ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԱԹՈՌՆԵՐԸ

Ինչպես Հայաստանի պատմական մայրաքաղաքներն են եղել բազմաթիվ, այդպես էլ Հայոց Եկեղեցու կաթողիկոսական աթոռներն են եղել մեկ տասնյակ։ Իսկ դրանց առաջացման ու փոփոխման պատճառը անշուշտ, կապված է մեր ազգի պատմական բուռն փոփոխությունների հետ։
Ըստ մեր ունեցած մատենագրական տվյալների, երբ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքով հաստատվեց սուրբ Էջմիածնի առաջին աթոռը, դա չորրորդ դարի սկզբներին էր։
Կաթողիկոսական աթոռն առաջին անգամ սուրբ Էջմիածնից տեղափոխվեց Դվին Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի օրոք, 484-485 թթ.։ Դրա դրդապատճառն այն էր, որ Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո հայոց մարզպան Վահան Մամիկոնյանը պետության քաղաքական կյանքի կենտրոն դարձրեց Դվին քաղաքը` այն հռչակելով հայոց նոր մայրաքաղաք։
Անցան դարեր, և Բագրատունյաց թագավորության զորացման տարիներին շենացավ ու ընդարձակվեց Անին, բայց կաթողիկոսական աթոռը մինչև 927 թ. դեռևս մնում էր Դվինում՝ այնտեղ հարատևելով չորս դարից ավելի։ Բայց երբ արաբ Յուսուֆ ոստիկանն ավերեց Դվինը` հայրապետանոցի ու մայր տաճարի հետ, օրվա կաթողիկոս Հովհաննես Ե-ն ու իր հաջորդները միառժամանակ մնացին առանց կաթողիկոսանիստի և աստանդական շրջեցին, նախ նստելով Ձորավանքում, Աղթամարում և Արգինայում, մինչև թագավորի հրամանով Անիում կառուցվեց նոր հայրապետանոցը։ Եվ Սարգիս Ա Սևանցի կաթողիկոսի (992-1019) օրոք Հայոց հայրապետական աթոռը հաստատվեց Անիում։
Բայց դրանից շատ չանցած՝ 1045 թ. Անին հունական նենգամիտ քաղաքականության հնարքներով ընկնում է Բյուզանդիայի իշխանության տակ։ ՈՒ դարձյալ կաթողիկոսական աթոռը դարձավ աստանդական, մինչև որ Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսը 1066 թ. աթոռանիստ ընտրեց Ծամնդավ ավանը՝ Ամասիայի մոտ։
Իսկ երբ կազմավորվեց Կիլիկիայի հայկական իշխանությունը, այնտեղի Շուղր վանքը, որ գտնվում էր Ամանոսի (կամ Սև լեռան) բարձունքում, իր հոգևոր ծաղկունքին հասնելով դառնում է այդ նորելուկ պետության կաթողիկոսական առաջին աթոռանիստը։ Իսկ դրան զուգահեռ հաստատվեց նաև Հայոց նոր կաթողիկոսությունը Աղթամարում, որը հարատևեց մինչև 1895 թ.։
Մինչ այդ Գրիգոր Գ Պահլավունի կաթողիկոսը կաթողիկոսական աթոռը փոխադրեց Կիլիկիայի Ծովքի Տիվլիք դղյակը, իսկ 1147 թ. այն տեղափոխվեց և հաստատվեց Հռոմկլայում, որտեղ կաթողիկոս է եղել նաև Ներսես Շնորհալին։ Այստեղ աթոռանիստում կաթողիկոսները նստեցին մինչև 13-րդ դար, իսկ երբ եգիպտացիները գրավեցին այն, 1293 թ. կաթողիկոսական աթոռը փոխադրվեց ու հաստատվեց Կիլիկիայի հայոց թագավորության մայրաքաղաք Սիսում։
Բայց Կիլիկիայի անկումից հետո 1441 թ., երբ հայոց կաթողիկոսն էր Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցը, Հայաստանի Սյունյաց թեմի վարդապետները կաթողիկոսական աթոռն Էջմիածին տեղափոխելու գործին լծվեցին։ Ասենք, որ այդ ժամանակ Հայաստանը պարսկական տիրապետության լծի տակ էր գտնվում։
Ահա Արևելյան թեմի այդ վարդապետները Թովմա Մեծոփեցու գլխավորությամբ Գրիգոր Բ Մուբեկյանց կաթողիկոսին հրավիրում են Էջմիածին, որպեսզի վերջինս իր Աթոռն առաջին նստավայր, այսինքն` Էջմիածին տեղափոխի։ Բայց նա հարմար չնկատեց այդ առաջարկը, պատճառաբանելով, որ հայության մեծ մասը, գտնվելով Կիլիկիայի տարածքում, լատինացման վտանգի տակ է գտնվում։
Այդ ժամանակ Էջմիածնում ժողով գումարվեց, ու ընտրվեց բուն Հայաստանի համար նոր կաթողիկոս, որը և դարձավ Կիրակոս Վիրապեցին՝ 1441 թ.։
Այս թվականից էլ համարվում է Էջմիածնի կաթողիկոսական Աթոռի վերջին փոխադրությունը։
Այդ թվականը նաև համարվում է զույգ կաթողիկոսությունների սկիզբը՝ առաջինը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսությունը՝ սուրբ Էջմիածին կենտրոնով, և Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսությունը Անթիլիաս կենտրոնով, որ գտնվում է Լիբանանի մայրաքաղաք Բեյրութում։
Որպես անհրաժեշտ լրացում անենք Գրիգոր Լուսավորչի մասունքների և նրա աջի մասին ևս, քանի որ Հայոց կաթողիկոսական աթոռն ամենասերտ առնչությունն ունի Գրիւգոր Լուսավորչի աջի հետ, որն աթոռի հետ մեկտեղ տեղափոխվում էր տեղից տեղ։
Եվ ըստ Գարեգին Հովսեփյանց կաթողիկոսի «Հիշատակարան»-ի` արդեն Ներսես Գ Իշխանցի Շինող կաթողիկոսը Զվարթնոց տաճարի շինության ժամանակ սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի նշխարքներից տարել և զետեղել է չորս սյուների տակ։
Անցնում է ևս մի քանի դար։ Եվ առաջին անգամ՝ իններորդ դարում, Գրիգոր Լուսավորչի աջի մասին հիշատակվում է Բագրատունյաց թագավորության ժամանակաշրջանում։
Իսկ երբ 923 թ. Դվինից հայրապետական աթոռը փոխադրվում է Աղթամար, դրա հետ մեկտեղ նաև բոլոր սրբությունները։
Այդ ժամանակներում արդեն Լուսավորչի աջը ծառայում էր որպես հայրապետական իրավասության նշան, որով եպիսկոպոսներ էին ձեռնադրում, մյուռոն օրհնում և այլն։
Երբ Կիլիկյան պետության հաստատումից հետո Բարսեղ Ա Անեցի կաթողիկոսը (1105-1113 թթ.) այցելության է գնում Հայաստան՝ Անի, Աղթամար, Ախաթ, Արղնի, Աղթամարում չի համարձակվում պահանջել Լուսավորչի աջը, քողը, գավազանը, կաշվե գոտին այնտեղի կաթողիկոսությունից։ Բայց Արղնի հասնելուց հետո մարդ է ուղարկում Աղթամար ու վերոհիշյալ սրբություններն ուզում այնտեղից, բայց մերժվում է աղթամարցիների կողմից։
Երբ 1114 թ. Սև լեռան վանքում հավաքվում է եկեղեցական մեծ ժողով, այնտեղ բանադրվում է Աղթամարի կաթողիկոսությունը և որոշվում Հայոց հայրապետի ընտրությունները կատարել Հայաստանի չորս գլխավոր աթոռների (Բջնիի, Հաղպատի, Տաթևի և Արտազի) համաձայնությամբ։
Բայց Աղթամարի կաթողիկոսությունը հակառակվեց այդ ժողովի որոշմանը և մերժեց տալ Լուսավորչի աջը, և ավելին՝ իրենք իրենց համար կաթողիկոս ձեռնադրեցին։
Գրիգոր Պահլավունի կաթողիկոսը կանխատեսելով դրա պատճառով սպասվելիք թյուրիմացությունները, Աղթամարի կաթողիկոսությունից գաղտնի կերպով հանում և տանում է Լուսավորչի աջն ու քողը։
Կիլիկիայում Ռուբինյանների իշխանության հաստատումից հետո Հայոց կաթողիկոսությունը տեղափոխվում է Հռոմկլա ապահով բերդը։ Այնուհետև Լուսավորչի աջի հիշատակության մասին կարդում ենք Ներսես Շնորհալու «Թուղթ ընդհանրական»-ում. «…ողջույն թող հասնի աստվածընկալ և փրկական սուրբ Նշանից, Հոգու հրեղեն լեզուները ընդունած առաքելական նշխարներից, մեր սուրբ Լուսավորչի Աջից և Աթոռից»։
Եվ այսպես՝ 172 տարի` 1120-ից մինչև 1292 թվականը, Լուսավորչի աջը մնում է Հռոմկլայում։ Այդ թվից հետո առաջին անգամ սուրբ Աջը գերեվարում է անօրեն մամլյուքների Աշրավ սուլթանը, Ստեփանոս կաթողիկոսի և բազմաթիվ եկեղեցականների հետ մեկտեղ, ճիշտ այնպես, ինչպես 614 թ. պարսիկները Երուսաղեմից գերեցին Տիրոջ սուրբ Խաչափայտը՝ Զաքարիա պատրիարքի հետ մեկտեղ՝ մինչև 628 թ.։
Սուրբ աջի գերությունը տևում է վեց տարի։ Գերեվարումից վերադարձ կատարվում է Հայոց թագավոր Հեթումի օրոք, երբ Եգիպտոսի վրա Աստված սաստիկ սով է ուղարկում, ինչի պատճառով սուլթանը ստիպված վերադարձնում է սուրբ Աջը, փոխարենը պահանջելով Ծագ, Ապլճես, Պեհսեդունի և Մարաշ քաղաքները։
Սիսի կաթողիկոսանիստում Լուսավորչի աջը մնում է մինչև 1440 թվականը։
1441 թվական։ Պատմության մութ էջերով լի տարեթիվ է, քանի որ այդ թվից հետո դեռևս պատմաբաններին անհայտ ձևով Գրիգոր Լուսավորչի աջը անհայտանում է Սիսի կաթողիկոսարանից և հայտնվում Վաղարշապատում։ Աջապահյան ընտանիքը, որին վստահված էր սուրբ Աջի պահպանությունը, նույնպես անտեղյակ է, թե ինչպես է կատարվել այդ տեղափոխությունը։
Եվ դրանից հետո, ինչպես արդեն վերը նշեցինք, 1444 թվին Հայաստանում օրհնեցին Խոր վիրապի վանահայր տեր Կիրակոսին որպես Հայոց կաթողիկոս, իսկ Սիսում իրենց կաթողիկոս ընտրեցին Կարապետ եպիսկոպոս Եվդոկիացուն. այստեղից էլ առաջացան զույգ կաթողիկոսական աթոռները, որոնք հարատևում են մինչ այսօր։
1462 թվականին Զաքարիա կաթողիկոսն այն իր հետ տանում է Աղթամար, որտեղից 1477 թ. Վրթանես եպիսկոպոսի միջոցով վերադարձվում է Էջմիածին ու այնտեղ մնում է մինչև 1613 թվականը։ Այնուհետև Գրիգոր Լուսավորչի աջը Պարսկաստանի շահ Աբասի հրամանով տարվել է Սպահան և հանձնվել Խոջա Սաֆար հայ իշխանին ի պահ, որպեսզի տարագրված հայերի սիրտը կտրվի սուրբ Էջմիածնից և կապվի նոր բնակավայրին՝ Նոր Ջուղային։ Այդ նպատակով շահն ուզել է նույնիսկ Էջմիածնի Մայր տաճարը քանդել և քար առ քար տեղափոխել Պարսկաստան։ Տասից ավելի քարեր տեղափոխելուց հետո Աստված էլ շահ Աբասի թագավորությունն է քանդում, այդպիսով ի չիք դարձնում անաստվածահաճո այդ հրամանը։
Այդպիսով սուրբ Աջը Պարսկաստանում գերության մեջ մնում է մինչև 1637 թվականը, երբ Հայոց Փիլիպոս կաթողիկոսը գնում է Սպահան։ Այնտեղ Լուսավորչի աջը այդ ժամանակ պահպանում էին Խոջա Սաֆարի թոռները։ Այնտեղից սուրբ Աջի տեղափոխությունն Էջմիածին այսպես է նկարագրում Առաքել Դավրիժեցին իր «Պատմություն» գրքում. «Շահսեֆի արքան շնորհ արեց հայրապետին, կատարեց նրա խնդրանքը և գրով, թագավորական կնիքով հրաման տվեց, որ ջուղայեցիք սուրբ Լուսավորչի աջը տան տեր Փիլիպոս կաթողիկոսին։ Երբ նա առավ թագավորի հրաման-հրովարտակը, բերեց խոջա Սաֆարի թոռների մոտ, սրանք չկամեցան տալ։ Կաթողիկոսը սրանց մեծ բարկությամբ սաստեց, իսկ նրանք վախենալով նրա սրբությունից և հայրապետական անեծքից, փափկեցին համառությունից։ Եվ տեր Փիլիպոս կաթողիկոսը բազմաթիվ քահանաներով ինքը գնաց խոջա Սաֆարի տուն, այնտեղից աջն առավ և բերեց Խոջենց եկեղեցին։ Կիրակի օրը պատարագ տվեց և աջը բաց արեց։ Այս լուրի վրա բոլոր ջուղայեցիները հավաքվեցին, ուխտ արեցին և տակավին ընդդիմանում էին և չէին թողնում աջը տանել։ Այս պատճառով այնտեղից աջը գաղտնի հանեցին, բերեցին Ջուղայի վանքը, որտեղից էլ երևանցիների մոտ, այստեղից էլ թաքուն հանեցին, տարան Բրինջլուի իջևանատուն և դրին մի քրիստոնյա հայ վաճառականի բեռների մեջ։ Նա աջը բեռան հետ միասին, վաճառականի կարգով նախապես գնում է Թավրիզ, որից ջուղայեցիք ոչ մի տեղեկություն չունեին։ Ապա Փիլիպոս կաթողիկոսը Սպահանից ելավ, գնաց Թավրիզ, աջը վաճառականից վերցրեց, բերեց Էջմիածին՝ նույնի (աջի) սեփական աթոռը»։
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի աջի այս վերադարձը տեղի ունեցավ 1638 թ. սեպտեմբերի 20-ին։
Որպես տեղեկություն փաստենք, որ Գրիգոր Լուսավորչի մասունքներից կա նաև Երուսաղեմի սուրբ Հակոբյանց միաբանության գանձարանում։
Իսկ Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի եկեղեցու մուտքի դիմաց գտնվող սպիտակ, մարմարակերտ խորանի տակ է տեղակայված Գրիգոր Լուսավորչի մասունքը, որը 2001 թվականին Հայոց քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակի առթիվ իր հետ Հայաստան բերեց Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս 2-րդը։
Մեհրուժան ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ