Իրանի Ատրպատականի շիա բարձրաստիճան հոգևորականի աշխարհագրական սահմանումների հետքերով

Ատրպատականցի հանրահռչակ մուջթահիդ (կրոնապետ), «Մուլինա» գրչանվամբ՝ Սեյյեդ Մուհամմեդ Բին Աբդ ուլ-Քարիմ Մուսավի Թաբրիզին ծնվել է 1876թ.՝ Թավրիզում: Նրա գերդաստանի տոհմածառային արմատները հասնում են Իմամ Մուսա Քազեմին:

Մուլինան ուսումը ստացել է Թավրիզում և Նաջաֆ Աշրաֆի (Իրաք) կրոնագիտական դպրոցում: Բարձր ինտելեկտի ու դավանաբանական գիտությունների նկատմամբ ցուցաբերած հետաքրքրության շնորհիվ, արժանացել է մուջթահիդի և այաթուլլահ ուլ-օզամայի բարձր կոչումներին: Մուլինային նաև իսլամական ասույթների և խոսույթների մեկնաբանության իրավունք են շնորհել մի շարք շիա կրոնապետներ, այդ թվում, Ատրպատականի մեծ մուջթահիդ՝ Մառաաշի Նաջաֆին:

Մուլինան Ռեզա խանի անգլամետ ու բռնապետական քաղաքականությունների դեմ պայքարելու համար ձերբակալվել է 1928թ. և մյուս ակտիվիստների հետ աքսորվել Քրդստան նահանգ: Վախճանվել է Թավրիզում, 1944թ.:

Մուլինա Մուսավի Թաբրիզիի հեղինակած բազմաթիվ աշխատությունների շարքում է «Մեսբահ ուլ-սալեքին վա զադ ուլ-մոսաֆերին»-ը (Ցուցումներ ուղևորների համար), որը գրվել է քսաներորդ դարասկզբին՝ մուսուլմանների աղոթքի ու աղոթակողմը (քիբլա) գտնելու կապակցությամբ: Սույն գիրքը լույս է տեսել Թավրիզում, 1930թ. և պահպանվում է «Իրանի իսլամական հանրապետության Ազգային գրադարան և արխիվ»-ում:

Մուլինան այս աշխատությունում հանգամանորեն ներկայացրել է տարբեր քաղաքների աշխարհագրական երկայնությունն ու լայնությունը, նշելով դրանց պատկանելության շրջանը: Նրա ցուցակում նշվում են՝ Բեյլաղանը (Փայտակարան), որպես «Էրեմինիե-ի-քոբրա»-ի (Մեծ Հայաստան), Բարդաեն (Պարտավ), Չանգարեն (Գանձակ) և Շամքուրեն (Շամխոր), որպես «Էրեմինիե-ի-Ռուսիե»-ի (Արևելյան Հայաստան), և Անին, որպես «Էրմինիե»-ի (Հայաստան) քաղաքներ:

Նրա ցուցակում ներկայացվել են նաև Հայաստանի հայտնի այլ քաղաքները, ինչպիսիք են Արջիշը (Արջեշ), Սանաջերդը (Մալազկերտ, Մանազկերտ), Կալիկլան (Էրզրում, Կարին կալա), որպես «Էրեմինիե-ի-քոբրա»-ի (Մեծ Հայաստան) քաղաքներ։

(Մուսավի Թաբրիզի, Մեսբահ ուլ-սալեքին վա զադ ուլ-մոսաֆերին, Թավրիզ, 1930թ., էջ 33, 34, 40 և 41):

Եթե Մուլինա Մուսավի Թաբրիզիի աշխարհագրական տվյալները ի մի բերենք քարտեզի վրա, ապա մոտավոր կերպով պատկերացվելու է ամբողջական Հայաստանը։

Ներկայիս պայմանների լույսի տակ, չափազանց կարևոր են մասնավորապես արևելյան Հայաստանի մասին «Մեսբահ ուլ-սալեքին վա զադ ուլ-մոսաֆերին»-ում առկա աշխարհագրական բնորոշումները, քանզի Մուլինան չորս քաղաքների՝ Փայտակարանի, Պարտավի, Գանձակի և Շամխորի անունները հստակորեն ֆիքսելով, որպես Հայաստանապատկան քաղաքներ, ամբողջական Հայաստանի արևելյան սահմանը փաստորեն ճշտորոշել է Կուր գետով և այդպիսով Արցախը համարել Հայաստանի մաս:

Անտարակույս Իրանի Ատրպատականի բարձրաստիճան շիա հոգևորականն անփոխարինելի ծառայություն է մատուցել պատմական օբյեկտիվության սկզբունքին։

ԿարԷն ԽԱՆԼԱՐԵԱՆ

Մեկնաբանություններ