Հայաստանը մուրճի և սալի արանքում. ի՞նչ անել

Հ.Գ. Խախտելով ընդունված կարգը, այս անգամ հետգրությունը դնում ենք հրապարակումից առաջ:

Նյութն է այդպես թելադրում:

Արթուր Համբարձումյանի ֆեյսբուքյան գրառմանը, որն irates.am-ում հրապարակվել էր «Դուք ուլտրա-ազգայնական տիրությում հանդես եկող քաղաքական վաշխառուներ եք» վերտառությամբ, արձագանքել էր ՀՀ նախկին վարչապետ Խոսրով Հարությունյանը: Նա մասնավորապես գրել էր. « Առաջարկում եմ կարդալ 2021թ. հոկտեմբերին «Փաստինֆո» լրատվականի կողմից հրապարակած «Հայաստանը մուրճի և սալի արանքում. ի՞նչ անել» հոդվածը: Եվ Դուք միգուցե կծանոթանաք որոշ խնդիրների վերաբերյալ ընդդիմադիր մոտեցմանը, այդ թվում սահմանազատման խնդրի վերաբերյալ»։

Կատարում ենք պարոն Հարությունյանի հորդորը:

***

Արցախյան երկրորդ պատերազմից անցել է ավելի քան մեկ տարի: Այդ ժամանակաշրջանը միանգամայն բավարար է 2020թ նոլեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ կողմերի միջև ձեռք բերված պայմանավորվածությունների կատարման փաստացի արդյունքներն առարկայորեն գնահատելու համար: Իսկ իրերի իրական վիճակը հետևյալն է:

Այդ փաստաթղթով Ադրբեջանը ստանձնել էր ընդամենը մեկ պարտավորություն՝ վերադարձնել իր հսկողության տակ հայտնված գերիներին և այլ անձանց՝ բոլորը բոլորի դեմ սկզբունքով: Այդ կետը առ այսօր կատարված չէ:

Փոխարենը Հայաստանը ոչ միայն կատարել է իր ստանձնած բոլոր պարտավորություններն, այլև գերազանցել է դրանք: Մասնավորապես վերադարձրել է ոչ միայն բոլոր գերիներին, այլ նույնիսկ հանցագործներին, որոնց վերաբերյալ եռակողմ հայտարարության մեջ խոսք անգամ չկար: Մենք, որպես բարի կամքի դրսևորում, թշնամուն փոխանցում ենք ականապատման քարտեզները, որի վերաբերյալ որևէ պարտավորություն ամրագրված չէ եռակողմ հայտարարության մեջ, իսկ Ադրբեջանը օկուպացնում է մեր տարածքները՝ 41 քառ.կմ:

Հայկական կողմը իր բանավոր ընկալումների հիման վրա ետ է քաշում իր զորքերը 2020թ նոլեմբերի 9-ի դրությամբ զբաղեցրած դիրքերից, իբր թե դեպի Սյունիք պատերազմի տարածումը կանխելու նպատակով (ակնհայտ կեղծ հիմնավորում), փոխարենը որևէ քայլ չի կատարում ռազմավարական բարձրունքներում ամրապնդվելու և պաշտպանական նոր շփման գիծը ինժեներական նվազագույն ենթակառույցներով ամրացնելու ուղղությամբ: Ավելին, Ադրբեջանին հնարավորություն է տրվում գրավել Գորիս- Կապան ռազմավարական ճանապարհի 21կմ հատվածը՝ գործնականում կտրելով կապը Հայաստանի հարավային շրջանների հետ:

Այս ֆոնին առավել քան զավեշտալի է գործող իշխանության հրապարակային հայտարարությունն Ադրբեջանի արևմտյան շրջանները Նախիջևանին կապող տրանսպորտային կոմունիկացիաների ձևավորման իր հանձնառության մասին ( թշնամու մոտ առաջացնելով սպասումներ, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի›› կապակցությամբ):

Այս ամենի արդյունքում Հայաստանի սահմանները հայտնվել են թշնամու ուղղակի և անդարձելի ռազմական սպառնալիքի ներքո, վտանգված է Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը և Հայաստանը՝ թե՛ ռազմական և թե՛ դիվանագիտական ուղղություններում սեփական նախաձեռնությամբ հայտնվել է «մուրճի և սալի արանքում»:

Արդյունքում հայաստանյան այսօրյա քաղաքական օրակարգի առանցքային խնդիրներ են դարձել սահմանների սահմանազատումն ու սահմանագծում և ապաշրջափակումը՝ ստվերելով գերիների, անհետ կորածների, տարածքների օկուպացման և Արցախի անվտանգության խնդիրները:

Թվում էր թե նման պայմաններում հայկական ցանկացած ադեկվատ իշխանության համար ռազմագերիների և այլ պահվող անձանց վերադարձի հարցը պետք է լիներ հայ-ադրբեջանական ցանկացած բանակցությունների նախապայմանը, քանի որ դա 2020թ նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության մեջ Ադրբեջանին վերապահված միակ պարտավորությունն է և այն չի կատարվել: Այսինքն` պետք էր հրաժարվել որևէ առարկայական բանակցությունից, այդ թվում Մոսկվայի միջնորդությամբ ձեռք բերված պայմանավորվածությունների կատարման հետ կապված, քանի դեռ Ադրբեջանը չի կատարել իր հանձնառությունը: Մոսկվան պետք է շահագրգռված լինի այդ խնդրի լուծմամբ:

Այս ամենով հանդերձ իրողություն է այն, որ սահմանների և ապաշրջափակման խնդիրներն այսօր այլևս առաջնային կարևորության խնդիրներ են համարվում ոչ միայն Հայաստան, Ռուսաստան և Ադրբեջան եռակողմ ֆորմատում, այլև Մինսկի խմբի շրջանակներում: Ուստի պրակտիկ քաղաքականության համար էական են դառնում նշված խնդիրների քննարկումներում հայկական կողմի ելակետային մոտեցումները:

Ստորև ներկայացվում են որոշ իրավաքաղաքական սկզբունքներ, որոնք կարող են և պետք է դառնան բանակցություններում հայաստանյան ցանկացած իշխանության մոտեցումների հենքը:

Սահմանների սահմանազատման եվ սահմանագծման խնդիրը.

1. Որևէ հիմնավորմամբ հնարավոր չէ հրաժարվել պետական սահմանի որոշակիացման (սահմանազատում և սահմանագծում) անհրաժեշտությունից, քանի որ պետական սահմանը ցանկացած պետության միջազգայնորեն ճանաչման բացառիկ ատրիբուտներից մեկն է:

2. Մինչ պետական սահմանի որոշակիացման բուն աշխատանքին անցնելը պարտադիր է բանակցել այն սկզբունքները, որոնցով պետք է կողմերն առաջնորդվեն պետական սահմանի սահմանազատման գործում: Ընդ որում՝ բանակցություններում պետք է առաջնորդվել բանակցային հայտնի սկզբունքով՝ «եթե չի բանակցվել թեկուզ մեկ սկզբունք, ապա ոչինչ չի բանակցվել»:

3. Սահմանազատման գործում պետք է հիմք ընդունել ԵԱՀԿ Քարտուղարության 2017թ. դեկտեմբերին հաստատված «Պետական սահմանի սահմանազատում և սահմանագծում. հրատապ խնդիրներ և լուծումներ» փաստաթղթում ամրագրված սկզբունքները: Մեր պարագայում մասնավորապես կարելի է հիմք ընդունել հետևյալ սկզբունքները.

ա/ ուժի սպառնալիքով կամ ուժի կիրառման սպառնալիքով սահմանազատման բացառումը***

*** Թեպետ միջազգային պրակտիկայում սահմանազատման գործընթացում հաճախ առաջնորդվում են «uti possidetis ati possidaitis – Ինչը տնօրինում ես, այն էլ տնօրինում ես» սկզբունքով, սակայն այս սկզբունքի կիրառումը գործնականում բավականին վիճարկելի է և անհրաժեշտություն է առաջացել սահմանել այլ սկզբունքներ՝ որպես ռացիոնալ հակակշիռներ նշված սկզբունքին: «ա» կետում նշված սկզբունքը այդ հակակշիռներից մեկն է:

բ/ պետական սահմանը չի կարող դառնալ անկայունության և նոր սպառնալիքների աղբյուր

գ/ «Ինչը տնօրինում ես, այն էլ տնօրինում ես» սկզբունքը չի կարող նույնականացվել տարածքային ամբողջականության ճանաչման սկզբունքի հետ***.

*** 1992թ. միջազգային դատարանը Սալվադորի և Հոնդուրասի միջև ցամաքային և ծովային սահմանների շուրջ վեճի կապակցությամբ իր որոշմամբ սահմանել է սույն սկզբունքը և այն լայնորեն կիրառվում է միջազգային իրավունքում: Մեր պարագայում այս սկզբունքն անկյունաքարային է Արցախի իրավական ճակատագրի տեսակետից:

դ/ սահմանամերձ բնակավայրերի բնակիչները պետք է ապահովված լինեն իրենց կենսունակության համար անհրաժեշտ հնարավորություններով ***

*** Այս սկզբունքն ամրագրում է, որ նշված բնակավայրերի բնակիչները սահմանազատման արդյունքում չեն կարող զրկվել խոտհարքներից,, ավանդորեն օգտագործվող արոտավայրերից, ջրային աղբյուրներից, էներգետիկ և տրանսպորտային ենթակառուցվածքներից և բնակչի բնականոն կյանքի համար անհրաժեշտ այլ հնարավորություններից (ցանկը բերված է ԵԱՀԿ վերը նշված փաստաթղթից)

ե/ հողի և անշարժ գույքի սեփականության իրավունքի ճանաչում***

*** Այս սկզբունքի կիրառման համար հիմք են ընդունվում սահմանազատման պահին գործող կադաստրային քարտեզները:

Այս սկզբունքները կարող են լրացվել նաև վերը նշված փաստաթղթում տեղ գտած այլ սկզբունքներով, որոնք կարող են էլ ավելի ամրապնդել «ա-ե» կետերում շարադրված սկզբունքների լիարժեք իրականացումը: Սակայն բոլոր դեպքերում նշված սկզբունքները ենթակա են պարտադիր բանակցման (սահմանազատման գործընթացի անհրաժեշտ և բավարար պայմաններ):

զ/ սահմանազատման գործում «ա և բ» սկզբունքների կատարումն ապահովելու համար ադրբեջանական զորքերը պետք է ետ քաշվեն 2020թ դեկտեմբերի 14-ի դրութլամբ զբաղեցրած դիրքերը: Այս պայմանը պետք է քննարկվի բոլոր վերը նշված սկզբունքների հետ՝ փաթեթով:

Մինչև սահմանազատման վերը նշված սկզբունքների և «զ» կետում շարադրված մոտեցման շուրջ արձանագրված և համապատասխան ձևով հաստատված պայմանավորվածության ձեռք բերումը կողմերը չեն կարող սկսել սահմանազատման բուն գործընթացը, այդ թվում առկա ռազմական և աշխարհագրական քարտեզների հիման վրա:

է/ Սահմանազատման գործընթացի անխափան և առանց ռազմական սադրանքների իրականացումն ապահովելու նպատակով նպատակահարմար է բանակցել ռուսական զորամիավորումների տեղաբաշխման հարցի վերաբերյալ՝ հայ և ադրբեջանական զինված ուժերի շփման գծի ողջ երկայնքով (կամ ռազմավարական առումով կարևորություն ներկայացնող հատվածներում):

Ապաշրջափակման խնդիրը

Որևէ հիմքով սխալ կլինի հրաժարվել ապաշրջափակման իրականացումից:

Սակայն հայկական կողմը պետք է հրապարակավ հայտարարի, որ ապաշրջափակումը կարող է նպաստել իր բուն նպատակի իրականացմանը՝ տարածաշրջանում կայունության և խաղաղության հաստատմանը, եթե դրա արդյունքում կողմերի տնտեսական հնարավորությունները և տնտեսական անվտանգության ռիսկերը լինեն հնարավորինս բալանսավորված, իսկ տարածքային կամ աշխարհաքաղաքական սպառնալիքները՝ չեզոքացված:

Այսինքն ապաշրջափակման արդյունքում կողմերից որևէ մեկը զուրկ պետք է լինի մյուս կողմի նկատմամբ միակողմանի և անհավասարակշիռ տնտեսական ճնշում գործադրելու կամ միակողմանի տնտեսական առավելություններ ստանալու նպատակով կոմունիկացիաներն օգտագործելու որևէ հնարավորությունից:

Մենք պետք է հայտարարենք, որ ապաշրջափակման նման նպատակադրումն է կարող նպաստել ժամանակի ընթացքում կողմերի միջև վստահության ձևավորմանը, ինչը կարող է հանդիսանալ տարածաշրջանում երկարաժամկետ խաղաղության հաստատման կարևոր գրավական և ինչին արդարացիորեն ձգտում են բոլորը, այդ թվում միջնորդներն ու արտաքին ազդեցիկ ակտորները:

Ուստի ապաշրջափակումը պետք է սկսել նշված պահանջները բավարարող և արդեն գործող կամ նվազագույն ծախսերի միջոցով գործարկման ենթակա կոմունիկացիաների գործարկումից:

Երկրորդ, ապաշրջափակումը պետք է իրականացնել փուլերով՝ յուրաքանչյուր փուլից հետո վերը շարադրված նպատակներին հնարավորինս առավել մոտենալու նպատակադրմամբ:

Շարադրված մոտեցումների կոնտեքստում ապաշրջափակման առաջին փուլում նպատակահարմար է գործարկել Բաքու-Ղազախ-Իջևան-Հրազդան-Երևան-Երասխ- Նախիջևան- Թուրքիա կամ Երևան-Գյումրի-Թուրքիա երկաթուղին: Այսօր այն, ըստ էության, գործող է:

Հայաստանում Իջևան- Դիլիջան հատվածը այսօր չի գործում փլուզման հետևանքով և Իջևանի բենտոնիտ արտադրող ընկերության արտահանման ծավալների կրճատման պատճառով: Նշված հատվածը կարճ ժամկետում աշխատունակ վիճակի բերելը շատ մեծ ծախսերի հետ կապված չէ և միանգամայն իրատեսական է:

Ավելին, եթե կառուցվի Ֆիոլետովո- Վանաձոր 35կմ երկարության երկաթգիծը, ապա Իջևան-Վանաձոր-Գյումրի-Ղարս երկաթուղային հաղորդակցությունը դառնում է թե՛ տնտեսապես և թե՛ անվտանգության տեսակետից ավելի շահավետ:

Պակաս կարևոր չէ նաև այն, որ Ռուսաստանից և դեպի Ռուսաստան բեռնափոխադրումների համար նկարագրված երթուղու երկարությունը Ադրբեջանի տարածքում կազմում է շուրջ 650կմ (Դերբենդ- Ղազախ), իսկ Հայաստանի տարածքում՝ մոտ 300կմ (Իջևան-Երևան-Սադարակ): Այսինքն` նշված հարաբերակցությունը նպաստավոր է նաև ողջամիտ տարիֆային քաղաքականություն իրականացնելու տեսակետից: Եթե հաշվի առնել նաև այն, որ նշված երթուղին շուրջ 250կմ ավելի կարճ է Բաքու-Հորադիզ-Մեղրի- Նախիջևան-Թուրքիա գծից, ուստի այն ունի նաև մրցակցային լուրջ առավելություն:

Երկրորդական չէ նաև այն, որ Իջևան-Երևան երկաթուղով Ադրբեջանից Թուրքիա երկաթուղու երկարությունը համարյա հավասար է Բաքու-Թբիլիսի-Ղարս երկաթուղու երկարությանը՝ 829կմ, ուստի միանգամայն նպաստավոր է նաև Ռուսաստանից Թուրքիա և հակառակ ուղղությամբ բեռնափոխադրումներ իրականացնելու համար, առավել ևս, որ երկաթուղու հայկական հատվածը այսօր շահագործվում է Հարավկովկասյան Երկաթուղիներ ռուսական տրանսպորտային կազմակերպության կողմից:

Թեպետ երկաթգծի նշված երթուղին Հայաստան-Ռուսաստան բեռնափոխադրումների հնարավոր ծավալների համար առաջիկա 10-15 տարիներին առանձնապես պահանջարկված չի լինի, այդուհանդերձ այն ավելի է բավարարում կոմունիկացիաների ապաշրջափակման միջոցով փոխադարձ վստահության և կայունության ձևավորմանը և միանգամայն իրատեսական է ապաշրջափակման առաջին փուլում գործարկելու առումով (ինչը չի կարելի պնդել այլ հնարավոր հաղորդակցության ուղիների մասով՝ համենայնդեպս զարգացումների ներկա փուլում):

Նույնը կարելի է պնդել նաև Հայաաստան-Նախիջևան-Իրան երկաթուղային հազորդակցության վերաբերյալ (Հայաստանի և Իրանի միջև ապրանքաշրջանառությունը այսօր կազմում է ընդամենը 500 մլն $, այդ թվում Հայաստանից արտահանումը՝ 74մլն$): Ավելին, Հայաստան- Իրան տրանսպորտային հաղորդակցության խնդիրը պետք է դիտարկվի գլխավորապես Պարսից ծոցը Սև ծովին միացնող Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային ծրագրի շրջանակներում:

Բաքու- Ղազախ-Իջևան-Երևան-Նախիջևան երկաթուղին երկու տարի շահագործելուց հետո բարենպաստ պայմանների պարագայում վստահորեն կարելի է ձեռնամուխ լինել այլ կոմունիկացիաների գործարկմանը, ինչը պետք է իրականացվի այդ ընթացքում մշակված և բոլոր երեք կողմերի միջև համաձայնեցված ճանապարհային քարտեզի հիման վրա:

և, վերջապես, մեկ դիտարկում ևս, որը հայկական կողմը պետք է հաշվի առնի ապաշրջափակման խնդրի վերաբերյալ իր մոտեցումները ձևավորելիս: Մենք ծայր աստիճան շահագրգռված ենք Պարսից ծոց-Հայաստան-Սև ծով Հյուսիս Հարավ տրանսպորտային մեգանախագծում, որը համընկնում է նաև Հնդկաստանի և Չինաստանի աշխարհատնտեսական հետաքրքրություններին: Ուստի ընդհանրապես հրաժարվել ապաշրջափակման օրակարգից կամ այն անհիմն ձգձգելը կարող է ձախողել նաև տարածաշրջանում Հայաստանի աշխարհաքաղաքական կորսված կարևորությունը վերակենդանացնելու այդ հնարավորությունը:

Այսպիսին են ներկայանում այն քայլերը, որոնք պարտավոր է իրականացնել հայաստանյան ցանկացած Կառավարություն մեր պետության անվտանգության և տարածքային ամբողջականության ապահովման այս բախտորոշ ժամանակաշրջանում թե՛ սահմանազատման և թե՛ ապաշրջափակման խնդիրներում:

Ավելին, այս քայլերի կատարումը՝ որպես անվերապահ իրականացման ենթակա հանրային պահանջ, հանրությունը, որպես իր Պետության և պետական իշխանության իրական տեր, պետք է ներկայացնի Կառավարությանը: Այսինքն` այս պահանջները պետք է դառնան հանրության սեփականությունը և հանրությունը պետք է հանդես գա որպես դրանց լուծման գլխավոր շահառու:

Հանրային այս պահանջների կատարման հանձնառությունը Կառավարությունը պետք է ստանձնի հրապարակավ և դրա կատարման գործընթացն ապահովի թափանցիկ ընթացակարգերով և հանրային հաշվետվողականության սկզբունքներին համապատասխան:

Հանրային նշյալ պահանջների կատարման ընթացքն ու արդյունքները կարող են և պետք է դառնան ամենակարճ ապագայում Կառավարության հանդեպ հանրային վստահության գլխավոր նախապայմանը:

Խոսրով Հարությունյան

ՀՀ նախկին վարչապետ

Մեկնաբանություններ