«Կոմիտասն ասում է` մեր քաղաքակրթությունը գտա մեր հեռու, խուլ գյուղերում, ձորերի մեջ, պարզ մարդկանց մեջ»

Երբ ասում ենք Կոմիտաս, հասկանում ենք Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանի 1000-ամյակների ամբողջ մշակույթը` արտահայտված երաժշտության լեզվով: Մինչ այդ ասվում էր` մենք եղել ենք հին ազգ, մեծ ազգ, մենք ունեցել ենք մեր ոգին: Միայն ասվում էր: Այդ տարիներին հայերն իրենց ազգանունը փոխում էին, դնում Հայկունի, Ամատունի, ասում էին, որ իրենք հայկական այդ տոհմերի շարունակությունն են և երգում էին հայրենասիրական երգեր` ռուսական ռոմանսներով, չգիտեին անգամ՝ որն է հայկական երգը: Կոմիտասը բերեց այն, ինչը համարյա հնարավոր է ձեռքով բռնել` հենց այդ ոգին: Այնտեղ կային Հայաստանի աշխարհագրությունը, ամբողջ հայ աշխարհը, որովհետև այդ երգերը արտահայտում էին պատմական բոլոր ժամանակները, մեր լեռները, երկինքը, այն չքնաղ հայրենիքը, որ մենք ունեցել ենք և մեծ մասը կորցրել: Պոլսի թերթերը գրում էին` մենք վերջապես ճանաչում ենք մեզ և անմիջապես ենք ճանաչում»,- ասաց կոմպոզիտոր, կոմիտասագետ ԱՐԹՈՒՐ ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆԸ։

«Արարէ» հայագիտական հիմնադրամի, «Մեծահասակների ցկյանս ուսումնառություն» ՀԿ-ի, Հայաստանի երիտասարդական հիմնադրամի համահայկական երիտասարդական կենտրոնի նախաձեռնած «Ճանաչել իմաստություն» ծրագրի 53-րդ հանդիպուման ժամանակ, որը նվիրված էր Կոմիտասին: Նա նաև ընդգծեց, որ խոսքը միայն երգի մասին չէ, այլև տիեզերական օրենքների, որ արտահայտում է տվյալ ժողովրդի էությունը:
«Հիմա, երբ ես գնում եմ Եվրոպա՝ դասախոսության, ինչպե՞ս եվրոպացուն բացատրեմ` ինչ է մեզ համար «Ակնա օրորը»,- ասաց Ա. Շահնազարյանը:- Հայ մայրը, երբ երգում էր օրորը, հավատում էր, որ դա լսել է արևից, որ արևը երգել է իր մանկան համար, և դա լսել է մի մայր, որ գնացել է արևի մոտ` իր երեխայի համար կյանք խնդրելու: Ժողովրդի միֆոլոգիան գալիս է շատ հնուց: Հեռավոր արևի ձայնը կա մեր բոլոր երգերում»:
Հայ ժողովրդի ողջ էությունն է արտահայտվում կոմիտասյան երգերում. կան աշխատանքի երգեր, սիրո, ռազմական, էպիկական, պարային` աշխույժ, դանդաղ: Կոմիտասը 3000 երգ և պարեղանակ է գրառել, որոնցից պահպանվել են մոտ 1500-ը, հնչել են մոտ 300-ը: 1200 նմուշ մինչ օրս որևէ տեղ չի հնչել, դրանք թղթի վրա են:
Արթուր Շահնազարյանն անդրադարձավ նաև հայկական նոտագրությանը: Մեր եկեղեցական երաժշտությունը պահպանվել էր խազերով, բայց շուրջ 400 տարի խազերի բանալին կորած էր: Այդ երգերը հիշողությամբ են երգել և, իհարկե, աղավաղումներ են եղել: Կոմիտասը 20 տարի զբաղվում է խազերի ուսումնասիրությամբ և վերծանում «պարզ խազերը»:
«Հնում և միջնադարում չկար առանձին «երաժիշտ» հասկացություն, կային երաժիշտ փիլիսոփաներ, և երաժշտությունը բացատրվում էր տիեզերական օրենքներով,- ասաց բանախոսը:- 7 ձայները 7 լուսատուներն էին, 12 եղանակները` 12 համաստեղությունները, ամեն լադ համապատասխանում էր մարդու մարմնի որևէ մասին և այլն: Դրա համար Կոմիտասն ասում էր` խազերով զբաղվելու համար պետք է աստղաբաշխություն իմանալ, տիեզերագիտություն, ամբողջ հին մշակույթը»:
Երբ Կոմիտասին տեղափոխում են հոգեբուժարան, նրա ձեռագրերը տարբեր պատճառներով արդեն ցրված էին այս ու այն կողմ: Այդ ձեռագրերի հայտնաբերման գործը շարունակվում է մինչ օրս: Կորած էին համարվում հարյուրավոր երգեր, գիտական աշխատությունների հատվածներ, նաև Կոմիտասի խազաբանական ձեռագրերը, խազերի բանալու գյուտը: Ա. Շահնազարյանն այդ ձեռագրերը ի մի է բերել և 2001-ին հրատարակել իր «Խազերի կոմիտասյան վերծանության հայտնությունը» գրքում:
Կոմիտասը ոչ միայն փրկում է մեր ամբողջ մշակույթը, այլև ստեղծում ներդաշնակության նոր համակարգ (աշխարհում կար միայն դասական երաժշտության համակարգը` դասական հարմոնիան): «Նա ստեղծեց բոլորովին նոր հարմոնիա, մենք ունեցանք մեր մտածողությունը»,- ասաց Ա. Շահնազարյանը և նշեց, որ խոսքը ոչ թե երաժշտական կառույցի մասին էր, այլ հայի մտածողության: Այնտեղ կան մեր ճարտարապետական օրենքները և մեր փիլիսոփայությունը: Այդ համակարգը կենտրոնաձիգ է, ոչ թե շղթայաձև` եվրոպականի նման: Այստեղից եզրակացնում են, որ մեր տոմարը չի կարող լինել այնպիսին, ինչպիսին ներկայացնում են: Մեր տոմարը նման է մեր երաժշտության համակարգին, որտեղ չկա նոր տարի, կա կենտրոնում Տարի օր, որ դուրս է տարուց: Ամեն նոտա իր ամիսն ունի, դրա համար մենք ունենք 12 ամիս` յուրաքանչյուրը բաղկացած 30 օրից և 5 օր, այդ 5 օրը տարուց դուրս է համարվում, դա պետք է լինի գարնան և ձմեռվա կենտրոնում, այդ 5 օրվա կենտրոնի օրն էլ Տարի օրն է:
«Մայրություն, բարություն, սեր, խնամք, հավատարմություն. մարդկային պարզ հատկություններն են եղել և՛ տոմարում, և՛ երաժշտության մեջ, ամեն ինչի հիմքում, և երբ սա վերանա, նոր կհասկանան, թե ինչ են կորցրել,- նկատեց բանախոսը:- Ամերիկացի մի ծեր մարդ պատմում է, որ երբ ինքը մանուկ էր, Ամերիկայի գյուղերում մարդիկ օգնում էին իրար: Այնպես են անում, որ փլուզվի այդ համակարգը, ընդհուպ մարդ են սպանում, որովհետև մարդկային այդ պարզ համակարգը շատ «վտանգավոր» է չարի համար: Կոմիտասը մեր քաղաքակրթությունը գտավ մեր հեռու, խուլ գյուղերում, ձորերի մեջ, պարզ մարդկանց մեջ: Պոլսի թերթերը գրեցին` մենք սպասում էինք, որ մեր քաղաքակրթության տեսակը կգա ազնվականներից` վերևից, բայց գոմից, ցեխերից է գալիս: Մինչ այդ մտածում էին` չոբան է, հանկարծ հասկացան` չոբան չէ, իրենց եղբայրն է, մի հսկա քաղաքակրթություն պահած-անտեսված մարդ-ժողովուրդ է, հին, բնիկ ժողովուրդ, այդ հողից ծնված»:
Արթուր Շահնազարյանն իր խոսքը եզրափակեց հայտնի մանրապատումով, որ վերաբերում է Խրիմյան Հայրիկի կաթողիկոսության շրջանին: Գերմանացի մի հնախույզ հետաքրքրվում է հնագիտական արժեք ունեցող իրերով: Երբ նրան ներկայացնում են Խրիմյանին, վերջինս հնագետին ասում է, որ թանկագին հնություն ունի: Հինգերորդ դարի` փորձում է գուշակել հնագետը: Կաթողիկոսն ասում է` դրանից էլ հին, Քրիստոսից էլ հին, Մովսեսից էլ հին: Դա իմ ազգն է: Անտեսած այս թանկագին հնությունը՝ հին քար կամ առարկա եք փնտրում։

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ