1916 թվականին Ադանայում հռչակվեց Կիլիկիայի Հանրապետությունը

Կիլիկիայի հայկական Հանրապետությունը գտնվում էր Միջերկրական ծովի ափին և գտնվում էր ֆրանսիական մանդատի տակ (ինչպես հարևան Սիրիան և Լիբանանը)։

Նրա տարածքը կազմում էր 45 000 կմ2 (սա ավելին է, քան ժամանակակից Հայաստանի տարածքը Լեռնային Ղարաբաղի և Նախիջևանի հետ միասին)։

1880 թվականին Կիլիկիայում բնակվում էր 626 000 մարդ, որից 407 000 (65 %) հայեր,

100 000 (16 %) արաբներ, 30 000 (5 %) քրդեր, 28 000 (5 %) հույներ, 20 000 (3 %) թուրքեր։

20 000-ը (3 %) եղել են թուրքեր, չերքեզներ, 6 000 (1 %) ասորիներ և 20 000 (3 %) ուրիշներ:

Կիլիկիայի ամենամեծ քաղաքներն էին.

Զեփյուռ (Մերսին).

Տարսոն (Պողոս առաքյալի ծննդավայր)

Ադանա (մայրաքաղաք)

Ալեքսանդրետտա (այժմ՝ «Իսկանդերուն»)

Սուեդիա

Անարզաբա

Մարաշ (Գերմանիա)

Զեյթուն (նրա անունով է կոչվում ժամանակակից Երևանի թաղամասերից մեկը)

Հաճն

Այնթափ

Հայաս

Սիս (այստեղ եղել է Հայ Առաքելական Եկեղեցու Կիլիկիո Կաթողիկոսի նստավայրը)։

Կիլիկիայի տարածքում կար 187 հայկական գյուղ, 537 հայ առաքելական եկեղեցի։

Գործում էր 176 հայկական դպրոց։

Կիլիկյան Հայաստանի սահմանների անվտանգությունն ապահովում էին ֆրանսիական խաղաղապահ զորքերը, որոնք մանդատ ստացան Ազգերի լիգայից (ՄԱԿ-ի նախորդը) և տեղի հայկական զինված ուժերից՝ կազմակերպված հատուկ հայկական լեգեոնի կազմում։

1920-ին Սևրի պայմանագրով Կիլիկիան (ինչպես և հարևան Սիրիան) ճանաչվեց որպես ֆրանսիական գաղութատիրություն, որն էլ իր հերթին ճանաչեց Կիլիկիայի Հայկական Հանրապետության ներքին ինքնակառավարումը։

Սակայն 5 տարի անց՝ արդեն 1921 թվականին, Ֆրանսիան, դադարեցնելով պատերազմը Թուրքիայի դեմ, դուրս բերեց իր զորքերը Կիլիկիայից՝ պահպանելով միայն իր մանդատը Սիրիայի հարցում։

Օգտվելով ֆրանսիացի խաղաղապահների դուրսբերումից՝ Թուրքիան իր զորքերն ուղարկում է Կիլիկիայի հայկական Հանրապետություն։ Հետևեց սարսափելի կոտորածը, որի հետևանքով զոհվեց մոտ 100 000 խաղաղ բնակիչ, այդ թվում՝ ավելի քան 30 000 երեխա: Հայերը չկարողացան դիմակայել թուրքական բանակին, քանի որ ֆրանսիացի խաղաղապահները Կիլիկիայում գտնվելու 5 տարիներին պատրաստ չէին նման սցենարի, պատշաճ կերպով զինված չէին և միամտորեն հավատում էին, որ Ֆրանսիան և միջազգային տերությունները կշարունակեն ռազմական գործողությունները և թույլ չեն տա թուրքերին հերթական էթնիկ զտումներ իրականացնել:

1923 թվականին Ազգերի լիգայի երկրները ստորագրեցին Լոզանի պայմանագիրը, ըստ որի՝ գրեթե ողջ Կիլիկիան ճանաչվում էր Թուրքիայի կազմում (ի դեպ, ի տարբերություն Արևմտյան Հայաստանի, այն չի ճանաչվել Թուրքիայի կազմում։ Լոզանը, հակառակ բազմաթիվ զանգվածների թյուր կարծիքի): Կիլիկիայի մի փոքր մասը (Ալեքսանդրետա և Շվեդիա քաղաքները) ճանաչվում է որպես Սիրիայի մաս։

Այստեղ սահմանվում է Թուրքիայի և Սիրիայի սահմանը։

Սակայն 1939 թվականի հունիսի 29-ին Թուրքիան խախտեց Լոզանի պայմանագրի այս կետը և գրավեց Կիլիկիայի մնացած տարածքը, որը նախկինում Սիրիային տրվել էր 1923 թվականին։

Այսօր Կիլիկիան ամբողջությամբ Թուրքիայի մաս է կազմում։

537 հայկական եկեղեցիներից 520-ը հիմնովին ավերվել են, 6-ը վերածվել են մզկիթի, իսկ Մուսալեռ լեռան մոտ պահպանվել է միայն 1-ը։

187 հայկական գյուղերից փրկվել է միայն մեկը։

176 հայկական դպրոցներից ոչ մեկը չի մնացել։

Այսօր աշխարհի տարբեր երկրներում գտնվող հայկական հսկայական սփյուռքում կան Կիլիկիայից փախստականների մոտ 1,5 միլիոն ժառանգներ։

Այսօր Սիրիայում, Լիբանանում, Կիպրոսում ապրող գրեթե բոլոր հայերը, ինչպես նաև Արգենտինայում, Ֆրանսիայի հարավում և հյուսիսային Եգիպտոսում ապրող հայերի մի զգալի մասը Կիլիկիայից փախստականներ են։

Կան նաև վայրեր, որտեղ Կիլիկիայից փախստականները կոմպակտ կերպով հաստատվել են Հայաստանի տարածքում՝ Մարաշ (թաղամաս Երևանում), Զեյթուն (թաղամաս Երևանում), Կիլիկիա (թաղամաս Երևանում), Հաճն, Այնթապ (Երևանի մոտ գտնվող գյուղ), և այլն...

Արման ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ

Մեկնաբանություններ