ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ` ԾՆՎԱԾ ՄԱԿՈՒ ՔԱՂԱՔՈՒՄ

«Մտաւ աղքատիկ հագուստով մի նիհար երիտասարդ, անխնամ մազերով մի գլուխ վտիտ ուսերին, դէմքի մորթը տժգոյն ու քաշուած և քիթը մեծ ու սուր: «Նստեցէք` ասացի, ո՞վ եք և ի՞նչ եք ուզում»։ «Ես Եղիշէ Չարենցն եմ», ասաց» (Նիկոլ Աղբալյան, «Գրական-քննադատական երկեր»):
Այսպես գրականություն մտավ մի նոր բանաստեղծ, և նա բնավ չուներ սկսնակի վեհերոտություն կամ ապրող ու ապրած հեղինակություններին խնկարկելու ողջախոհություն: Ավելին` ստեղծագործական ուղու սկզբից իսկ իր անձի ու գործի հստակ արժեքավորումն ուներ.
Էլ ինչո՞ւ ծիծաղեր հոգիս,
Երբ մի լուրջ քննադատ մի օր
Սարսելով դահլիճն ու ֆոյեն-
Ավետեց ամբողջ աշխարքին,
Որ ծնվել է մեծ մի պոետ։
Որ ծնվել է երգիչ մի վառ
ՈՒ բերել է երգեր հրե։
Ցնծա, նաիրյան աշխարհ,
Ցնծա, Եղիշե Չարենց։
Դարակազմիկ իրադարձություններով հարուստ իր ժամանակում նրա հայտնությունն ու գոյությունն արվեստում ևս եղան դարակազմիկ: 1912-1937 թվականների 25 տարվա ստեղծագործական կյանքով նա գրականություն բերեց իր ժամանակի հասկացություններն ու ըմբռնումները` դառնալով արտահայտիչն իր սերնդի որոնումների, մոլորությունների, հաղթանակների: Նրա ստեղծագործական ժառանգությունը ևս, ինչպես ժամանակը, հակասական ու բազմատարր է: Կատարյալ գործերին զուգահեռ նրա գրչին են պատկանում ակնհայտորեն թույլ ու միայն գրապատմական արժեք ունեցող գործեր: Իր լավագույն ստեղծագործություններով Եղիշե Չարենցը եղավ մեր 1500-ամյա գրականության նոր փուլի սկզբնավորողն ու իմաստավորողը: «Գրողը հոգեկան անարխիստ է, ինչպես յուրաքանչյուր մարդ իր հոգու խորքում: Նա դժգոհ է ամեն ինչից ու ամենքից: Իսկական գրողն անդադար ըմբոստ է»,- գրում էր Վիլյամ Սարոյանը: Գրողի այս ըմբռնումը լավագույնս համապատասխանում է Չարենցի ստեղծագործական ու անձնական նկարագրին: Բանաստեղծության մեջ «անդադար ըմբոստ»` 30-ականներին, երբ «երկաթավորվող երկրի երգերով» էր Պառնասը խլացած, նա հնչեցրեց իսկական պոեզիայի անկեղծ-անեղծ ձայնը` ազդարարելով արվեստի «Էպիքական լուսաբացը»: 1930-ին հրատարակված ժողովածուն շրջադարձային եղավ և՛ հեղինակի, և՛ պոեզիայի զարգացման պատմության համար: Նախ` այն աններելի նորություն էր գաղափարական-տեսական, գրական-բանաստեղծական ասպարեզում: Նոր ժամանակների նոր մտածողություն, որ հաստատում էր հրաժարումը «լեֆյան ձախություններից» և վերադարձն արվեստի իսկական ակունքներին: Չարենցը «հավատարիմ էր մնում» Վահան Տերյանի գրական ավանդներին, որոնք նաև իր ավանդներն էին։ «Մարդիկ կարիք են զգում վերագնահատության ենթարկելու կյանքի երևույթները, տիրող գաղափարներն ու իշխող տրամադրությունները, և դա չպետք է դատապարտության ենթարկվի»,- 1914-ին գրում էր Վահան Տերյանը: Բայց այդպես չէին մտածում և վերագնահատության կարիք չէին զգում 30-ականների «հայ գրականության փոքրիկ ասպարեզի» լաքեյ-իշխանիկները: Այդ ասպարեզը նրբազգաց արձագանքում էր խորհրդային երկրի կյանքին ու այդ կյանքի աղավաղումներին, այնպես որ «փոքրիկ ասպարեզում» մեծ ողբերգություններ էին տեղի ունենում: Հակագրական-հակաստեղծագործական մթնոլորտում, որ տարեցտարի ավելի էր խորանում, ոչ միայն խեղաթյուրվում էին գաղափարական, ստեղծագործական արժեքները, այլև մարդկային հարաբերությունները: Ահա այդ պայմաններում հրապարակ իջավ «Գիրք ճանապարհին»` դարձյալ վիճահարույց, դարձյալ ուղենշային: Չարենցը շարունակում էր գեղագիտական իդեալի որոնումները, ժամանակային երեք կտրվածքներով քննվում էին մարդու և նրա գոյության խնդիրները: Ժողովածուն գրականություն էր բերում հերոսի նոր իմաստավորում, շարունակում ու, զարգացնում էր նախորդ ստեղծագործությունների հիմնաթեմաները` նոր որակ հաղորդելով և հայրենասիրության ու հայրենիքի, և՛ պայքարի ու ժամանակի, և՛ սիրո ըմբռնումներին: Իսկ վերջին տարիների ստեղծագործությունները, որոնք գրվում էին արդեն «հոգու համար», դարձան պոեզիայի այն որակը, որը, համեմատության մեկ եզր ունի միայն` համեմատությունը Չարենցի ու միմիայն Չարենցի այլ ստեղծագործությունների հետ, որովհետև ամբողջ 20-րդ դարում նա եղավ չնախորդված ու մնաց չհաջորդված: Վերջին գործերի հերոս է դառնում հեղինակը, որը աստիճանաբար մեկուսացվելով, ճանաչում է մենակության ողջ հաճույքն ու ոչնչացնող տառապանքը: «Սոսկալի բան է մենակ մնալը իր սեփական օրէնքի դատավորի ու դատախազի հետ: Այսպիսով մի աստղ է նետւում ամայի տարածութեան ու մենակութեան սառցային շնչի մէջ»,- գրում էր Նիցշեն: «Աստղը», որքան էլ շուրջն ամայի էր տարածությունն ու սառցային, շարունակում էր լուսավորել, գրում էր` իմաստավորելով ամայությունը թե՛ իր ներսում, թե՛ իրենից դուրս: Ազատված ժամանակի հարկադիր ժանգից` նրա պոեզիան դառնում էր ավելի հիմնարար, էպիկական: Օրընթաց հույզերի ու ապրումների գերակշռությունը, որ կար ստեղծագործությունների առաջին, նախահեղափոխական շրջանում, շարունակվում էր «լեֆյան մոլորությունների» տարիներին, երբեմն նաև «Էպիքական լուսաբաց»-ում ու «Գիրք ճանապարհի»-ում, տեղը զիջում էր փիլիսոփայական խորհրդածությանը` արտահայտված բանաստեղծական կատարյալ ձևերով: «Գրողը կուտակում է իր «գանձը» ոչ թե գիտակցաբար, այլ միանգամայն «ենթագիտակցաբար»: Եվ այս է ահա ստեղծագործության գաղտնիքը»,-գրում էր Չարենցն իր օրագրում: Վերջին տարիների գործերը, որ լիովին կրում են այդ «ենթագիտակցականի» դրոշմը, դրսևորումն են իսկական արվեստի` ժամանակի խառնաշփոթից, առօրեականից զերծ, հավերժության հասցեն ունեցող:
Անհատի պաշտամունքի մոլեգնումի տարիներին գոյության պայքարի նորանոր ձևեր էին ի հայտ գալիս: «Մարդու մեծությունը նրա մտածելու կարողության մեջ է»,- միամտորեն կարծում էր Բլեզ Պասկալը` չենթադրելով, որ ինչ-որ ժամանակ մտածելը կդառնա պայքարի միջոց: Գրականության զարգացման համար այդ պայքարն ունեցավ անգնահատելի դեր: Չարենցն իր ստեղծագործությամբ շղթայեց անցյալի ու իր ժամանակների պոեզիայի հատված օղակները: Երբ ողջ երկիրը տենդում էր անհատի պաշտամունքի համաճարակից, նրա ստեղծագործությունը կենսունակ ու կենդանի պահեց պոեզիայի ծառը` նաև կամուրջ դառնալով իր մահից երկու տասնամյակ անց վերսկսված պոեզիայի համար: Անգամ արգելումի տարիները չկարողացան նրան մոռացնել (թեպետ արդեն նոր ու նրան բոլորովին անծանոթ-անհաղորդ սերունդ էր ասպարեզ եկել):
1954-ին Անաստաս Միկոյանի պատմական ելույթով քաղաքացիությունը վերականգնած բանաստեղծը ներդաշնակ ու բնական մտավ գրական գործընթացի մեջ, դարձյալ ուղենշելով գրականության զարգացման ճիշտ հունը, այն ճանապարհը, որ պիտի գրականությունը դուրս բերեր գովազդային, ձոնային, գուսանական-նեյնիմական ճգնաժամից:
Դժվար է ասել` ինչպես կզարգանար ու ինչ ճակատագիր կունենար նրա ստեղծագործությունը, եթե հաջողվեր մեկնել արտասահման (որի պայմանավորվածությունը կար Աղասի Խանջյանի միջնորդությամբ): Ամենայն հավանականությամբ, հերթական գիրքը լինելու էր նախորդներին եթե ոչ հակասող, նվազագույնը` չկրկնող: Նա ապրեց դաժան ու գեղեցիկ կյանք` ստեղծելով ներհակ, գրավիչ, առեղծվածային, մարդկային իր պոեզիան` իբրև բարդ ու հերոսական ժամանակի տարեգրություն, իբրև ժողովրդի ճշմարիտ կենսագրություն, իբրև ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ, ում յուրաքանչյուր տողին ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆ էր նայում, ում մեծ երթ էր նշված հենց ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ։
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Բանասիրական գիտությունների թեկնածու

Մեկնաբանություններ