«ԲԱՎԱԿԱՆ ԷՐ ՖՈՐՍՄԱԺՈՐԱՅԻՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿ, ՈՐ ԱՄԵՆ ԻՆՉ ՊԱՐԶ ԴԱՌՆԱՐ»

«Իրավունքը de facto»-ի հարցերին պատասխանում է ԱԺ պատգամավոր ԱՐԱ ՆՌԱՆՅԱՆԸ
-Ձեր գնահատականով` աշխարհում հիմա կապիտալիստակա՞ն, թե՞ սոցիալիստական տնտեսավարման տարրերն են շատ:
-Այդ թեման հիմա հաճախ է քննարկվում. սեպտեմբերի 18-19-ին ԱՄՆ-ի Գլենդելի համալսարանում կազմակերպվել էր «Արդի կապիտալիզմի ճգնաժամը» թեմայով համաժողով: Կազմակերպիչը Դաշնակցության` Արևմտյան Ամերիկայի կոմիտեն էր, առաջին օրվա հիմնական զեկուցողը Մայքլ Փարենթին էր, որը հայտնի ձախակողմյան գործիչ է ու գաղափարախոս: Ամերիկյան տարբեր համալսարանների դասախոսներ զեկուցումներ կարդացին, կային զեկուցողներ և մասնակիցներ Լատինական Ամերիկայի երկրներից: Նրանց համար անակնկալ էր, որ հայկական քաղաքական կազմակերպությունը մտահոգված է այսպիսի հարցերով, որոնց լուծումներին մասնակից է դարձնում տարբեր ազգերի ներկայացուցիչների:
-Ի՞նչ հարցեր էին քննարկումների առանցքում:
-Արդի կապիտալիզմի, սոցիալիզմի վիճակը, նրանց տարրերը համաշխարհային տնտեսությունում և տնտեսական քաղաքականությունում: Մայքլ Փարենթին հետաքրքիր ուսումնասիրություններ ներկայացրեց, որոնք վկայում են, թե որքան տարածված է սոցիալիզմը ժամանակակից աշխարհում: Նույնիսկ ԱՄՆ-ում սոցիալիստական տնտեսավարման բազմաթիվ օրինակներ կան, թեպետ որևէ մեկը չի համարում սոցիալիստական. նորմալ երկրներում պարզապես կառուցում են նորմալ պետություն` առանց դոգմաների ու գաղափարականացված կլիշեների: Զեկույցներից մեկը վերաբերում էր ազգային փոքրամասնությունների խնդիրներին: Ընդհանրապես աշխատավորների վիճակը ԱՄՆ-ում բավականին հետաքրքիր թեմա է: Եթե համեմատենք ԱՄՆ-ը և Եվրոպան, ակնհայտ է, որ Եվրոպայում նրանք շատ ավելի ապահովված ու պաշտպանված են, ունեն բազում արտոնություններ: ԱՄՆ-ի քաղաքական կուրսն ուղղված է հնարավորինս շատ վաստակելուն, որ հաճախ վերածվում է բարձր աշխատավարձի դիմաց մարդու շահագործման: Այսօր արդեն այդ քաղաքացիներն ավելի շատ ցանկանում են ապրել հանգիստ ու հարմարավետ պայմաններում, գերադասում են աշխատել ոչ թե շաբաթը 60 ժամ ու ստանալ բարձր աշխատավարձ, այլ ունենալ սոցիալական երաշխիքներ, քիչ աշխատանք, երաշխավորված արձակուրդ... Ի վերջո, ամեն ինչ չէ, որ փողով է չափվում և պետք է ուղղված լինի փող աշխատելուն:
-Կոնֆերանսում ներկայացվե՞ց ՀՀ-ի աշխատավորների վիճակն ու փորձը:
-Վերջին բաժինը նվիրված էր Հայաստանի Հանրապետությանը: Երեք հիմնական ելույթներ եղան. Մարգար Մելքոնյանը ներկայացրեց աղքատության խնդիրը, Սառա Անջարգոլյանը` աղքատության պատկերի լուսանկարչական տեսացույցը, իմ զեկույցը վերաբերում էր ՀՀ-ում նեոլիբերալիզմի հետևանքներին` ներառյալ նախքան ճգնաժամը եղած խնդիրները, նաև այդ մարտահրավերների հաղթահարման ճանապարհները:
-Մարտահրավերների հաղթահարման ի՞նչ ճանապարհներ եք տեսնում:
-Երկու ճանապարհ: Մեկը կառավարության ծրագիրը` ժամանակ շահել մինչև ճգնաժամը հաղթահարվի, և երկրորդ` կառուցվածքային փոփոխությունների: Դրսից մեր խնդիրներն ավելի հստակ են տեսնում` թե՛ տնտեսական քաղաքականության բացթողումները, թե՛ պրոբլեմները, թե՛ այն, ինչ մեր հասարակությունն ուղղակի չի նկատում` ընկալելով իբրև օրինաչափություն կամ սովորական երևույթ: Իսկ դրսից տարօրինակ է թվում, որ հասարակությունը հանդուրժում է դա: Բոլոր այն երկրները, որոնք այսօր բարձր կենսամակարդակ ունեն և զարգացած տնտեսություն, իրենց տնտեսական քաղաքականությունը վարել են լրիվ հակառակ այն քաղաքականությանը, որ վարում է Հայաստանը:
-Բայց ի՞նչ տրամաբանությամբ, ինչո՞ւ ենք այդպես անում:
-Մենք չգիտենք, որ պետք է այլ կերպ վարվել:
-Մենք նոր հեծանիվ ենք հնարում, որ նորի՞ց քշել սովորենք:
-Մեր երկրում նեոլիբերալիզմի քաղաքական գաղափարախոսության տարրերն ընկալվեցին անայլընտրանք: Մենք համարում ենք, որ ամեն ինչ այդպես էլ պետք է լինի` առողջապահությունը, կրթությունը պետք է լինեն վճարովի, հանրային այգիները` մասնավորեցված ու բիզնեսի կողմից քաղաքացիներից դրամ կորզելու վայրեր և այլն... Մարդիկ պիտի շատ փող ունենան, որ կարողանան այդ բարիքներից օգտվել: Մենք հաշտվել ենք` համարելով, որ տարբերակներ չկան, մինչդեռ բոլոր երկրներում կա հանրային անվճար մինիմում, որը մեզ մոտ բացակայում է:
-Գլոբալ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հաղթահարվո՞ւմ է, թե՞ նոր անկում է հաջորդելու տեղ-տեղ դրսևորված դրական միտումներին:
-Մի քանի օր առաջ ես Ժնևում մասնակցեցի Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության ֆորումին, որը վերաբերում էր ազատ առևտրի խնդիրներին: Առանձին օրակարգ էր նաև խորհրդարանականների տեսակետն ազատ առևտրի ու ճգնաժամի վերաբերյալ: Զարգացող երկրների բոլոր խորհրդարանականները սուր քննադատեցին թե առկա իրողությունները, թե հզոր ֆինանսական կենտրոնների քաղաքականությունը: Ճգնաժամը բացահայտեց համաշխարհային տնտեսական և ֆինանսական համակարգի բազմաթիվ թերությունները: Ակնհայտ դարձավ, որ միջազգային ֆինանսական կառույցներն ի վիճակի չեն ոչ միայն կանխելու կամ հաղթահարելու ճգնաժամը, այլև նույնիսկ կանխատեսելու: Ճգնաժամը նաև ցույց տվեց, որ զարգացող երկրներն ավելի շատ տուժեցին, քան զարգացածները, թեպետ ճգնաժամը ծնվել է զարգացած երկրներից: Միանշանակ է, որ արհեստականորեն ճնշվում է զարգացող երկրների զարգացումը: Տնտեսագիտությունն ուսանում է, որ ռեսուրսները սահմանափակ են: Հետևաբար, շատ կարևոր է, թե ում ձեռքում են: Այսօր բոլոր ռեսուրսները զարգացած աշխարհի ձեռքում են, մինչդեռ զարգացող երկրներում ավելի շատ նյութական բարիքներ են ստեղծվում և այնտեղ պակաս իրավունք չունեն ապրելու այնպես, ինչպես զարգացած պետություններում: Նույն խնդիրը, որ ունենք մենք, կար, օրինակ, Նամիբիայում: Այդ երկրի ներկայացուցիչն ասում էր` դուք միլիոնավոր դոլարների օգնություն եք տալիս, բայց թողեք այդ օգնության փոխարեն մերն արտադրենք, մի ոչնչացրեք մեր արդյունաբերությունը: ԵՄ-ն կարագ է ներմուծում Նամիբիա, պարզ է, թե այդ կարագը ինչ գին պիտի ունենա` թե եվրոպական աշխատավարձերը, թե հարկերը հաշվի առնելով, բայց այդ կարագը Նամիբիայում վաճառվում է ավելի էժան, քան տեղի կարագը: Հետևություններն ինքներդ արեք:
-Այսինքն` լուծվում է Եվրոպայի արտադրանքի սպառման խնդի՞րը:
-Կառավարությունները վարում են հստակ պրոտեկցիայի քաղաքականություն: Ո՞րն է նրանց վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ: Իրենք ասում են` մեզ տվեք աշխատուժ և ռեսուրսներ` ձեր բնական պաշարները (մեկը նավթ է տալիս, մյուսը` գազ, Հայաստանը պղինձ ու մոլիբդեն է տալիս), իսկ մենք կտանք պատրաստի արտադրանք: Գոյություն ունեն համաշխարհային կապիտալիստական խոշոր կենտրոններ և ծայրամասեր, որ ծառայում են այդ կենտրոններին: Հայաստանը դարձել է նման ծայրամասի լավագույն օրինակ. մեր արտահանման կառուցվածքի 70 տոկոսը հումքն է (հիմնականում մոլիբդեն, պղինձ և քարեր), ներմուծումը հինգ անգամ գերազանցում է արտահանմանը, բացի հումքից, նաև աշխատուժ ենք արտահանում (թե՛ նրանք, ովքեր մշտական են լքել Հայաստանը, թե՛ նրանք, ովքեր գնում են աշխատանքային արտագաղթի` տարեկան 80-100 հազար մարդ), վերադարձված գումարները գերազանցում են արտահանման ծավալները: Եթե մեզ թվում է` մենք զարգացած ենք, որովհետև ունենք ազատական օրենքներ, ծիծաղելի է ուղղակի: Մեր կառավարությունը միշտ հպարտանում է վարկանիշային ցուցանիշներով, այդ աղյուսակներով մենք Ավստրիայից ու Շվեյցարիայից բարձր ենք, իսկ ազատական վարկանիշային աղյուսակները կազմվում են հետևյալ տրամաբանությամբ` եթե քիչ ես հարկ հավաքում, ունես լավ գործարար միջավայր, եթե ՀՆԱ-ի համեմատ բյուջեն փոքր է, ուրեմն լիբերալ տնտեսություն ես: Եթե ներմուծման կրճատման առումով որևէ քայլ չի ձեռնարկվում, և քո տնտեսությունը մեռնում է, արդյո՞ք դա լավ է: Քաղաքական և քաղաքագիտական առումով անփորձ լինելով` մենք 90-ական թթ. սկսեցինք կառուցել կապիտալիզմ, ինչպես նախկինում կառուցում էինք կոմունիզմ: Մենք շփոթության մեջ էինք` խառնում էինք լիբերալիզմ, նեոլիբերալիզմ, շուկայական տնտեսություն, ազատ շուկայական տնտեսություն տերմինները. մեզ համար դրանք նույնն էին, իսկ զարգացած երկրներում այդ հասկացություններն ունեն լուրջ տարբերություններ:
-Բայց նրանք էլ են ինչ-որ ժամանակ այդ ճանապարհն անցել ու փորձ են կուտակել, ինչո՞ւ այդ փորձը մեզ չի գրավում:
-Նրանք այլ ճանապարհով են անցել, մենք, հակառակ ճանապարհով գնալով, ուզում ենք հասնել նրանց արդյունքներին: Ճգնաժամը կառուցվածքային լուրջ փոփոխությունների անհրաժեշտություն է բերում, դա բոլորը գիտակցում են, բայց երբ որոշակի թեթևացում լինի, ոչ ոք չի գնա ցավոտ փոփոխությունների, որոնք ներառելու են բոլոր ոլորտները: Փոփոխությունները ցավոտ են լինելու, որովհետև ովքեր դրամ են աշխատում այս համակարգով, այլևս չեն աշխատի, միջազգային բյուրոկրատիան կկորցնի իր դիրքերը, ֆինանսական կառույցները լուրջ հսկողության տակ կընկնեն: Այս քայլերին կդիմեն միայն անխուսափելի լինելու դեպքում, իսկ եթե իրավիճակը որոշակի բարելավվի, աշխարհը կգերադասի վերադառնալ նախկին վիճակին: Նույնն է նաև Հայաստանում. տարեսկզբին վարչապետն ընդունեց, որ պետք է դիվերսիֆիկացնել տնտեսությունը, ինչ մենք վաղուց ասում էինք, չի կարելի շեշտը դնել մի ճյուղի վրա, պետք է զարգացնել տնտեսության տարբեր ճյուղեր, այսինքն` պետք են լուրջ կառուցվածքային փոփոխություններ, իսկ երբ արտաքին ֆինանսական միջոցներ եկան, տարադրամի տատանումները հաղթահարվեցին, բյուջեի դեֆիցիտը ծածկվեց, և աշխարհում որոշակի տնտեսական աշխուժություն նկատվեց, կառավարությունն այդ ուղղությամբ ոչ միայն դադարեց գործելուց, այլև մտածելուց: Մտահոգիչ էր նաև Հայաստանում ԱՄՀ-ի ներկայացուցիչ Նինկե Օմեսի հարցազրույցը, ուր նա ասում է, որ իրենք տվել են վարկեր, որ կազմում են ՀՆԱ-ի 32 տոկոսը, կարող են մինչև 50 տոկոսն ավելացնել, շուտով նավթի գները կբարձրանան, մասնավոր տրանսֆերտները կաճեն, ԱՄՆ-ում անշարժ գույքի գները կբարձրանան, և կամաց-կամաց Հայաստանի շինարարության ծավալները կավելանան: Այսինքն` ԱՄՀ-ի և կառավարության ամբողջ կուրսը սպասումն է, որից հետո կվերադառնանք նույն իրավիճակին, երբ անպտուղ շինարարություն էինք իրականացնում և սպասում դրսի գումարներին, որպեսզի ֆինանսավորենք ներմուծումը: Այս ընթացքով հաջորդ համաշխարհային ճգնաժամը, որն անխուսափելի է, շատ ավելի հզոր ու կործանարար է լինելու: Մեզ կարող են այլևս ֆինանսներ չտալ, որովհետև իրենք էլ են դեֆիցիտ ունենալու, կամ միջոցները կտան, բայց դրանք որևէ արժեք չեն ունենա:
-Հոկտեմբերի 10-ին հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ նախաստորագրված արձանագրությունները Հայաստանի ու Թուրքիայի արտգործնախարարները ստորագրեցին, ի՞նչ կարելի է անել դրանից հետո:
-Մենք ուզում ենք շրջել մեր հասարակության զարգացման ընթացքը, նեոլիբերալիզմը թե՛ տնտեսության, թե՛ արտաքին քաղաքականության մեջ բերեց լուրջ ավերածություններ: Ցավալի է, որ տնտեսության ու քաղաքականության մեջ շատերը դա համարում են բնական զարգացում: Ժամանակն է վերադառնալու ակունքներին: Ցավոք, հայրենասիրությունը, ազգայնականությունը դիտվում են իբրև ծայրահեղականություն: Եվրոպան նաև հայրենասիրությամբ ու ազգայնականությամբ է հասել այսօրվա հաջողություններին: Ինտերնացիոնալ Եվրոպայում յուրաքանչյուր պետություն շատ ավելի հայրենասեր է ու իր ազգային արժեքների նկատմամբ նախանձախնդիր, քան մեր հասարակությունը: Մեր պայքարը պարզապես արձանագրությունները ստորագրելու դեմ չէ: Ես գիտեմ, հիմա հարցնելու եք` ինչո՞ւ չեք պահանջում նախագահի հրաժարականը. որովհետև համոզված ենք, որ անձի փոփոխությամբ ոչինչ չի փոխվի, պետք է փոխել ամեն ինչ:
-Իսկ եթե անձի փոփոխությունը համակարգի՞ փոփոխություն է բերում:
-Այո, մենք ասում ենք, որ պետք է ոչ թե անձի փոփոխություն, այլ ամեն ինչի` սկսած գյուղապետի խայտառակ ընտրություններից, կաշառակեր ՏԻՄ-երից մինչև երկրի նախագահ, սկսած անպատասխանատու լրատվամիջոցներից և խայտառակ բովանդակությամբ թերթերից մինչև հեռուստատեսություն ու մտավորականություն: Նախադպրոցական հաստատություններից` ակադեմիա: Ինչպես ճգնաժամը բացահայտեց բոլոր թերություններն ու բացթողումները, որ մենք մի քանի տարի ասում էինք, բայց չէր ընկալվում, իսկ այսօր սկսեցին հավատալ ու տեսնել, այս իրավիճակը բացահայտեց ամբողջ հասարակության ողբալի իրավիճակը` մեր խայտառակ մտավորականության վիճակը, մեր ակադեմիական շրջանակների պատկերը, ցույց տվեց լրատվական դաշտի ծախվածության աստիճանը... Իհարկե, բացահայտեց նաև նրանց, ովքեր ազնիվ ու պարկեշտ են, որովհետև այդպիսիներն էլ քիչ չեն: Բավական էր ֆորսմաժորային իրավիճակ, որ ամեն ինչ պարզ դառնար: Նույնը` քաղաքական դաշտում: Ինչքան էին ասում` ինչու՞ չեն համախմբվում, ինչո՞ւ չեն համախմբվում, բայց կարևոր խնդրի շուրջ բավական արագ 10-ից ավելի քաղաքական ուժեր համախմբվեցին, թեպետ այլ հարցերի շուրջ տարաձայնություններ ունեն: Պետք են փոփոխություններ գործարար դաշտում, մենք պետք է ձևավորենք նոր, ազգային բուրժուազիա, այսօրվա կոմպրադոր բուրժուազիան ծառայում է դրսի շահերին: Այս ծախված լրատվամիջոցների փոխարեն մեզ պետք են անկախ և պատասխանատու լրատվամիջոցներ, որոնք կրեն նաև դաստիարակչական ֆունկցիա: Գիտնականն ու ակադեմիական համակարգն իրենց արժեքը պետք է դիտեն ոչ թե իշխանությանը ծառայելու, այլ ժողովրդին պատասխանատու խոսք ասելու և առաջ տանելու մեջ: Քաղաքական դաշտում էլ պետք է սերնդափոխություն լինի: Եթե նույնիսկ արձանագրությունների մասով ինչ-որ գործընթաց գնա, որը ցանկալի չլինի, դա ոչինչ չի փոխում: Դա հենց այն օրինակն է, որը որքան խորանա, այնքան ակնհայտ է դարձնելու փոփոխությունների անհրաժեշտությունը: Եթե ճգնաժամի դեպքում հնարավոր էր վերադառնալ հին իրավիճակին, արձանագրությունները ստորագրելուց հետո հնարավոր չէ վերադառնալ հին իրավիճակին: Հասարակության մեջ բարձրանալու է մի ալիք, որը նշանակելու է` հերիք է, այլևս այդպես չի լինի:
-Փաստորեն, ճգնաժամերն ու արտակարգ իրավիճակները հասարակության առաջ դնում են հայելի, որտեղ բոլորն իրենց տեսնում են` ինչպես կան, հավուր պատշաճի կրած դիմակները հանած, բայց հայելին ելք ցույց չի տալիս, թե որն է լինելու հաջորդ քայլը: Հասարակության մեջ այդ տոտալ փոփոխություններն ի՞նչը կարող են առաջացնել ու անդառնալի դարձնել: Հայը դժվար է շարժվում, հայի մտածողությունը շարժելու համար ի՞նչ է պետք:
-Գուցե և նորմալ է դժվար շարժվելը: Ոչ մի լուրջ կուսակցություն արագ ու կտրուկ քայլեր չի անում, այլ հաստատակամ ու հիմնավոր: Մեր ժողովուրդը, այո, այդքան ճկուն չէ, և կարծես դանդաղ է շարժվում, բայց երբ շարժվեց, պոկվելու է առաջ: Գուցե այդ ծայրահեղ անտարբերության, նյութականացված մտածելակերպի շրջանը պետք է, որ հասարակությունը հասկանա` ամեն ինչ փողով չի չափվում և փողով չէ: Եթե եվրոպական երկրները մտածեին կարճաժամկետ ծրագրերի ու իրենց փողի մասին, այսօրվա հասարակությունը չէին կառուցի, օրվա հաջողության համար էլ պետք է մտածես հավերժության մասին, որովհետև եթե ստեղծես պայմաններ, որ քո ազգը երաշխավորված հազարամյակներ ապրի, մնացած ամեն ինչը գալու է: Մինչև մեր միջից չհանենք ամեն գնով միայն մեր լավ ապրելու մտածելակերպը, ոչինչ չի լինի, որովհետև հանուն մեկ օրվա լավ ապրելը նշանակում է կարճացնել պետության, ազգի և սերունդների կյանքի երկարությունը: Մեր պետությունը պիտի ուժեղ լինի, որից հետո բոլորիս կյանքն էլ կփոխվի, այսօր մեկ դոլարի հետևից վազողները վաղն ամեն ինչ են կորցնելու: Կարևորը ազգի և պետության անվտանգությունն ու հավերժությունն ապահովելն է: Հասարակությունը պիտի ապրի իր երեխաների համար` մտածելով հաջորդ սերնդի մասին: Ներդրումը պետք է այսօր կատարել, որ 100-200 տարի հետո մեր սերունդները լավ ապրեն:
-Այսինքն` ստորագրահավաքը ոչ այնքան նպատակ է, որքան հասարակությանը շարժելու, ինչ-որ արժեքներ հիշեցնելու կամ արմատավորելու գործընթա՞ց...
-Իհարկե, նպատակ չէ: Երբ ինձ հարցնում են, թե մի ստորագրությունը ինչ է փոխելու, ես պատասխանում եմ` նախ և առաջ դուք ստորագրում եք ձեզ համար, դուք ստորագրում եք ձեր խոսքն ասելու համար, որպեսզի պատասխանատու լինեք, մի եղեք անտարբեր, եթե դեմ եք` մի նստեք տանը, ձեր տեսակետն արտահայտեք, քանի ձեր խոսքը չեք ասել, չեք կարող ուրիշից ոչինչ պահանջել: Նրանք, ովքեր ստորագրում են, ավելի ուշադիր են հետևելու մեր քայլերին ու այս բոլոր գործընթացներին, այսինքն` հասարակությունը սկսում է արթնանալ և պատասխանատվություն կրել: Նաև մեզնից են պահանջելու, որովհետև վստահեցին մեզ և պահանջատեր են լինելու:
-Այսինքն` բնակիչը քաղաքացի՞ է դառնում:
-Պատասխանատու քաղաքացի:
Զրույցը` Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ