«Անմա՞հ է այն գործը, որի համար ես մեռա…»
15.05.2020 | 00:27
«…ՎԵՐԱԴԱՐՁ ԲԱՐԻ»
Հարկ է երախտիք մատուցել Աղասի Խանջյանին:
Ես մեծ վերապահումներ ունեմ այս մարդու գործունեության հանդեպ, ի մասնավորի՝ Գալուստ Գյուլբենկյանի նկատմամբ նրա վերաբերմունքի առնչությամբ, ինչը 1932 թ. հանգեցրեց ՀԲԸՄ նախագահի պաշտոնից նավթաբիզնեսի խոշորագույն ներկայացուցչի հրաժարականին: Բայց և չեմ կարող անտեսել այն փաստը, որ Ա. Խանջյանին, խառն ու խրթին, բռնաճնշումների պայմաններում նրա ցուցաբերած խիզախությանն ենք պարտական, որ Կոմիտասի աճյունն այսօր հանգչում է իր անունը կրող պանթեոնում:
1936 թ. մայիսի 10-ին Ա. Խանջյանը կոմունիստական կուսակցության Անդրկովկասի երկրամասային կոմիտեի (ԱԵԿ) առաջին քարտուղար Լ. Բերիային հղեց մի գրություն, ուր մասնավորապես ասվում էր.
«ՀամԿ(բ)Պ ԱԵԿ
ընկ. Լ. Բերիային
22.10.1935 թ. Փարիզում, երկարատև հիվանդությունից հետո վախճանվեց հայ կոմպոզիտոր Կոմիտասը (Սողոմոն Սողոմոնյան): Ֆրանսիայի հայկական գաղութի մեզ հետ մտերիմ հասարակական կազմակերպությունները և հիվանդ կոմպոզիտորի խնամակալության հասարակական կոմիտեն ներգաղթի գործերով Փարիզում գտնվող ընկ. Դ. Շահվերդյանի միջոցով դիմել են մեզ խնդրանքով` թույլատրել տեղափոխելու վախճանված կոմպոզիտորի աճյունը` Հայաստանում հուղարկավորելու նպատակով: Մեր պատասխանին սպասելով` կոմպոզիտորի վերջնական հուղարկավորումը Ֆրանսիայում չի կայացել:
Այսօր` 10.05.36 թ. հաղորդագրություն է ստացվել, որ Մարսելից մեկնել է Ֆրանսիայից Հայաստան մշտական բնակության նպատակով ներգաղթող 1800 հայերով բեռնված շոգենավը (համաձայն ՀամԿ(բ)Պ ԿԿ` այդ հարցով 1934 և 35 թվերի որոշումների):
Ընկ. Շահվերդյանը հայտնում է նաև, որ այդ շոգենավով Հայաստան է ուղարկել Կոմիտասի աճյունը, չնայած նավի մեկնման նախօրյակին մենք Էրիվանից ՀՕԿ-ի միջոցով հեռագրել էինք նրան` առայժմ հետաձգել այդ գործը: Շոգենավը Բաթումում կլինի մոտավորապես ս.թ. մայիսի 17-19-ին:
Ստեղծված իրադրությունում խնդրի լուծման միակ նպատակահարմար որոշումը հանդիսանում է թույլատրել կազմակերպել Կոմիտասի թաղումը Էրիվանում` Հայաստանի խորհրդային կոմպոզիտորների միության գծով:
Որոշում ընդունելիս խնդրում եմ հաշվի առնել նաև, որ Կոմիտասը երբեք դաշնակ կամ դաշնակներին հարող չի եղել, հանդիսանում է մշակույթի ժողովրդական գործիչ և մեծ հեղինակություն է վայելում Հայաստանի սովետական ինտելիգենցիայի կողմից:
Հայաստանի Կ(բ)Պ ԿԿ քարտուղար Խանջյան»։
Բայց այս հեռագրին նախորդել էր անչափ կարևոր, շրջադարձային իրադարձություն, որը մի քանի տարի նախապատրաստել էին երկու երկրների կառավարություններ, հայրենակցական կազմակերպություններ, զանազան հաստատություններ ու հազարավոր մարդիկ:
Երկու օր առաջ՝ մայիսի 8-ին, մարդաշատ էր Փարիզի Լիոնյան կայարանը: Շուրջ 3000 հայ եկել էին հրաժեշտ տալու մայրաքաղաքի ու շրջակա բնակավայրերի 400 ազգակիցներին, որոնք մեկնում էին Մարսել՝ այնտեղից Հայաստան ներգաղթելու համար:
Դա ֆրանսաբնակ հայերի առաջին ներգաղթն էր, որ կազմակերպել էին Ֆրանսիայի կառավարությունը, Հայաստանի կառավարությունը՝ ի դեմս ներգաղթի գծով լիազոր Դանուշ Շահվերդյանի, Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՄ)՝ Պողոս Նուբարի որդի Զարեհ բեյ Նուբարի նախագահությամբ, և Ժնևի Նանսենյան գրասենյակը:
Իրարանցվող կայարանում տիրում էր անասելի ոգևորություն, ամենուր լսվում էր լաց ու խնդուք:
Հայաստան էին մեկնում ոչ միայն գործազուրկ բանվորներ և արհեստավորներ, այլև մտավորականներ և արվեստագետներ: Բոլորին միավորել էր մայր հայրենիք ձեռք բերելու գաղափարը:
Ներգաղթողների մեջ էր «Կավռօշ» երգիծաթերթի խմբագրապետ Երվանդ Թոլայանը, այո, այո, նա, ով Կոմիտասի հետ Չանկրիից ազատվել ու վերադարձել էր Կ. Պոլիս: Նա կայարանում սովորականի նման ծիծաղում էր, կատակում ու սրամտում, բայց չգիտեր, որ Խորհրդային Հայաստանում թեմաներ կային, որոնց շուրջ չէր կարելի երգիծել, և ընդամենը մեկ տարի անց Երևանում կբռնադատվի ու կգնդակահարվի: Փրկվել էր թուրքի սպանդից, բայց չխուսափեց ստալինյան փամփուշտից:
Ներգաղթյալների թվում էր քանդակագործ ու նկարիչ Երվանդ Քոչարը, որը համաշխարհային փառքի պիտի հասներ հայրենիքում:
Ներգաղթողների մեջ էր դերասան Արման Կոթիկյանը, մարդ, որը վերապրել էր ցեղասպանդը և կատակերգական դերակատարումներով Հայաստանում պիտի արժանանար համաժողովրդական ընդունելության ու գնահատանքի:
Սակայն աներևույթ ներգաղթում էր ևս մեկը՝ Կոմիտասը…
Այս առթիվ ՀԲԸՄ «Միութիւն» պաշտոնաթերթը գրեց. «Հոգացինք նաև ողբ. Կոմիտաս Վարդապետի դագաղին փոխադրութեան ծախքերը, որոշուած ըլլալով մեծանուն երաժշտագէտին աճիւնները ներգաղթողներին հետ ղրկել Հայաստան»:
Լիոնյան կայարանում ներկա Կահիրեի «Արեւ» օրաթերթի թղթակիցը, ամենայն հավանականությամբ հենց ինքը՝ լրագրի խմբագրապետ Վահան Թեքեյանը, գրում էր. [«Երեկ գիշեր ժամը 9էն մինչև 11.30 հայ գաղութին համար աննախընթաց ողջերթի և հրաժեշտի յուզիչ տեսարան մը պարզուեցաւ Բարիզի Լիոնի կայարանին մէջ, ուր հաւաքուած էր մօտ 3000 հոգի, ներգաղթի մասնաւոր կառախումբը ողջունելու համար:
Օր առաջ եղած կարգադրութիւններու համաձայն, Բարիզէն և շրջակայքէն ներգաղթողներու գոյքերը արդէն փոխադրուած էին կայարան և հոնկէ ալ բեռնաբարձ կառախումբով՝ Մարսիլիա:
Կոմիտաս վարդապետի մարմինն ալ առջի օր փոխադրուեցաւ Բարիզի Հայոց եկեղեցիէն միևնոյն կայարանը, հոգևորականներու և Կոմիտասեան յանձնախումբի ներկայութեան և ղրկուեցաւ ֆուրկօնով մը Մարսիլիա, «Սինաեա» շոգենաւը դրւելու համար»]:
Այսինքն, մեկ օր առաջ՝ մայիսի 7-ին, Կոմիտասի աճյունը առանձին վագոնով ճանապարհ էին դրել, որպեսզի ներգաղթյալների ավյունն ու ցնծությունը չմթագնվեր տխուր նոտայով:
Բայց ի՞նչ էր սա նշանակում: Ա. Խանջյանը մայիսի 10-ին հեռագրում էր Անդրկովկասի գլխակեր Բերիային, սակայն մայիսի 7-ին Կոմիտասի աճյունն արդեն ճանապարհվել էր Մարսել: Արդյո՞ք այդ «ինքնագլխությունը» հուլիսի 9-ին Ա. Խանջյանի «ինքնասպանության» պատճառներից մեկը չէր:
Մայիսի 8-ին փարիզյան գնացքը ժամանեց Մարսել. 400 հոգին եկան միանալու ևս 1400 ներգաղթյալների, այդ թվում՝ Կիպրոսի Մելքոնյան կրթարանի 10 շրջանավարտների, որոնք բարձրագույն ուսում պետք է ստանային Երևանի պետական համալսարանում:
Թե ինչ էր կատարվում Մարսելի նավահանգստում, ուր պատրաստ սպասում էր «Ֆաբր Լայն» ընկերության «Սինայա» շոգենավը, բառերով դժվար է նկարագրել:
Ներգաղթյալները, որոնց մեծ մասն ընտանիքավոր և ամենատարբեր մասնագիտությունների տեր մարդիկ էին՝ որմնադիրներ, հյուսներ, գորգագործներ, մետաղագործներ, հանքափորներ և իհարկե արվեստագետներ ու մտավորականներ, իրենց հետ տանում էին 2 ֆուրգոն, 2 տաքսի-ավտոմոբիլ, 300 կարի մեքենա, 100 հատ տրիկոտաժի դազգահ, 100 հեծանիվ, ինչպես նաև ընտանի կենդանիներ՝ շներ, կատուներ, հավեր, բադեր, հնդկահավեր: ՀԲԸՄ-ն և ֆրանսահայ կազմակերպությունները, որպես նվիրատվություն Հայաստանին, նավի վրա բարձել էին 22-տեղանոց 10 մարդատար ավտոբուս, 2 շոգեմակույկ՝ Սևանի համար, 75 արկղ գյուղատնտեսական ու գիտական գործիքներ, մշակութային նշանակության պարագաներ, 4 հատ մերինոս ցեղատեսակի խոյ՝ Հայաստանում ոչխարաբուծությունը զարգացնելու համար: Հայտնի հավաքորդ Տիգրան Քելեկյանը, որպես նվեր Երևանի պատկերասրահին, ուղարկել էր արևմտյան նկարիչների 18 կտավ:
Շոգենավի վարձակալության, սննդի և այլ ծախսերը հոգացել էին Ֆրանսիայի կառավարությունը՝ տրամադրելով 375 հազար ֆրանկ, Նանսենյան գրասենյակը՝ 125 հազար և ՀԲԸՄ-ն՝ 2000 ֆունտ ստերլինգ:
Բարեգործականը և ՀՕԿ-ը նավարկության ընթացքի համար հատկացրել էին սնունդ, 362 երեխաներին՝ «Նեստլե» ֆիրմայի կաթի փոշի և պաքսիմատ, իսկ մտավորականներին, արվեստագետներին ու խիստ կարիքավորներին՝ դրամական նպաստ:
ՀԲԸՄ-ն այս ամբողջ իրադարձության մասին կինոֆիլմ նկարահանեց:
Ներգաղթողներն իրենց հետ Հայաստան էին տանում նաև արևմտաեվրոպական քաղաքակրթություն, բարքեր ու նիստուկաց:
Եվ քչերը գիտեին, որ ինչ-որ տեղ՝ նավամբարում, գտնվում էր Կոմիտաս վարդապետի դագաղը…
Ցեղասպանություն վերապրած, ունեզուրկ ու դժբախտ ներգաղթյալները մեկնում էին Հայաստան, որպեսզի մայր արևի ներքո իրենց մնացած կյանքը շարունակվեր կամ… ընդհատվեր: Ի՞նչ էր հայրենիքը նրանց տալու, երկու բան՝ բնակարան և աշխատանք:
Կոմիտասը գնում էր՝ իր անմահությունն ապրելու: Ի՞նչ էր հայրենիքը նրան տալու՝ ՛՛բնակարան՛՛, հավերժական «բնակարան» և ժողովրդական անհուն, անմար սեր…
Մայիսի 9-ին, ժամը 17-ին «Սինայան» դուրս եկավ Մարսելի նավահանգստից և ուղղություն վերցրեց դեպի Բաթում: Ափին մնացին 10000 լացակումած ճանապարհողները: Ծովը հանդարտ էր:
Իսկույն կազմավորվեց ղեկավար մարմին, որը պիտի լուծեր հընթացս ծագած հարցերը, և որի անդամներից մեկն էր Երվանդ Քոչարը: Բացի այդ, ստեղծվեցին պարենի հանձնաժողով, որի անդամ էր Արման Կոթիկյանը, ու երեխաների խնամատար հանձնախումբ:
Շոգենավը նմանվում էր մի իսկական Նոյան տապանի, որտեղ տիրում էր խանդավառության ու ցնծության ոգին:
Ճանապարհին արվեստագետները թատերական ներկայացում բեմադրեցին: Իսկ մի մարդ իր հավը հանեց աճուրդի ու վաճառեց 200 ֆրանկով…
Մայիսի 16-ին, երբ գիշերով անցնում էին Կ. Պոլսի նավահանգստով, մի երիտասարդ, որին 12 տարեկան հասակում գաղթեցրել էին, և որը 12 տարի ապրել էր Ֆրանսիայում, իրեն նետեց ծովը: Թուրք ձկնորսները ջրից դուրս բերեցին, և հարցումներին երիտասարդը պատասխանեց, թե ուզում է միանալ հարազատներին…
Նավարկության ընթացքում տեղի ունեցավ մեկ պսակադրություն, որի նշանդրեքը դեռևս Մարսելում կատարել էր Լիոնի հայ քահանան, իսկ չորս կին ծննդաբերեց, բայց խնդիր չեղավ, որովհետև կային բազմաթիվ բժիշկներ ու մանկաբարձներ: Կանանցից մեկը՝ տիկին Աճեմյանը, նորածին աղջկան անվանեց Սինայա, ի հիշատակ շոգենավի…
Մայիսի 16-ին ՀԲԸՄ Հայաստանի ներկայացուցիչ Հայկազուն Կարագյոզյանը Բաթումից Փարիզ հղեց այսպիսի հեռագիր. «Այսօր շաբաթ առաւօտ ժամը 10-ին «Սինայա» խարիսխ նետեց: Հայաստանի կառավարութեան յատուկ յանձնախումբը և Աճարիստանի կառավարութեան ներկայացուցիչները շոգենաւ գացին և ներգաղթողներուն բարի գալուստ մաղթեցին: Ամէն կանխահոգ միջոցներ տնօրինուած են, լաւագոյն պայմաններու մէջ ապահովելու համար Պաթումի մէջ առժամեայ կայքը և յետոյ Հայաստան փոխադրումը: Ներգաղթողները խանդավառութեամբ լեցուն են»:
Այս հեռագրում չկար և չէր կարող լինել մի մանրամասն՝ կին ու տղամարդ, ահել ու ջահել գաղթականները երգեցին ճամփին սովորած «Ինտերնացիոնալը». «Ելի՛ր, ում կյանքը անիծել է, Ով ճորտ է, մերկ է և ստրուկ»:
Իսկ «Կռունկ»-ի, «Հով արեք»-ի, «Անտունի»-ի, «Գարուն ա»-ի հեղինակը գտնվում էր նավամբարում:
Շոգենավը խարիսխ ձգեց նավահանգստում: Նախ, իջեցրին 600 հոգու, մյուսները գիշերեցին նավի վրա:
Տեղի ունեցավ փաստաթղթերի ստուգում և պարզվեց, որ 21 հոգի, առանց թույլտվություն ունենալու, ծածուկ թափանցել էին նավ, և պատճառը զուտ հայրենասիրությունն էր, հայրենիքում ապրելու ցանկությունը: Մի քանի օր անց նրանց նույն «Սինայա» շոգենավով հետ ուղարկեցին: (35-ամյա ոմն Խաչատուր, վախենալով պետական սահմանը ապօրինի հատելու համար ֆրանսիական իշխանությունների դատ-դատաստանից, Կ. Պոլսի մոտ նետվեց ջուրը, լողալով դուրս եկավ ափ, թաքնվեց ինչ-որ ավերակներում, բայց թուրքերը հայտնաբերեցին ու ձերբակալեցին: Մյուս 20-ին ձերբակալեց Մարսելի ոստիկանությունը):
Բաթումում ժամանողներին դիմավորեցին Հայաստանի և Աջարիայի կառավարությունների բարձրաստիճան պաշտոնյաները: Ստեղծվել էին բոլոր պայմանները, ներգաղթյալների համար հատկացրել էին 3 շենք, բացվել էին ճաշարաններ, պարենային խանութներ, մսուր-մանկապարտեզ, կային շարժական հիվանդանոց, լոգարաններ: Քանի որ մարդկանց պիտի մաս-մաս գնացքով փոխադրեին Երևան, օրական երկու անգամ կինո էին ցուցադրում, թատերական բեմականացումներ ներկայացնում, փողային նվագախմբերը երաժշտություն էին կատարում:
Ամենավերջում շոգենավից դուրս բերեցին Կոմիտասի տախտակապատ դագաղը, և քչերը գիտեին դա ինչ է…
Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ
Լուսանկարներ
Հեղինակի նյութեր
Մեկնաբանություններ
Ասում են...
.
.
-
Նիկոլն արգելել է իրեն նկարել Արարատների ֆոնին Ըստ մերձնիկոլական շրջապատից տարածվող լուրերի` կապիտուլյանտ ոչնչությունը հրահանգել է իր աշխատակազմի լուսանկարիչներին և օպերատորներին իրեն չպատկերել Արարատ լեռների ֆոնին:
-
Ասում են… Մի շարք երկրներում, ցավոք, նաև Հայաստանում մեծ խանդավառություն չկար այն հարցում, որ Ռուսաստանն ինչ-որ կերպ վերահսկեր Հայաստանով լոգիստիկ ճանապարհը Նախիջեւանի և Ադրբեջանի հիմնական տարածքի միջև։ Այստեղ, նախ և առաջ, Թուրքիայի շահն է
-
Ասում են… Ես հստակ ասել եմ՝ նյութական որևէ ակնկալիք, կլինի կազմակերպություն կամ անձ, եթե ինքը ներգրավված է այս շարժմանը, չի կարող ունենալ, սկսած ինձնից, փոխարենը՝ մենք բոլորս կստանանք Հայրենիք ու Պատիվ
-
Ասում են… Հիմա մենք բավականին բարդ շրջան ենք ապրում մեր բարեկամ, եղբայրական Հայաստանի հետ հարաբերություններում։ Դա նույնիսկ ավելին է, քան եղբայրականը, քանի որ այստեղ ավելի շատ հայեր են ապրում, քան՝ բուն Հայաստանում
-
Ասում են Մարտի 8-ից առաջ Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի դեսպանատները զգուշացնում էին իրենց քաղաքացիներին զգույշ լինել Մոսկվայում՝ չասելով, թե ինչ է կատարվում
-
Ասում են… Իհարկե, Բրյուսելը շահագրգռված է Հայաստան-ՀԱՊԿ կապի թուլացմամբ, իսկ Դաշինքի պաշտոնական խոսնակները մեկ անգամ չէ, որ հանրային լավատեսություն են հայտնել ՆԱՏՕ-ի հետ մերձեցման Հայաստանի հեռանկարների վերաբերյալ
-
Ասում են…
Ափսոսում ենք, որ ՀՀ ղեկավարությունը, ըստ ամենայնի, գիտակցված որոշում է կայացրել՝ վարել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների հետևողական վատթարացման, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած ամեն ինչում Ռուսաստանին մեղադրելու գիծ։ Դա, իհարկե, հարիր չէ դաշնակցային հարաբերություններին
-
Ասում են Պաղեստինյան ՀԱՄԱՍ-ը 10-20-100 անգամ ավելի քիչ զենք ունի, քան ունեին Լեռնային Ղարաբաղի հայերը և ադրբեջանական բանակը իսրայելական բանակը չէ։ Թող Հայաստանում մտածեն։
-
Ասում են… Որոշ երկրներ փորձում են խաթարել ԱՊՀ անդամների օրինական իշխանությունը, ավանդական արժեքները և իրավիճակն ամբողջությամբ: Անհրաժեշտ է կանխարգելիչ աշխատանք՝ ԱՊՀ երկրների անվտանգության ապահովման համար։
-
Ասում են… Ռուսաստանը և Բելառուսը օգուտ չունեն իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունից: ՈՒ՞մ է այն ձեռնտու Մեզ ու ռուսաստանցիներին կշտամբում են «Ձեռնտու է Ուկրաինան հետին պլան է մղվել» Լսեք, եկեք անկեղծ լինենք այն, որ մեր մասին սկսել են ավելի քիչ խոսել, թերևս, վատ չէ: Բայց ո՛չ այդ գնով։ Մարդիկ են զոհվում։ Ինչի՞ վրա ենք ուրախանալու։
-
Ասում են…
Աշխարհում արևմտյան ազդեցությունը հսկայական ռազմաֆինանսական բուրգ է, այն իրեն պահելու համար անընդհատ նոր «վառելիքի» կարիք ունի՝ ուրիշներին պատկանող բնական, տեխնոլոգիական, մարդկային ռեսուրսներ
-
Ասում են…
10 ամսվա շրջափակումից հետո՝ սեպտեմբերի 19-ին, ադրբեջանական զինված ուժերը դաժան հրետակոծության ենթարկեցին Լեռնային Ղարաբաղը։
Սիրտս կոտրվում է, երբ իմանում եմ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված և Հայաստան զանգվածաբար փախչող հազարավոր հայ ընտանիքների ցավի, կորստի, մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների մասին:
-
Ասում են
Ադրբեջանը վերսկսել է պատերազմը Լեռնային Ղարաբաղի դեմ՝ գնդակոծելով խաղաղ բնակիչներին և քաղաքացիական ենթակառուցվածքները
-
Ասում են… Մենք առաջարկել ենք համաձայնության գալ Ադրբեջանի հետ այնպես, որ Քելբաջարն ու Լաչինը, նաև ամբողջ Ղարաբաղը, փաստացի մնան Հայաստանի իրավասության ներքո
-
Ասում են Ռուսաստանը գնահատում է Հայաստանի հետ կառուցողական հարաբերությունները, սակայն հնարավոր չէ համաձայնել վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի թեզերի հետ՝ ռուս խաղաղապահների առաքելության ձախողման մասին:
Տարածաշրջանային
