Ո՞վ ավելի շուտ աչքը կթարթի…

ՀԱՅԱՍՏԱ՞ՆԸ, ԹԵ՞ ԹՈՒՐՔԻԱՆ
Հարութ ՍԱՍՈՒՆՅԱՆ
«Կալիֆոռնիա Կուրիերի» խմբագիր

Ասեկոսեների տարափով և տեղեկատվության հոսքով լեցուն ամիսներից հետո Հայաստանի և Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարությունները Շվեյցարիայի միջնորդությամբ օգոստոսի 31-ին հանդես եկան համատեղ հայտարարությամբ` հանրությանը ներկայացնելով երկու արձանագրություններ, որոնց նպատակն իրենց երկրների խնդրահարույց հարաբերությունների կարգավորումն է: Ապրիլի 22-ին հրապարակված նախորդ հայտարարության մեջ հայ և թուրք պաշտոնյաները նշել էին, որ համաձայնել են մի «ուղեցույցի» (բառացի` «ճանապարհային քարտեզի»), որը «ողջամիտ ժամանակացույցով» պետք է առաջնորդեր իրենց դեպի հարաբերությունների կարգավորում: Երկու կողմերը նշել էին նաև, որ սկզբունքային համաձայնության են եկել` նախաստորագրելով երկու արձանագրությունները, որոնք, սակայն, մինչև օգոստոսի 31-ը չհրապարակվեցին: ՈՒշացման պատճառն Ադրբեջանի իրականացրած ճնշումների հետևանքով ուղեցույցից Թուրքիայի հրաժարումն էր: Նախագահ Ալիևը պնդում էր, որ Թուրքիան փակ պահի Հայաստանի հետ իր սահմանը` մինչև ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորումը:
Հետագա ամիսներին հայ-թուրքական հարաբերությունների մեջ որևէ առաջխաղացման բացակայությունն առիթ էր տալիս ենթադրություններ անելու, թե արդյոք նախագահ Սերժ Սարգսյանը հոկտեմբերի 14-ին կհամաձայնի՞ այցելել Թուրքիա` ներկա գտնվելու երկու երկրների ֆուտբոլային խաղին: Հայաստանի նախագահը փորձեց ճնշում գործադրել Թուրքիայի վրա, որպեսզի վերջինս հարգի ուղեցույցի շուրջ ձեռք բերված համաձայնության իր բաժինը, հայտարարելով, որ կայցելի Թուրքիա` եթե միայն սահմանը բաց լինի կամ լինի բացման նախաշեմին:
Ամերիկյան կառավարությունը նույնպես ճնշում էր գործադրում Թուրքիայի վրա, որպեսզի վերջինս ընդառաջ գնա Հայաստանի հետ վերոհիշյալ համաձայնությանը: Օրեր առաջ պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնը հեռախոսային խոսակցություն էր ունեցել ինչպես նախագահ Սարգսյանի, այնպես էլ Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեդ Դավուդօղլուի հետ` նպատակ ունենալով օգնել հաղթահարելու առկա մի քանի խոչընդոտները: Քանի որ ապրիլի 24-ի իր ուղերձում «Հայկական ցեղասպանություն» արտահայտության չգործածմամբ նախագահ Օբաման դրժեց նախընտրական իր խոստումը` Հայաստանի և Թուրքիայի միջև «զգայուն» բանակցությունները չականահարելու պատճառաբանությամբ, Միացյալ Նահանգները փորձեց առաջխաղացում ապահովել երկու երկրների հարաբերություններում` նպատակ ունենալով վերականգնել ԱՄՆ-ի նախագահի հեղինակությունը:
Արդյունքում, օգոստոսի 31-ին Հայաստանն ու Թուրքիան առաջին անգամ քննարկեցին երկու արձանագրությունները և հայտարարեցին, որ համաձայն են սկսելու ներքին քաղաքական խորհրդակցություններ` «Դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու» և «Հարաբերությունները զարգացնելու» արձանագրությունների շուրջ: Այս խորհրդակցությունները պետք է ավարտվեն 6 շաբաթվա ընթացքում, որից հետո երկու պետությունները պետք է ստորագրեն և իրենց համապատասխան խորհրդարանների վավերացմանը ներկայացնեն վերոհիշյալ արձանագրությունները:
Առաջին արձանագրությունը երկու կողմերին պարտավորեցնում է իրենց միջև բացել սահմանները և հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ: Այս արձանագրությունը Հայաստանից ու Թուրքիայից պահանջում է ճանաչել երկու երկրների միջև գոյություն ունեցող ներկայիս սահմանները` միջազգային իրավունքի համաձայնագրերի համապատասխան: Սա կարևոր պահանջ է Թուրքիայի համար` Թուրքիայի Հանրապետության մաս կազմող հայկական պատմական հողերի պահանջին վերջ դնելու առումով: Մյուս կողմից, մեծ թվով հայեր մերժում են այս դրույթը, քանի որ նրանք ցանկություն ունեն օրակարգում պահելու զավթված հողերի, ներառյալ` Արարատ լեռան հարցը, ապագայում Թուրքիային պահանջ ներկայացնելու համար:
Երկրորդ արձանագրությունն իր մեջ ներառում է զույգ փաստաթղթերի մեջ առկա ամենախնդրահարույց տարրերը: Այն նշում է, որ Հայաստանն ու Թուրքիան համաձայնում են «իրականացնել երկու ժողովուրդների միջև փոխվստահության վերականգնմանն ուղղված պատմական հարթության երկխոսություն, այդ թվում` պատմական փաստաթղթերի և արխիվների գիտական, անկողմնակալ ուսումնասիրության միջոցով գոյություն ունեցող խնդիրների հստակեցման ու առաջարկների ձևակերպման համար»։ Առաջին հերթին պետք է ստեղծվի «միջկառավարական երկկողմ հանձնաժողով», որը բաղկացած կլինի մի շարք ենթահանձնաժողովներից, որոնցից մեկը պետք է զբաղվի «պատմական» հարցերով: Երկրորդ արձանագրությանը կցված «ժամանակացույցը» հավելյալ կարգով հստակեցնում է «հայ, թուրք, ինչպես նաև շվեյցարացի և այլ միջազգային փորձագետների» մասնակցությունը «պատմական հարթությամբ զբաղվող ենթահանձնաժողովի» խորհրդակցություններում:
Նախատեսվում է, որ այս երկու արձանագրությունները լուրջ խնդիրներ կբարձրացնեն և քաղաքական մեծ տագնապի առիթ կտան Ադրբեջանում, Թուրքիայում ու Հայաստանում:
Նախագահ Ալիևը, հավանաբար, ևս մեկ անգամ կզայրանա Թուրքիայի վրա, ինչպես արեց ապրիլի 22-ին` առաջին ուղեցույցի հրապարակման ժամանակ: Ադրբեջանի արժեքավոր էներգետիկ ռեսուրսները և Թուրքիայի տարածքով դրանց փոխադրումը հաշվի առնելով` Անկարայի ղեկավարներին ձեռնտու չէ անտեսել Ալիևի ջղագրգիռ «նոպաները»:
Թուրքիայում ևս կարող են առաջ գալ անհանգստություններ: Քաղաքական ընդդիմությունը, ինչպես նաև «խորունկ պետության» մասնիկները, կարող են կազմակերպել զանգվածային ցույցեր` նախագահ Գյուլին և վարչապետ Էրդողանին մեղադրելով հայրենասիրության պակասի, ինչպես նաև Հայաստանի հետ հարաբերությունները «եղբայր» Ադրբեջանից ավելի բարձր դասելու մեջ: Այս տիպի մեղադրանքները կարող են բավարար չափով կրճատել խորհրդարանի իշխող մեծամասնության քվեները` արձանագրությունների վավերացումը մերժելու համար:
Վավերացումը երաշխավորված չէ նաև Հայաստանում: Ավելի քան մեկ տարի է, ինչ մեծ թվով հայեր թե Հայաստանում և թե սփյուռքում բողոքում են նման համաձայնության գնալու կառավարության անխոհեմության դեմ: Նրանք դեմ են պատմական հարցերը քննարկող ենթահանձնաժողովի ստեղծմանը, որն իր բնույթով կարող է կասկածի տակ դնել հայկական ցեղասպանության իրողությունը: Ավելին, բազմաթիվ հայեր չեն ընդունում Թուրքիայի հետ գոյություն ունեցող սահմանը, որպեսզի ապագայում չխափանեն հայկական հողային պահանջները: Այս փաստաթղթում առկա դրույթները կարող են առաջացնել մեծածավալ բողոքի ցույցեր թե՛ Հայաստանի ներսում, թե՛ Հայաստանից դուրս, ինչպես նաև պատճառ հանդիսանալ քաղաքական լուրջ դժգոհության` վտանգելով Հայաստանի կայունությունն ու անվտանգությունը:
Նկատի ունենալով այն ճնշումը, որ Հայաստանի կառավարության վրա գործադրում են Ռուսաստանը, Միացյալ Նահանգներն ու Եվրոպան, Երևանի համար հեշտ չի լինի հետ կանգնել վերոհիշյալ համաձայնությունից: Այնուհանդերձ, ամեն բան դեռ կորած չէ: Մեծ հավանականություն կա, որ այս հարցի շուրջ Ադրբեջան-Թուրքիա սուր հակամարտության պատճառով, զուգորդված Գյուլ-Էրդողան վարչակարգի դեմ ներքին ընդդիմությամբ, թուրքական կառավարությունն անաղմուկ իր խորհրդարանական մեծամասնությանը կստիպի չվավերացնել այս արձանագրությունները:
Թուրքիայի վրա ճնշումը պահելու և ստիպելու համար, որ առաջինն ինքը աչքը թարթի, Հայաստանը ներկայումս չպետք է Արցախի շուրջ որևէ համաձայնություն ստորագրի Ադրբեջանի հետ: Կարելի է նաև, որ այս արձանագրություններին դեմ ամբողջ աշխարհի հայերի բողոքը համոզի հայկական կառավարությանը, որ չշարունակի այդ համաձայնության գործընթացը և կոչ անի խորհրդարանի մեծամասնությանը դրան դեմ քվեարկելու:
Դժբախտաբար, բանակցությունների հենց սկզբից, հոդվածիս հեղինակի և այլոց շարունակական զգուշացումները` ուղղված Հայաստանի իշխանություններին, արհամարհվեցին: Այն ժամանակ շատ ավելի հեշտ կլիներ քաղաքական ճշգրտումներ և համապատասխան շտկումներ կատարելը: Հիմա եթե Հայաստանն առաջինը հրաժարվի այս համաձայնությունից, իր վրա կուղղի հզոր երկրների զայրույթը: Այդուհանդերձ, այս ճակատագրական խաչմերուկում Հայաստանի կառավարության գլխավոր մտահոգությունը պետք է լինի երկրի ազգային շահերի պաշտպանությունը` օտար ուժերից դիվիդենդներ շահելու փոխարեն:

Մեկնաբանություններ