ԱՎԵՏԱՐԱՆՆԵՐԸ

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Խրա՛տ ձեռք բերենք և ոչ թե արծաթ,
գիտություն, քան թե ընտիր ոսկի:
Իմաստությունը լավ է անգին քարերից,
և թանկարժեք ոչ մի բան չի
հավասարվի նրան:
Տերն ինձ ստեղծեց իր ճանապարհի
սկզբին` իր գործերի համար.
հավիտենությունից էլ առաջ
հաստատեց ինձ:
Իմ ուղիները կյանքի ուղիներ են,
և Տերն է սահմանել իմ կամքը:
Բայց ովքեր մեղանչում են իմ դեմ,
նրանք ամբարշտանում են իրենց
հոգու մեջ,
և ովքեր ատում են ինձ,
նրանք սիրում են մահը (Առակ. 8,10,11,22,35,36):
Ի գլուխ Աստվածաշնչի երկրորդ, անքակտելի ու կարևորագույն մասի` Նոր Կտակարանի, զետեղված են չորս Ավետարանները: Հին կտակարանում բազմիցս կանխասված և խոստացյալ Փրկչի` Հիսուս Քրիստոսի խաչելությամբ և հարությամբ հաղթանակը մեղքի և մահվան դեմ, ինչպես և հավիտենական կյանքի շնորհումը և Նրանով այս աշխարհում հաստատված Աստծու արքայությունը այն լուրերն են, որոնցից բարի և ուրախալի ոչինչ լինել չի կարող անկյալ մարդկության համար: Այդ պատճառով էլ Քրիստոսի վարդապետությունն ու առաքյալների` Նրա, իբրև այդ արքայության արքայի մասին քարոզությունը կոչվեց Բարի լուր: Այդ Բարի լուրը` Ավետիսը, առաջինն ավետել է հովիվներին Աստծու հրեշտակը. «ահա ձեզ մեծ ուրախություն եմ ավետում» (Ղուկ. Բ 10): Ընդ որում հայերեն Ավետարան բառը հունական բնագրում շուրջ յոթանասուն անգամ հանդիպող Էվանգելիոնի (Էվ` բարի, անգելիոն` ավետում) թարգմանություն է բացառապես Բարի լուր իմաստով: Սակայն Բ դարից սկսյալ դարձավ Նոր կտակարանի առաջին չորս գրքերի ընդհանուր (այստեղից էլ` Քառավետարան) և դրանցից յուրաքանչյուրի առանձին անվանումը, քանզի, ըստ «Նոր բառգիրք հայկազյան լեզվի» ընդունարանն է ավետիսի որպես մատյան Աստծո որդու մարդեղության և տնօրինական գործերի ու Նրա ավետավոր քարոզչության` գրված ձեռամբ չորս ավետարանիչների Սուրբ Հոգով: ՈՒստի և Աստծու այս մեծ փրկագործական երախտիքը, որ պատմվում է Ավետարաններում, եկեղեցում ընթերցվելուց հետո ցայսօր ավարտվում է ծիսական փառատրությամբ («Փառք Քեզ, Տեր Աստված մեր»):
Ավետարանները ոչ միայն Նոր կտակարանի, այլև բովանդակ Աստվածաշունչ Մատյանի կարևորագույն գրքերն են, քանզի նկարագրում են մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի կյանքը, առաքելությունը և քավչարար մահը, և շարադրում Նրա աստվածային խոսքերն ու վարդապետությունը: Պողոս առաքյալը գրում է. «Աստված բազմապիսի ձևերով և այլազան օրինակներով նախապես խոսեց մեր հայրերի հետ մարգարեների միջոցով. այս վերջին օրերին մեզ հետ խոսեց Իր Որդու միջոցով, ՈՒմ ժառանգ նշանակեց ամեն ինչի և ՈՒմ միջոցով ստեղծեց տիեզերքը» [Եբր. Ա 1,2]:
Ավետարանների այս գերակա հարգը Սուրբ Գրքում իր արտահայտությունն է գտել նաև Եկեղեցում` ընդհանրական աստվածապաշտության մեջ` ընթերցվելով գրեթե բոլոր արարողությունների ընթացքում: Սրբազան գրքերից միայն Ավետարանն է դրվում խորանում` Սուրբ Սեղանի վրա: Հոգևորականը ժողովրդին օրհնում է «Սուրբ Խաչիւս և Սուրբ Ավետարանաւս», այսինքն` «Ս. Խաչով և Ս. Ավետարանով»: Իբրև մեծարանքի նշան, քահանան Ավետարանը բռնում է դաստառակով` թաշկինակով: Մաշտոցում բժշկության աղոթքների կողքին զետեղված են նաև «Աւետարանք բժշկութեան»: Քրիստոսի աստվածային խոսքերի ընթերցանությունն ու ունկնդրությունն արդեն իսկ զորավոր միջոց են նկատվում հիվանդի ապաքինության համար:
Ավետարանը միակն է, որ Եկեղեցում մատուցվում է հոգևորականներին և հավատացյալներին` համբուրելու համար և երկրպագելի է: Ըստ Վրթանես Քերթողի` 7-րդ դարի նշանավոր մատենագրի ու աստվածաբանի, այս հարգանքը մատուցվում է ոչ թե գրքի նյութին, այլ Ավետարանի միջոցով և նրանում ներկայացված Փրկչին: Ավետարանները մեր մատենագրության մեջ ամենաշատ ընդօրինակված գրքերն են:
Սուրբ Հոգու թելադրանքով գրված այս չորս Ավետարաններից յուրաքանչյուրն ունի իր առանձնահատուկ տեսակետը` Հիսուս Քրիստոսի անձը, դեպքերը և ուսուցումները ներկայացնելու մեջ: Առաջին երեք գրվածքները ձևի և բովանդակության ընդհանրության պատճառով կոչվում են Համատեսական Ավետարաններ (Synoptic Gospels, բառացի` միևնույն տեսակետն ունեցող Ավետարաններ) և տարբերվում են վերջին` Հովհաննեսի Ավետարանից, որն ինքնատիպ է: Այս Համատեսական Ավետարաններում բացառապես նկարագրվում է Հիսուսի գործունեությունը Գալիլիայում, իսկ չորրորդում` Հուդայում: Բացի այդ, առաջին երեք ավետարանիչները նկարագրում են Քրիստոսի առավելապես մարդկային կողմը (և առանց դժվարության կարող են միավորվել մեկ պատումի մեջ) և հին մեկնիչների կողմից այդ Ավետարանները ստացել են «մարմնական» անունը, իսկ Հովհաննեսը խոսում է Աստծու հավիտենական Բանի` Լոգոսի` Միածին Որդու` մարդկության Լույսի մասին, և իր բարձր աստվածաբանության շնորհիվ կոչվել է «ոգեկան»: Այնուհանդերձ, որքան էլ տարբերվեն մեկը մյուսից, նրանք բոլորն էլ վկայում են Աստծու տնօրինության` փրկագործության ի Քրիստոս լրման մասին: Հին և Նոր կտակարանների միասնությունն առավելապես ի հայտ է գալիս այս գրքերում, ընդ որում իրարից անկախ և տարբեր ժամանակներում գրված այս Ավետարաններում ավետարանիչներն այնքան հաճախ են վկայակոչում մեսիական մարգարեությունները, որ նույնիսկ կիրառում են հատուկ բանաձևեր. «Սակայն այս ամենը եղավ, որպեսզի կատարվի, ինչ-որ Տիրոջ կողմից ասվել էր» (Մատթ. Ա 22), «որպեսզի մարգարեների գրվածքները կատարվեն» (Մարկ. ԺԴ 49) և այլն:
Անշուշտ, չորս Ավետարաններն էլ Փրկչի կյանքն ու առաքելությունն են արտացոլում, այն էլ` ոչ ամբողջական, այդուհանդերձ, դրանք կենսագրականներ չեն, այլ վկայություններ: Ընդ որում ավետարանիչներից յուրաքանչյուրը Հիսուսին պատկերում է իր ուրույն տեսակետով և մեծ ներդաշնակությամբ լրացնում մյուս երեքին: Մարկոսի մոտ Նա Աստծո որդին է, Մատթեոսի` Իր Եկեղեցին ուսուցանող Վարդապետ, Ղուկասի` աշխարհի Փրկիչ, Հովհաննեսի մոտ` Աստծո Պատգամաբեր:
Ընդսմին, Եկեղեցին սկզբից ևեթ Ավետարանները չի դիտարկել իբրև չորս առանձին գրվածքներ, այլ մի միասնական Ավետարան կամ Քառավետարան: Այնուամենայնիվ ինչո՞ւ չորսը, այլ ոչ մեկ միասնականը: Սուրբ Իրինեոսը խորհուրդ է տեսնում թվի մեջ. «Քանի որ այն աշխարհը, որում ապրում ենք, չորս ծագ ունի, և քանի որ Եկեղեցին, որ խարսխված է Ավետարանների վրա, սփռված է աշխարհով մեկ, ապա հարկ էր ունենալ չորս սյուն` ամեն կողմից անեղծության շունչ տարածելով և կենդանացնելով մարդկային ցեղը»:
Ինչ վերաբերում է բոլոր ավետարանիչների անձնանուններից առաջ զետեղված «ըստ» կապին, ապա այն ցույց է տալիս, որ Ավետարանն Աստծունն է, այլ ոչ թե մարդկանցը. մարդիկ միայն շարադրել են Աստծուց շնորհված այս միասնական և անբաժանելի Ավետարանը:
Նշենք, որ Եկեղեցու ավանդության, ի մասնավորի մանրանկարչության, որմնանկարչության և քանդակագործության մեջ ընդունված է չորս ավետարանիչների հետևյալ խորհրդանշական պատկերագրությունը.
Մատթեոսը` մարդ (հրեշտակակերպ),
Մարկոսը` առյուծ,
Ղուկասը` ցուլ,
Հովհաննեսը` արծիվ:
Այս խորհրդաբանությունը հիմնված է Եզեկիելի Ա 10 և Հայտնության Դ 7 համարների վրա. «Եվ առաջին կենդանին նման էր առյուծի, և երկրորդ կենդանին` նման ցլի, և երրորդ կենդանին ուներ մարդու դեմք, իսկ չորրորդ կենդանին նման էր թռչող արծվի»:
Մատթեոսը, ըստ եկեղեցական մեկնության, նույնացվում է մարդու հետ, քանզի նրա Ավետարանը սկսվում է Քրիստոսի մարդեղության պատմությունով, Մարկոսը` առյուծի, որովհետև համարձակ առյուծի պես ազդարարում է, որ Հիսուսն Աստծու որդին է, Ղուկասը նույնացվում է ցլի հետ, քանզի զոհ է խորհրդանշում` Քրիստոսի խաչելությամբ զոհաբերությունը, Հովհաննեսը` արծիվ, քանզի ի տարբերություն առաջին երեք համատեսական Ավետարանների, սկզբից ևեթ խոսում է Քրիստոսի աստվածության մասին:
Ավետարանը ոչ միայն Աստվածաշունչ Մատյանի ամենակարևոր, ամենահեղինակավոր, ամենագործածական և ամենաընթերցվող գիրքն է, այլև հենց նրան է վերագրվում զառամյալ և բարոյապես մահացող հեթանոս աշխարհի կերպարանափոխման երախտիքը, նա՛ է ուղենշել և առավել ներգործուն ազդեցություն ունեցել ողջ քաղաքակրթության վրա` իր անզուգական, անգերազանցելի աստվածային վարդապետությամբ բարեփոխել և բարեփոխում է մարդկային սրտերն ի բարի:
Ավետարանական վարդապետության անաղարտությունն իր վսեմ բարոյականությամբ հանդերձ ոչ միայն քրիստոնյաների, այլև այլակրոնների և ուղղափառ քրիստոնեությունից հեռու մարդկանց, գիտնականների, հանճարեղ մտածողների զարմանքի և հիացման, ներշնչանքի և մխիթարության անսպառ աղբյուրն է համարվել դարեդար: Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում այդ կարծիքներից: «Ես հավատում եմ Աստծուն իբրև Անձնավորության,- ասում է ֆիզիկոս, հարաբերականության տեսության հիմնադիր Ալբերտ Էյնշտեյնը,- և անկեղծ կարող եմ խոստովանել, որ երբեք, ոչ իսկ մեկ րոպե իմ կյանքում աթեիստ չեմ եղել»: Մի անգամ լրագրողը Էյնշտեյնին հարց է տալիս, թե ընդունո՞ւմ է արդյոք Հիսուս Քրիստոսի պատմական գոյությունը: Գիտնականը պատասխանում է. «Անշուշտ, անհնար է կարդալ Ավետարանը` առանց զգալու Հիսուսի իրական ներկայությունը: Նրա Անձը բաբախում է յուրաքանչյուր բառի մեջ»:
Ահա թե ինչպես է մեծ գիտնականը դավանում իր հավատը. «Ճիշտ է ես հրեա եմ, սակայն Հիսուս Նազովրեցու ճաճանչափայլ փորձն ինձ վրա ցնցող տպավորություն է թողել: Ոչ ոք այնպես չի արտահայտվել, ինչպես Նա: Իսկապես, երկրի վրա միայն մի տեղ կա, ուր ստվերի չենք հանդիպում, և այդ Անձը Հիսուս Քրիստոսն է: Նրանում Աստված բացահայտել է Իրեն մեզ համար ամենահստակ և ամենահասկանալի կերպով: Նրան ես պատվում եմ»:
«Ճշմարտությունն ավելի հստակ ու ջինջ է դառնում դժբախտության մեջ: Իմ մասին ասեմ ձեզ, որ ես դարի զավակ եմ` անհավատության ու կասկածների զավակը` ցայժմ և անգամ (ես դա գիտեմ) ցմահ: Ինչ սարսափելի տվայտանքներ արժեր և հիմա էլ արժե հավատալու այդ ծարավը, որը հոգուս մեջ ավելի է զորանում իմ միջի հակոտնյա փաստարկների ահագնացման համեմատ: Բայց և այնպես Աստված ինձ պարգևում է րոպեներ, հընթացս որոնց ես լիովին հանգիստ եմ. այդ րոպեներին ես սիրում եմ և կարծում, որ սիրվում եմ, որ սիրվում եմ այլոց կողմից, և հենց այդ րոպեներին է, որ ես ստեղծել եմ իմ հավատո հանգանակը, որի մեջ ամեն ինչ պարզ է ու սուրբ: Այդ հանգանակը շատ հասարակ է, ահա այն. հավատալ, որ Քրիստոսից առավել գեղեցիկ, խորախորհուրդ, համակրելի, ողջամիտ, արի և կատարյալ ոչինչ չկա, և ոչ միայն չկա, այլև նախանձախնդիր սիրով ասում եմ ինձ, որ չի էլ կարող լինել: Ավելին, եթե մեկն ապացուցի ինձ, որ Քրիստոսը ճշմարտությունից դուրս է, և եթե իրականում ճշմարտությունը Քրիստոսից է դուրս, ապա ես ավելի շուտ կկամենայի մնալ Քրիստոսի հետ, քան ճշմարտության»:
Ֆ. Դոստոևսկի
«Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Օգոստոս կայսրը, Կառլ Մեծը և ես ինքս աշխարհակալ կայսրություններ ենք հիմնել: Իսկ ի՞նչ հիմամբ ստեղծվեցին մեր հանճարների արգասիքները: Բռնության: Միայն Հիսուս Քրիստոսն է Իր կայսրությունը սիրո հիմքի վրա ստեղծել… Եվ համոզված եղեք, որ նրանք բոլորն էլ իրական մարդիկ են, բայց նրանցից և ոչ մեկը նման չէ Նրան. Հիսուս Քրիստոսն ավելի է, քան մարդը… 1800 տարվա հեռավորությունից Հիսուս Քրիստոսը ներկայացնում է դժվար կատարելի պահանջ` գերիվեր մյուս բոլոր պահանջներից: Նա հայցում է մարդկային սիրտը»:
Նապոլեոն Բ.
«Նոր Կտակարաննայն մեծագույն գիրքն է, որը եղել է և կմնա հռչակավոր արար աշխարհում»:
Չ. Դիքենս
ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ
Նոր կտակարանը, ինչպես և Հինը (ուխտ, պատվիրան, օրենք, արդարություն, մեղք, իմաստություն, առակ, մարգարեություն և այլն), ունի իր կարևորագույն հասկացությունների շարքը` Աստծո արքայություն, շնորհ, եկեղեցի, հավատ, ճշմարտություն, մեռելների հարություն և այլն, որոնք բոլորն էլ ձեր ուշադրությանը կներկայացնենք` մատուցվելիք նյութը դյուրությամբ ընկալելու համար:
ԱՍՏԾՈ ԱՐՔԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ
«Ահա մի սերմնացան ելավ սերմանելու. և երբ նա սերմանում էր, մի մաս սերմ ընկավ ճանապարհի եզերքին, և երկնքի թռչունը եկավ և այն կերավ: Եվ ուրիշ մի մաս ընկավ ապառաժի վրա, ուր շատ հող չկար. և իսկույն բուսավ, քանի որ հողը խորություն չուներ, երբ արևը ծագեց, խանձվեց, և քանի որ արմատներ չկային, չորացավ: Եվ ուրիշ մի մաս ընկավ փշերի մեջ, ու փշերը բարձրացան և այն խեղդեցին: Եվ մեկ ուրիշ մաս ընկավ պարարտ հողի վրա և պտուղ տվեց. կար որ մեկին` հարյուր, և կար որ մեկին` վաթսուն, և կար որ մեկին` երեսուն: Ով լսելու ականջ ունի, թող լսի» (Մատթ. 13.4-9):
Ավետարանները և առհասարակ Նոր կտակարանը չեն տալիս այս հասկացության ստույգ սահմանումը: Ավելին, Փրկչի Արքայության ուսուցումները պատված են խորհրդավորությամբ: Եվ սա շփոթեցնում է Նրա աշակերտներին և նրանց այն հարցին, թե ինչո՞ւ է առակներով խոսում, պատասխանեց և ասաց նրանց. «Քանի որ ձե՛զ է տրված իմանալու Երկնքի արքայության խորհուրդները, իսկ նրանց տրված չէ. որովհետև ով ունի, նրան պիտի տրվի և պիտի ավելացվի, իսկ ով չունի, նրանից պիտի վերցվի ունեցածն էլ: Նրանց հետ առակներով եմ խոսում նրա համար, որ նայում են և չեն տեսնում, լսում են և չեն իմանում ու չեն հասկանում: Եվ նրանց վրա կատարվում է Եսայու մարգարեությունը, որ ասում է` պիտի լսեք, պիտի լսեք ու պիտի չիմանաք, պիտի նայեք ու պիտի չտեսնեք, որովհետև այս ժողովրդի սիրտը կարծրացավ, և իրենց ականջներով ծանր են լսում, և փակեցին իրենց աչքերը, որպեսզի երբեք աչքերով չտեսնեն ու ականջներով չլսեն և սրտով չիմանան ու դարձի չգան, ու Ես նրանց չբժշկեմ» (Մատթ. 13.11-15):
Մյուս կողմից, սակայն, Արքայության խորհուրդն ընկալելն այնքան կարևոր է, որ Տերը Իր առակի մեկնության մեջ ասում է. «Եվ արդ, լսեցե՛ք դուք սերմնացանի առակը. ամեն մեկից, ով լսում է արքայության խոսքը և չի հասկանում, չարը գալիս է և հափշտակում նրա սրտում սերմանվածը. դա այն է, որ ճանապարհի եզերքին սերմանվեց» (13,18,19):
(շարունակելի)
Գրիգոր ԴԱՐԲԻՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ