Մեր Վեն­ձը

Ե­կավ ան­ցած տա­րի­նե­րը 70-ա­մյա բարձ­րու­թյու­նից քչ­փո­րե­լու, ծանր ու թեթև ա­նե­լու պա­հը: Դես է ընկ­նում, դեն է ընկ­նում, շփոթ­վում է, մո­լոր­վում է` 70-ին չի հա­վա­տում: Ի՜նչ ապ­րեց, ո՜նց ապ­րեց տա­րի­նե­րը:

Ար­ձա­կա­գիր ԼԵ­ՎՈՆ ՋԱ­ՎԱ­ԽՅԱ­ՆԸ` իմ լավ ա­վագ ըն­կե­րը, գրել-տպագ­րել է պատմ­վածք­նե­րի յոթ ժո­ղո­վա­ծու, բայց միևնույն է մտ­քում ո՜նց կռում, կշ­ռում է ան­կարգ շփոթ է: Դեռ էն գլ­խից բար­ձր­նե­րում է ե­ղել, ապ­րել մեծ աշ­խար­հի պռն­կին, լո­ղա­ցել ամ­պե­րում, զմ­րուխտ ու ա­դա­մանդ ե­ղյա­մի մեջ թա­վալ տվել` ա­կանջ­նե­րում Քա­մու­տա սա­րի ալ­վան քա­մին: ՈՒ հի­մա նույն, նույն ե­րե­խան է մնա­ցել: Մի պտ­ղունց գո­վես­տից սիր­տը ծուլ է լի­նում, մար­մի­նը թևա­վոր­վում, հո­գին փա­ռա­վոր­վում: Մշ­տա­կան ըն­թեր­ցող­ներ շատ ու­նի: ՈՒ­րա­խա­նում են պատմ­վածք­նե­րով` գա­լիս Վեր­նի­սաժ նրան տես­նե­լու:
Պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րից Վեր­նի­սա­ժում է կանգ­նում` տո­նա­վա­ճառ թատ­րո­նում, խինդ ու ծի­ծա­ղով, խենթ ու խե­լառ դե­րա­կա­տար­նե­րի մեծ շար­ժի մեջ, ա­ռա­ջա­բե­մում` ըն­թաց­քը կտ­րուկ, սպա­սե­լիք­նե­րը՝ մե՜ծ, ար­ծա­թա­զար­դի վա­ճառ­քից ստաց­ված մի կտոր հա­ցը՝ բռան չափ պու­ճուր: Այդ մեծ թատ­րո­նում գրի ա­ռավ տե­սա­ծը, լսածն ու զգա­ցա­ծը: Օ­րը մի տող, մի նա­խա­դա­սու­թյուն, լա­վա­գույն դեպ­քում՝ մեկ պար­բե­րու­թյուն, կա­մաց-կա­մաց ար­տագ­րու­թյուն հա­վա­քում: Տա­ռե­րը դարձ­նում լու­սատ­տիկ­ներ: Եվ թևին ա­ռած իր ըն­թեր­ցո­ղին ել­նում, բարձ­րա­նում աշ­խար­հի տա­նի­քին, պատ­մում է, պատ­մում չա­րաճ­ճի խոս­քով, ման­կան դե­րա­սա­նու­թյամբ լու­սատ­տիկ­նե­րը թող­նում սր­տե­րում:
Շա՜տ յու­րա­հա­տուկ է Ջա­վա­խյա­նի գի­րը` թա­թախ­ված Լոռ­վա պերճ ու վայ­րի գրավ­չու­թյամբ: Այն թու­մա­նյա­նա­կան, մաթևո­սյա­նա­կան փի­լի­սո­փա­յա­կան խոհն ու­նի, բայց ա­ռանձ­նա­հա­տուկ է` ջա­վա­խյա­նա­կան, հայ­րե­նի բառ ու բա­նով: Նրա պատմ­վածք­նե­րի մար­դը հրաշք է, հրա­շա­լիք է, ապ­րում է լույ­սի մեջ:
Լույսն իր ծնն­դա­վայ­րից է գա­լիս: Շնո­ղը իր ե­րա­զան­քի գա­գաթն է` աշ­խար­հի տա­նի­քը, մեծ աշ­խար­հի պռուն­կը: Ա­սում է` էն­տե­ղից ա­մե՜ն բան է երևում: Զատ­վում են չարն ու բա­րին: Լևոն Ջա­վա­խյա­նի պատմ­վածք­նե­րում մի մե՜ծ պտ­ղունց Սեր կա` խա­ղա­ղեց­նող, ապ­րեց­նող Սեր: Սի­րո մռն­չոց կա, սեք­սուալ հե­ղա­փո­խու­թյուն, բայց, կնե­րեք, էս մեկն ու­րիշ ժան­րից է: Ջա­վա­խյա­նի ա­սած` վենձ ժան­րից:

Ինձ հա­մար Վեր­նի­սա­ժը Ջա­վա­խյա­նի խոր­հր­դա­նույշ պատմ­վածք­նե­րի գույ­ներն ու­նի: Վեր­նի­սա­ժում հրաշք մար­դիկ շատ կան, ո­մանք նրա պատմ­վածք­նե­րի հե­րոս­ներ վա­ղուց դար­ձել են: Երբ Վեր­նի­սաժ եմ մտ­նում ին­ձա­նից ան­կախ Ջա­վա­խյա­նի կեր­պար­նե­րին եմ փնտ­րում: Կար­ծես գտ­նում եմ, կամ էլ շփո­թում: Նրան­ցից մե­կը հա­մաշ­խար­հա­յին կա­ռա­վա­րու­թյուն է ձևա­վո­րում, տիե­զե­րա­կան շր­ջա­բե­րա­կան է գրել և աշ­խար­հի պրե­զի­դենտ­նե­րին հրա­վի­րել Երևան, աշ­խար­հի ա­պա­գա­յի մա­սին է մտա­ծում, իսկ ժա­մադ­րու­թյան վայր նշա­նա­կել է Կի­նո­մոսկ­վան, մե­կը նույ­նիսկ իր մա­սին չի մտա­ծում: Բայց դա շուտ էր` մինչև թա­գա­վա­րա­կը, ո­րը շե­ղեց Վեր­նի­սա­ժի կյան­քը, դժ­վա­րաց­րեց հա­ցի վաս­տա­կը: Մնաց Ազ­նա­վու­րի սր­տաճմ­լիկ եր­գի տո­ղը. «Ձեր բա­րի սիր­տը, պա­րոն, ձեր բա­րի սիր­տը»:
Վեր­նի­սաժ­ցի­նե­րը հի­մա ապ­րում են այլ ի­րա­կա­նու­թյան մեջ` ա­կան­ջը սրած Նի­կո­լի լայ­վին, հա­մաշ­խար­հա­յին տիե­զե­րա­կան շր­ջա­բե­րա­կա­նը թո­ղած, փիքր են ա­նում վա­րակ­ված մո­լո­րա­կի մա­սին: Շր­ջա­բե­րա­կա­՜նը, շր­ջա­բե­րա­կա՜­նը երևի ու­շաց­րին: Աշ­խար­հի փր­կու­թյու­նը չսկ­սե­ցին ի­րեն­ցից: Ջա­վա­խյանն այս­տեղ էլ ա­ռանցքն է աշ­խար­հի ու գի­րը Վեր­նի­սա­ժի:
Վեր­նի­սաժ­ցի­նե­րը դժ­գո­հում են ի­րա­վի­ճա­կից, բայց դժ­գո­հան­քը չեն վս­տա­հում խեղճ երկ­րի «նագ­լի» ղե­կա­վար­նե­րին: Բայց, չէ, կար­ծես, մտանք աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն: Ջա­վա­խյա­նը չի սի­րում քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նից գրել: Չէր սի­րում, բայց Նի­կո­լի լայ­վե­րով քա­ղա­քա­կա­նու­թյունն է մտել Վեր­նի­սաժ: Փա­շի­նյա­նի` իր ըն­կե­րոջ մա­սին ա­սում է. «Ա­նընդ­հատ խո­սում է Նի­կո­լը, չի կա­րե­լի, է­ժա­նա­նում է»:
Երկ­րում է­ժա­նա­նում է ա­մեն ինչ, թա­գա­վա­րակն է­ժա­նաց­նում է ա­մեն ինչ, ա­մա­յաց­նում մարդ­կա­յին սր­տեր, կյան­քեր խլում: Ա­սում է՝ այս­քան բան տե­սանք, Ե­րի­քո­վի ան­կու­մը տե­սա, և չէի էլ ու­զե­նա տես­նել: Նզո­վում է բիո­պա­տե­րազմն ու հե­ղա­փո­խու­թյուն­նե­րը:

Մո­տե­նում եմ գրո­ղի տա­ղա­վա­րին: Թա­գա­վա­րա­կը սր­բագ­րել է բո­լո­րիս կեց­վածքն ու վար­քա­գի­ծը: Էլ չենք ող­ջա­գուր­վում, ձեռ­քով չենք բարևում, դի­մա­կով ենք: Դի­մա­կը քո­ղար­կում է ջեր­մու­թյու­նը: Դի­մա­կի տակ մեռ­նում են մեր ժպիտ­նե­րը: Զրու­ցում ենք, կա­տա­կում: Ջա­վա­խյա­նը պատ­մում է, դժ­գո­հում, տխ­րում, ուժ առ­նում ու զար­ման­քով պատ­մում: Ջա­վա­խյա­նի զար­ման­քը ոչ մե­կը չու­նի: Ինչ-որ բա­նից, որ զար­մա­նում է, ան­պայ­ման գրում է: Ջա­վա­խյա­նի զար­ման­քը նրա ար­վես­տի նա­խա­շեմն է:
Զրու­ցում է, աչ­քի պո­չով հետևում Վեր­նի­սա­ժի ան­ցու­դար­ձին: ՈՒ դառ­նում է` ա­սում. «Մեջս էն­պե­սի դա­տար­կու­թյուն է, որ տեղս չեմ գտ­նում»: Գի­տեմ, որ այդ­պես է ա­սում, ու­րեմն հո­գու դա­տար­կու­թյունն է լց­նում, որ պար­պել է նա­խորդ պատմ­ված­քի տո­ղե­րում: Նրա ա­մեն պատմ­ված­քում գյուտ պետք է լի­նի: Գյուտն ա­նում է, պայ­ծա­ռա­նում է, խինդ ու վե­հա­շունչ, աստ­վա­ծա­յին շուք է իջ­նում վրան: Եվ սկս­վում է ա­րա­րու­մը, միտ­քը թռ­չում է հե­ռուն, մտ­նում ապ­րած օ­րե­րի խոր­քե­րը, հե­տո առ­նում ծո­ցում պահ­վող գրի­չը կամ մա­տի­տը ձեռքն ըն­կած թղ­թի կտո­րը դնում ծն­կան ծե­րին ու գրում: Երբ թղ­թի ծա­վա­լը չի հե­րի­քում, կամ վեր­նի­սաժն է աղմ­կում, խո­ժոռ­վում է, չի կա­րո­ղա­նում տա­նել շե­ղու­մը, կար­ծես ընդ­հատ­վում է վագ­րի վազ­քը, գյու­տի շա­րադ­րան­քը, ախր, ա­նա­վարտ է մնում: Տո­ղե­րի մեջ պե­ծին-պե­ծին են տա­լիս էն լույսն ու մու­թը: Տա­ռե­րը դառ­նում են բա­ռեր, լու­սատ­տիկ­ներ սփ­ռում հո­գում ու զմ­րուխ­տե փայ­լով մնում այն­տեղ: Մար­դիկ դժ­վար են նկա­տում ի­րենց թե­րի կող­մե­րը, նրանց խեղ­ճու­թյու­նից է իր խիղ­ճը գա­լիս:
Ջա­վա­խյա­նի ար­ծա­թա­գի­րը ընդ­հատ-ընդ­հատ է գր­վում: Հա­ճա­խորդ­ներն են մեկ-մեկ մո­տե­նում: Հե­տո նո­րից միտ­քը բե­րում ծն­կան ծե­րից թռած գրին: Եվ ա­մեն ինչ սկս­վում է նո­րից: Գրե­լուց դա­տար­կու­թյուն է մնում հո­գում: ՈՒ մինչև հո­գու ան­դուն­դը նո­րից է լց­վում, դժ­վար օ­րե­րի մի­ջով է անց­նում:

Հի­շու՞մ եք Թու­մա­նյա­նի «Հա­ռա­չանք» պոե­մում ծեր այ­գե­պա­նի սյու­նից կախ­ված ե­րեք հրա­ցան­նե­րը: Ջա­վա­խյա­նի տա­ղա­վա­րում էլ կախ­ված հրա­ցան­ներ կան: Սյու­նից կախ­ված չեն, ա­ներևույթ են: Բայց դրանց փայ­լը կա: Ինձ հա­մար Ջա­վա­խյա­նը Թու­մա­նյա­նի այ­գե­պանն է, պայ­ծա՜ռ, ի­մաս­տու՜ն մտ­քով: Դառն մե­ծու­թյան հա­ռա­չանք­նե­րով, ղա­չաղ դար­ձած նրա գրով հրա­ցան­նե­րը կրա­կում են ո­րո­տըն­դոստ, ճիշտ թի­րա­խին, միտքն են խո­ցում, նվա­ղեց­նում սիր­տը, տխ­րեց­նում, ծի­ծաղ բե­րում, փա­ռա­վո­րում, խի՜ղճ արթ­նաց­նում, ցրում մեր օ­րե­րի սր­տա­մաշ խա­վա­րը, եր­կի­րը ծն­կի բե­րած հա­մա­վա­րա­կը: Բայց սա բո­լո­րը չէ. ա­վե­տում է մեռ­նող-ապ­րո­ղից, թանկ ու է­ժա­նից, գրելն ա­մոթ չլի­նի՝ կամ նոր դուրս պր­ծած լայ­վից, ֆեյս­բու­քյան տե­ղատ­վու­թյու­նից: Գի­շեր­վա փե­շից լույս է պո­կում, ան­ջատ­վում է մու­թը խա­վա­րից, լույս, լույս, շատ լույս է բե­րում: Մութ պգ­լոզ­նե­րում հա­վաք­ված մկ­նե­րը լույ­սից, շատ լույ­սից կցվր­վեն ա­նօ­գուտ ժո­ղով­նե­րից: Մեր թե­րու­թյուն­նե­րը մենք գի­տենք վա­ղուց` Խո­րե­նա­ցու ժա­մա­նակ­նե­րից, դրանք շտ­կող­ներն են մե­զա­նում ե­ղել շատ քիչ: Մար­դիկ դժ­վար են նկա­տում ի­րենց թե­րի կող­մե­րը: Ջա­վա­խյա­նի գրա­կա­նու­թյու­նը շտ­կում է մեծ թե­րու­թյու­նը` Քա­մու­տա սա­րի բար­ձունք­նե­րից Սուրբ Լի­սը սր­տում:
Ե­րե­կո է, մութն ընկ­նում է. Ար­ծա­թա­գի­րը սե­ղա­նից զար­դերն է հա­վա­քում և իր նոր գր­քի մի քա­նի օ­րի­նակ, որ վա­ճա­ռում է ձեռ­քի հետ: Վեր­ջի­նը «Ծն­կան ծե­րինն» է: Ոս­տի­կան­ներն են փու­թով անց­նում, դի­մակ ու ձեռ­նոց են ստու­գում, պա­հան­ջում սո­ցիա­լա­կան հե­ռա­վո­րու­թյուն պահ­պա­նել: Հարց­նում են` դի­մակդ ու՞ր է: Պա­տաս­խա­նում եմ Է­դի­կի Անդ­րեա­սյա­նի պես` «Հրե՜ս, ծն­կանս ծե­րին»: Քահ-քահ ծի­ծա­ղում ենք բո­լորս ու խո­ժոռ­վում մի պահ: Դի­մա­կը երկ­րի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ան­քակ­տե­լի մաս է դար­ձել: Ժահրն անխ­նա ան­ցան­կա­լի սր­բագ­րում­ներ է ա­նում:
Օրն ա­վարտ­վեց: Ե­րե­կոն լց­ված է Նի­կո­լի ձայ­նով` դի­մակ կրե­լու, ձեռ­քերն ախ­տա­հա­նե­լու, սո­ցիա­լա­կան հե­ռա­վո­րու­թյան մա­սին: Ա­վե­լին` ՈՉԻՆՉ:
ՈՒ հի­շե­ցի Ա­վե­տիք Ի­սա­հա­կյա­նի զար­մա­նա­լի կան­խա­տե­սու­մը. «Հա­յաս­տա­նում եր­կու սե­րունդ է ա­ճում կողք կող­քի, մե­կը` ազ­գա­մերժ, մյու­սը` «կոս­մո­պո­լիտ լևան­տին», ա­նի­դեալ, ձուլ­վող, ազ­գու­րաց, մայ­րե­նի լե­զուն ու­րա­ցող, կա­րիե­րիստ, մյուս սե­րուն­դը` թանձր, թունդ հայ­րե­նա­սեր, հայ­րա­կան օ­ջախ­նե­րին կառ­չած, գրա­բա­րյան: Մի օր այս սե­րունդ­նե­րը` հա­յերն ու այ­լա­սեր­ված­նե­րը, ի­րար փոր պի­տի թա­փեն»:
Ապ­րում ենք հենց այդ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծը: Բայց փոր չպի­տի թա­փենք, որ­քան էլ այ­լա­սեր­ված­նե­րը հրահ­րեն: Թա­գա­վա­րակն է մաք­րե­լու այ­լա­սեր­ված­նե­րին:
Հազ­վա­գյուտ պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջան է, ո­րի մեջ մտել ենք հաղ­թա­նակ­նե­րից հե­տո:
Ժահ­րը փախ կտա մեր երկ­րից, ու կշա­րու­նա­կենք եր­գել դա­րի եր­գը, Վեր­նի­սա­ժի եր­գը` «Քա­րին արև նվի­րենք ու մի քիչ էլ Սեր», որ Ֆորշն է եր­գում:
Մա­հը միշտ էլ կա, պետք չէ շուտ ծե­րա­նալ:

Ա­կա­նա­վոր գրող է Լևոն Ջա­վա­խյա­նը՝ ա­զա՜տ, ան­կա՜խ մարդ: Հու­նի­սի 19-ին նշում է 70-ա­մյա­կը: ՈՒ­րա­խա­նալ է պետք, պատմ­վածք­նե­րի հե­րոս­նե­րի հետ մեծ տո­նախմ­բու­թյուն է պետք: Բայց տրտն­ջում է ծե­րու­թյանն ընդ­դեմ. «Իմ կյան­քում, որ մի լավ բան է լի­նում, միշտ հա­րամ է լի­նում: Ինձ հա­մար 70-ը սուրբ տա­րիք է, ու էս կա­րան­տի­նը հա­րամ ա­րեց, ոչ միայն կա­րան­տի­նը, այլև, ա­վե­լի շուտ, հա­մա­վա­րա­կը: Մարդ էլ ու­րա­խա­նա­լու, նպա­տակ դնե­լու, ե­րա­զե­լու, իր ապ­րա­ծը վա­յե­լե­լու տրա­մադ­րու­թյուն չի ու­նե­նում: Ես դա­րը կի­սե­ցի, մտա դա­րի մեջ: Դա­րը կի­սած, դա­րի մեջ ապ­րող մարդ եմ: Ե­թե կող­քիս թշ­վա­ռու­թյուն է, ա­ռա­վել ևս` հի­վան­դու­թյուն և մահ, ո՞նց կա­րե­լի է ու­րախ ու եր­ջա­նիկ լի­նել»:
Շնոր­հա­վոր, Վար­պետ, ծնունդդ, օրհ­նու­թյուն բո­լո­րիս, որ մերն ես, մեր կող­քին ես: Կանց­նեն դժ­վար այս օ­րե­րը: Գիրդ դարձ­րու լու­սատ­տիկ­ներ ու գրամ-գրամ շաղ տուր սր­տե­րին: Գր­չով, ի­մաստ­նու­թյամբ օգ­նիր մեզ պատ­մա­հոր «Ող­բը» մո­ռա­նա­լու: Դու հեռ­վից ես գա­լիս` քո ծնուն­դով կիս­ված մեծ դա­րի մի­ջից: Ա­լե­կո­ծիր սր­տե­րը Քա­մու­տա սա­րի հող­մե­րով:
Դու ես ա­սում. «Չգի­տեմ, հաս­տատ չգի­տեմ, միայն էն գի­տեմ, որ ծնն­դյան օ­րից մարդ­կու­թյան գե­րին եմ»:
Գրե­թե ա­մեն օր Սուրբ Լի­սը տես­նող մեր Մե­ծը: Լավ, է­լի քո խոս­քով ա­սեմ` մեր ՎԵՆ­ՁԸ:

Գա­գիկ Ե­ՂՅԱՆ

Մեկնաբանություններ