվում է «Հայրենադարձ եկեղեցի»:

Հաստատված արձանագրության 8-րդ կետում նշվում էր.

«Հանձնարարել­ երկու հանրապետությունների հողաշինարարական ծառայություններին՝ այսուհետև հողօգտագործողների միջև հողա­յին վեճերի քննարկման ժամանակ որպես ստույգ իրավական հիմք ընդունել երկու հանրապետությունների հավասարահիմունքային հանձնաժողովների կազմած սխեմաները և արձանագրությունները»:

Այսպիսով վերջ է տրվում տասնամյակներ շարունակվող հողա­յին վեճերին, և անժամկետ ամրագրվում են Հայաստանի հողային

սահմանների անձեռնմխելիությունը և պատկանելիությունը:

Ամփոփելով` ուզում եմ չհամաձայնվել այդ ժամանակ ՀՍՍՀ Գերագույն­ սովետի նախագահության նախագահի տեղակալ Հով­հաննես Բաղդասարյանի խոսքերի հետ, որ նա ասել էր ծեծվելուց ու վերքեր ստանալուց հետո Երևան վերադարձած Մովսիսյանին.

«Նոյեմբերյանում, որ զոհված լինեիր, իսկապես ազգային հերոս էիր դառնալու»:

Այո, չհամաձայնվել, որովհետև ազգային հերոս չեն դառնում միայն զոհվելուց հետո: Բայց ազգային հերոս դառնում են նաև ժողովրդի այն զավակները, որոնք իրենց կատարած գործի արդ­յունքով անգնահատելի ծառայություն են մատուցել ու շարունակում են այդպես ծառայել ժողովրդին:

Նրանց թվումն է նաև Վլադիմիր Մովսիսյանը:

Վլադիմիր ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Մեկնաբանություններ