«Թուր­քերն Աստ­ծո պա­տու­հասն են ու սա­տա­նա­յի գոր­ծի­քը»

«Ու Ձե՛զ եվրոպյան դիք որ շնագին
Սակարկեցիք մեր արյան լռության գին…»
Ռուբեն ՍԵՎԱԿ «Կարմիր գիրքը», 1910թ.:

«Եվ­րո­պա­յում տի­րող ան­հա­մա­ձայ­նու­թյան հետևան­քով Ա­սիան ըն­կավ թուր­քե­րի ձեռ­քը, նրանց առջև բաց­վե­ցին Թրա­կիո դար­պաս­նե­րը: Այ­նու­հետև, եվ­րո­պա­կան թա­գա­վոր­նե­րի միջև, Հիդ­րա­յի գլուխ­նե­րի պես ծա­գած վե­ճերն ու կռիվ­նե­րը քա­ջա­լե­րե­ցին թուր­քե­րին ա­վե­լի տա­րած­վել Եվ­րո­պա­յում։ Հան­դարտ ծո­վի վրա նա­վի ղեկն ում ա­սես կա­րե­լի է վս­տա­հել: Սա­կայն մեր սխալ­նե­րի հետևան­քով, թուր­քերն ի­րենց հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րից դար­ձան ա­վե­լի հա­մար­ձակ: Եր­բեմն ար­վես­տը հասց­նում է խմ­բագ­րել բնու­թյան թե­րու­թյուն­նե­րը, սա­կայն չի վե­րաց­նում ար­մա­տը, և երբ ար­վես­տը քաշ­վում է մի կողմ, բնու­թյունն աս­տի­ճա­նա­բար վե­րա­դառ­նում է իր դիր­քե­րին: Իսկ երբ ար­վես­տը ջնջ­ված է կամ թույլ, բնու­թյու­նը տի­րա­կա­նո­րեն պա­հան­ջում է այն, ինչ ի­րեն է պատ­կա­նում: Ե­թե քա­մին մի քիչ դա­դա­րի փչել, և ե­թե դուք ձեր քենն ու կա­տա­ղու­թյունն ուղ­ղեք թուր­քի դեմ, ան­մի­ջա­պես կի­մա­նաք, թե ինչ է ա­սիա­ցի­նե­րի ու­ժը: Դժ­բախ­տու­թյու­նը կբա­ցա­հայ­տի այն, ինչն ա­նընդ­հատ հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րի շար­քը թաքց­րել էր, և ամ­բողջ հս­տա­կու­թյամբ ձեզ ցույց կտա, որ թուր­քե­րը զո­րա­վոր են ոչ թե ի­րենց ու­ժով և քա­ջու­թյամբ, այլ ձեր սխալ­նե­րով: (Դոս­տոևսկին 1877 թ. գրե­թե նույնն էր ա­սում թուր­քի մա­սին. «Молодец против овец, сам ов­ца против молод­ца», - Ալ. Թոփ­չյան):

Քրիս­տո­նյա­նե­րը շա­րու­նա­կում են տի­րա­պե­տել Եվ­րո­պա­յի ա­մե­նա­հաս­տա­տուն մա­սին. Գեր­մա­նիան: Միայն թե վերջ տան ի­րար դեմ կռ­վե­լուն, այ­լա­պես կո­րած են: Պետք է որ ամ­րաց­նեն Գեր­մա­նիան, ա­յո, պետք է ամ­րաց­նեն բեր­դե­րով ու պա­րիսպ­նե­րով, բայց նախ և ա­ռաջ պետք է հա­մա­տեղ աշ­խա­տեն, որ­պես­զի թուր­քը Գեր­մա­նիան չզավ­թի, թե ոչ այլևս հույս չի լի­նի, թե ամ­բողջ Արևմուտ­քը չի ընկ­նի թուր­քե­րի ձեռ­քը, և նրանք, ով­քեր կհ­րա­ժար­վեն այդ լծի տակ ապ­րել, մեծ տոր­միղ­նե­րով կգաղ­թեն Նոր աշ­խարհ: Բայց այն­տեղ էլ նրանք ա­պաս­տան չեն գտ­նի ըն­չա­քաղ­ցու­թյան բո­ռե­րի գրոհ­նե­րից: Ի՞նչ ամ­րու­թյուն կա­րող են դնել թուր­քե­րի դեմ, ե­թե նրանք նվա­ճեն Գեր­մա­նիան: Այդ ժա­մա­նակ մյուս բո­լոր ար­գելք­նե­րը թղ­թե ամ­րոց­ներ կդառ­նան: Ճիշտ է, Եվ­րո­պան շատ ու­ժեղ է, բայց ի՞նչ օ­գուտ, ե­թե թուր­քը տի­րա­նա Եվ­րո­պա­յի լա­վա­գույն մա­սին»: (Դե­նի դը Ռուժ­մոն, «Եվ­րո­պա­յի 28 դա­րե­րը», էջ 82-83, Երևան, «Ա­պոլ­լոն» հրատ., 1996 թ., թարգմ. ֆրան­սե­րե­նից` Ա­լեք­սանդր Թոփ­չյա­նի):

Այս մար­գա­րեու­թյու­նը գր­վել է 1522 թ.՝ իս­պա­նա­ցի հու­մա­նիստ, Է­րազմ Ռո­տեր­դամ­ցու ա­շա­կերտ, կա­թո­լի­ցիզմ ըն­դու­նած իս­պա­նա­կան հրեա Խուան Լուիս Վի­վե­սի (Juan Luis Vives, 1492-1540) «De europae Dissidis et Bello Turccico Dialogus» («Վասն Եվ­րո­պա­յի պա­ռակտ­ման և թուր­քա­կան պա­տե­րազ­մի») գր­քում:

Այդ տա­րի­նե­րին թուր­քերն ար­դեն մտել էին Եվ­րո­պա, բայց շատ հե­ռու էին Գեր­մա­նիա­յից, այ­նու­հան­դերձ մեծ հու­մա­նիս­տը հինգ հա­րյու­րա­մյակ ա­ռաջ անց­նե­լով գու­շա­կել է Եվ­րո­պա­յի ներ­կա կա­ցու­թյու­նը: Գեր­մա­նա­ցի­ներն այ­սօր «ի՞նչ ամ­րու­թյուն կա­րող են դնել թուր­քե­րի դեմ», ո­րոնք այդ երկ­րում մոտ չորս-հինգ մի­լիոն են (չհաշ­ված թուր­քե­րից ու գեր­մա­նա­ցի կա­նան­ցից սե­րած ան­թիվ ու ան­հա­մար թուր­քա­ծին­նե­րը): Պար­տա­դիր չէ, որ այ­սօր մի նոր Խուան Լուիս Վի­վես հան­դես գա և մեզ ա­սի Եվ­րո­պա­յի սիր­տը հան­դի­սա­ցող այդ երկ­րի մո­տա­կա ա­պա­գա­յի մա­սին: Այ­սինքն, ին­չու՞ միայն Գեր­մա­նիան, թուր­քե­րը խա­վա­րա­սեր­նե­րի պես լց­վել են հարևան բո­լոր եր­կր­նե­րը` Ֆրան­սիա, Բել­գիա, Նի­դեր­լանդ­ներ, Դա­նիա, Ավ­ստ­րիա, Շվեյ­ցա­րիա… Մո­տա­վոր հաշ­վարկ­նե­րով այ­սօր նրանց թի­վը Եվ­րո­պա­յում յոթ-ութ մի­լիոն է։

Կոս­տանդ­նու­պոլ­սի ան­կու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո Եվ­րո­պան, ի դեմս իր արթ­նա­միտ մի շարք մտա­վո­րա­կան­նե­րի և պե­տա­կան գոր­ծիչ­նե­րի, միան­գա­մից հաս­կա­ցավ թուր­քի ինչ լի­նե­լը: Է­րազմ Ռո­տեր­դամ­ցին կոչ էր ա­նում քրիս­տո­նյա վե­հա­պետ­նե­րին վերջ տալ երկ­պա­ռա­կու­թյուն­նե­րին, միա­վոր­վել և թուր­քին քշել Կոս­տանդ­նու­պոլ­սից: Իսկ Եր­կա­թե ձեռք կոչ­ված հու­գե­նոտ աս­պետ Լա­նուն (1531-1591) գրում էր. «Ե­թե քրիս­տո­նյա թա­գա­վոր­նե­րը միա­բան­վեն, չորս տա­րում կա­րող են թուր­քե­րին քշել Եվ­րո­պա­յից»: Այդ նպա­տա­կին հաս­նե­լու հա­մար նա ա­ռա­ջար­կում էր կայ­սեր նա­խա­գա­հու­թյամբ, Աուգս­բուր­գում, քրիս­տո­նյա թա­գա­վոր­նե­րի հա­մա­դաշ­նու­թյուն հա­վա­քել: Մար­տին Լյու­թերն էլ գրում էր. «Դուք պետք է վս­տահ լի­նեք, որ կռ­վում եք դևե­րի մի հս­կա զանգ­վա­ծի դեմ, ո­րով­հետև թուր­քաց բա­նա­կը հենց այդ դևե­րի բա­նակն է… Թուր­քերն Աստ­ծո պա­տու­հասն են ու սա­տա­նա­յի գոր­ծի­քը»:

Թուր­քի կեր­պարն ար­տա­ցոլ­վեց նաև գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նու­թյան մեջ: Շեքս­պի­րի մի շարք պեր­սո­նաժ­նե­րի բե­րա­նում թուր­քը մարդ­կա­յին ա­մե­նա­վար­նոց գծե­րի մարմ­նա­վո­րումն էր.
«Թուր­քե­րը Շեքս­պի­րի օ­րոք սպառ­նա­լիք էին հա­մար­վում Եվ­րո­պա­յի հա­մար, ուս­տի և հան­դես են գա­լիս իբրև խա­բե­բա­ներ, ան­գամ ի­րար դեմ չա­րիք գոր­ծող բար­բա­րոս­ներ: Նրանք ձևաց­նում են, թե ի­րենց նա­վա­տոր­մը գնում է Հռո­դոս, բայց ի­րա­կա­նում հար­ձակ­վե­լու են Կիպ­րո­սի վրա: «Ե­թե ճիշտ չեմ թող թուրք լի­նեմ»,- ա­սում է Յա­գոն, իսկ գի­շե­րա­յին ծեծ­կռ­տու­քի ժա­մա­նակ ան­կող­նուց ե­լած Մավ­րից լսում ենք.
Ի՞նչ է, է­հե՜յ, այս կռիվն ին­չի՞ց ծա­գեց.
Թու՞րք ենք դար­ձել, որ ինք­ներս
մեզ ենք ա­նում
Այն, ինչն Եր­կինքն օս­ման­նե­րին թույլ չտ­վեց:
Քրիս­տո­նյա­յի ա­մոթ չու­նե՞ք, որ բար­բա­րոս
Վե­ճը թող­նեք:

Ող­բեր­գու­թյան վեր­ջում Օ­թել­լոն պատ­մում է, թե ինչ­պես է ժա­մա­նա­կին Հա­լե­պում սպա­նել մի «թլ­պատ­ված շան»` փաթ­թո­ցա­վոր ու «նենգ» թուր­քի.
Այս­պես գրեք,
Նաև պատ­մե՛ք, որ մի ան­գամ, երբ Հա­լե­պում
Փաթ­թո­ցա­վոր ու նենգ մի թուրք ծե­ծում էր մի
Վե­նե­տիկ­ցու և ան­պատ­վում պե­տու­թյու­նը,
Ես բռ­նե­ցի այդ թլ­պատ­ված շան կո­կոր­դից
ՈՒ զար­կե­ցի նրան այս­պե՛ս:

Արդ, ե­թե Յա­գոն այն սպի­տա­կա­մորթն է, ո­րը «սև» հո­գի ու­նի, ա­պա նաև այն քրիս­տո­նյան է, որն ի­րա­կա­նում «թուրք» է, իսկ սևա­մորթ Օ­թել­լոն, չնա­յած իր հե­թա­նոս ծագ­մա­նը, օժտ­ված է քրիս­տո­նյա­յի ա­ռա­քի­նու­թյամբ» (ՈՒի­լյամ Շեքս­պիր, «Օ­թել­լո», անգ­լե­րեն բնագ­րից թարգ­մա­նու­թյու­նը, ա­ռա­ջա­բա­նը և ծա­նո­թագ­րու­թյուն­նե­րը` Ա­րամ Թոփ­չյա­նի, Երևան, «Զան­գակ», 2018 թ. էջ 29):

Պե­տա­կան գոր­ծիչ­նե­րից ո­մանք փոր­ձե­ցին ո­րո­շա­կի քայ­լե­րի դի­մել: 1463 թ. Բո­հե­միա­յի ար­քա Գեոր­գի Պո­դիեբ­րա­դը Փա­րի­զում հան­դի­պե­լով իր ֆրան­սիա­ցի գոր­ծըն­կեր Լուի Տասն­մե­կե­րոր­դին, ա­ռա­ջար­կեց կն­քել հետևյալ քա­ղա­քա­կան փաս­տա­թուղ­թը. «Միաս­նու­թյան և դաշ­նակ­ցու­թյան պայ­մա­նա­գիր ար­քա Լուի Տասն­մե­կե­րոր­դի, Բո­հե­միա­յի Գեորգ ար­քա­յի և Վե­նե­տի­կի սե­նյո­րիա­յի միջև` Թուր­քին դի­մադ­րե­լու հա­մար»:
Այդ պայ­մա­նա­գի­րը, ո­րին պի­տի միա­նա­յին նաև Լե­հաս­տանն ու Հուն­գա­րիան, Բուր­գուն­դիա­յի և Բա­վա­րիա­յի դք­սու­թյուն­նե­րը, ա­վա՜ղ, այդ­պես էլ չի­րա­կա­նա­ցավ: Միա­ժա­մա­նակ Պիոս Երկ­րորդ պա­պը Վա­տի­կա­նից թուր­քա­կան սուլ­թա­նին նա­մակ էր գրում, որ­տեղ այս­պի­սի տո­ղեր կա­յին. «Չնա­յած ծես են մա­տու­ցում Քրիս­տո­սին, նրանք բո­լո­րը` հա­յե­րը, հա­կո­բի­կյան­նե­րը, մա­րո­նա­կան­նե­րը և այ­լք թա­թախ­ված են սխալ­նե­րի մեջ» (Դե­նի դը Ռուժ­մոն, նույ­նը, էջ 69):
Փաս­տո­րեն մեզ քրիս­տո­նյա չհա­մա­րող այս պա­պը ցնո­րա­կան մտադ­րու­թյուն ու­ներ քրիս­տո­նյա դարձ­նե­լու սուլ­թա­նին: Սա ա­սում է լոկ այն մա­սին, որ Քա­հա­նա­յա­պե­տը չէր հաս­կա­ցել, թե ինչ պտուղ է թուր­քը: Սա­կայն ե­թե մի հրաշ­քով հա­ջո­ղեր, սուլ­թա­նը, ան­շուշտ, դառ­նա­լու էր կա­թո­լիկ քրիս­տո­նյա և Վա­տի­կա­նից ար­տո­նու­թյուն ստա­նար հա­լա­ծե­լու, ե­թե ոչ կո­տո­րե­լու «սխալ­նե­րի մեջ թա­թախ­ված» հա­յե­րին, հույ­նե­րին, ա­սո­րի­նե­րին, մա­րո­նա­կան­նե­րին, հա­կո­բի­կյան­նե­րին… Եվ հա­վա­նա­բար հա­մոզ­վե­լով, որ թուր­քից քրիս­տո­նյա դուրս չի գա, այդ պա­պը գա­ղա­փար հղա­ցավ դաշ­նա­կից եր­կր­նե­րի տոր­միղ հա­վա­քել և ան­ձամբ ա­ռաջ­նոր­դել դե­պի Բոս­ֆոր` ա­զա­տագ­րե­լու Կոս­տանդ­նու­պո­լի­սը: Ա­վան­դու­թյունն ա­սում է, որ 1464 թ. օ­գոս­տո­սի 14-ին, պա­տու­հա­նի մոտ կանգ­նած, ան­համ­բեր սպա­սում էր նա­վա­տոր­մի ժա­մա­նե­լուն: Սա­կայն եր­կար սպա­սե­լուց հե­տո, երբ հայտ­նե­ցին, որ ոչ մեկ նավ չի մտել նա­վա­հան­գիստ, նույն պա­հին պա­պը վշ­տից մա­հա­ցավ: Իսկ թուր­քը, ինչ­պես հայտ­նի է, քրիս­տո­նյա չդար­ձավ, փո­խա­րե­նը հրով ու սրով իս­լա մ պար­տադ­րեց բուլ­ղար­նե­րի, սեր­բե­րի մի մա­սին և ալ­բա­նա­ցի­նե­րին` գրե­թե ամ­բող­ջու­թյամբ:

Այս­պի­սով, թուր­քին դի­մադ­րե­լու նման բո­լոր կո­չերն ու ծրագ­րե­րը պի­տի մնա­յին ձայն բար­բա­ռո հա­նա­պա­տի, և եվ­րո­պա­կան թա­գա­կիր­նե­րից միայն Լե­հաս­տա­նի ար­քա Յան Սո­բիես­կին էր, որ ե­ղավ ա­մե­նա­գործ­նա­կա­նը և 1683 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 12-ին, Վիեն­նա­յի մոտ, ութ­սուն­հա­զա­րա­նոց բա­նա­կով գլ­խո­վին ջախ­ջա­խե­լով քա­ղա­քը պա­շա­րած թուր­քա­կան հա­րյու­րե­րե­սուն­հա­զա­րա­նոց զոր­քը, Եվ­րո­պան փաս­տո­րեն փր­կեց կոր­ծա­նու­մից: Այդ առ­թիվ հո՜ւյժ ե­րախ­տա­գետ ավ­ստ­րիա­ցիք ըն­դա­մե­նը մի հու­շա­տախ­տակ են փակց­րել թուր­քա­կան ան­խու­սա­փե­լի նախ­ճի­րից փրկ­ված քա­ղա­քի պա­տե­րից մե­կին։ Հռո­մի պապն ա­վե­լի լիա­բուռն ե­ղավ` գո­նե բա­ռե­րով, լեհ ար­քա­յին հա­մա­րե­լով «Արևմտյան քա­ղա­քակր­թու­թյան փր­կիչ»:

Նման փա­ռա­հեղ հաղ­թա­նա­կից հե­տո Եվ­րո­պա­յին մնում էր միայն ան­հա­պաղ միա­վոր­վել և թուր­քե­րին վերջ­նա­կա­նա­պես քշել Կոս­տանդ­նու­պոլ­սից, սա­կայն դա տե­ղի չու­նե­ցավ, իսկ թուր­քերն էլ բա­վա­րար­վե­ցին մինչ այդ գրա­ված եվ­րո­պա­կան տա­րածք­նե­րով` Հու­նաս­տան, Բուլ­ղա­րիա, Ռու­մի­նիա, Ալ­բա­նիա, Սեր­բիա… Ի դեպ, Սեր­բա­կան Նիշ քա­ղա­քի մեր­ձա­կայ­քում է գտն­վում թուր­քա­կան վայ­րա­գու­թյան ա­մե­նա­պեր­ճա­խոս վկա­յու­թյու­նը` Չե­լե-Կու­լա կոչ­ված ա­հա­սար­սուռ աշ­տա­րա­կը:

1809 թ. սեր­բերն ապս­տամ­բե­ցին թուր­քե­րի դեմ, սա­կայն ու­ժերն ան­հա­վա­սար էին, ուս­տի պարտ­վե­ցին: Այ­նու­հան­դերձ, թուր­քե­րը մոտ տա­սը հա­զար զոհ ու­նե­ցան: Այդ ծանր կո­րուստ­նե­րից կա­տա­ղած` թուր­քե­րի զո­րահ­րա­մա­նա­տար Խուր­շիդ փա­շա կոչ­վա­ծը ո­րո­շեց այն­պի­սի դաս տալ պարտ­ված­նե­րին, որ այ­դու­հետ այլևս չհա­մար­ձակ­վեն ըն­դվ­զել: Նախ հրա­մա­յեց մաշ­կել զոհ­ված սեր­բե­րի մար­մին­նե­րը, ծղոտ լց­րեց և ու­ղար­կեց սուլ­թա­նին: Այ­նու­հետև գլ­խատ­վե­ցին մոր­թա­զերծ մար­մին­նե­րը, և սերբ մար­տիկ­նե­րի գան­գե­րից հինգմետ­րա­նոց աշ­տա­րակ կա­ռուց­վեց, ո­րի կա­տա­րին դր­վեց ապս­տամբ­նե­րի հրա­մա­նա­տար վոե­վո­դա Ստե­ֆան Սին­ջե­լի­չի գան­գը…
Ֆրան­սիա­ցի մեծ բա­նաս­տեղծ Լա­մար­տի­նը 1833 թ. այդ աշ­տա­րա­կը տես­նե­լով, այս­պես գրեց. «Թող սեր­բե­րը լավ պա­հեն այս հու­շար­ձա­նը: Նրանց ե­րե­խա­նե­րը նա­յե­լով դրան, կհաս­կա­նան, թե ինչ ար­ժե ա­զա­տու­թյու­նը և թե հա­նուն դրա ինչ գին վճա­րե­ցին նրանց հայ­րե­րը»:
Թող աշ­խար­հի բո­լոր քա­ջահ­մուտ պատ­մա­բան­ներն ինձ ա­պա­ցու­ցեն, թե մարդ­կու­թյան պատ­մու­թյան մեջ նման քստմ­նե­լի դա­ժա­նու­թյան երկ­րորդ օ­րի­նա­կը գո­յու­թյուն ու­նի:
Իս­կա­պես որ` «Թուր­քերն ան­ցան այդ­տե­ղով»:

1829 թ. այս­պես գրեց Վիկ­տոր Հյու­գոն իր նշա­նա­վոր բա­նաս­տեղ­ծու­թյան մեջ` ցնց­ված հու­նա­կան Քիոս կղ­զում թուր­քե­րի կազ­մա­կեր­պած նախ­ճի­րից: Նույն թվա­կա­նին, նույն նախ­ճի­րը պատ­կե­րեց Է­ժեն Դե­լակ­րուան` ստեղ­ծե­լով իր լա­վա­գույն կտավ­նե­րից մե­կը, վեր­նագ­րե­լով «Le massacre de Chios» , «Քիո­սի կո­տո­րա­ծը»:
Ա­վե­լի ուշ, երբ թուր­քե­րը հեր­թա­կան ան­գամ ա­րյան բաղ­նիք էին դարձ­րել Սեր­բիան, 1876 թ. օ­գոս­տո­սի 29-ին Վ. Հյու­գոն լու­սա­վոր հան­ճա­րին բնո­րոշ զայ­րա­լից մի ե­լույթ պի­տի ու­նե­նար Ֆրան­սիա­յի սե­նա­տում, ա­նար­գան­քի սյու­նին գա­մե­լով եվ­րո­պա­կան կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րը` ի­րենց ան­տար­բեր և կեղ­ծա­վոր կեց­ված­քի հա­մար. «Անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն է ծա­գել եվ­րո­պա­կան կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րի ու­շադ­րու­թյու­նը հրա­վի­րել մի փաս­տի վրա, այն­քա՜ն փոք­րիկ, որ կա­ռա­վա­րու­թյուն­ներն ա­սես չեն նկա­տել: Ա­հա այդ փաս­տը. սպա­նում են մի ամ­բողջ ժո­ղո­վուրդ: Որ­տե՞ղ: Եվ­րո­պա­յում: Վկա­ներ կա՞ն: Ըն­դա­մե­նը մեկ վկա` ամ­բողջ աշ­խար­հը: Իսկ կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րը տես­նու՞մ են այդ փաս­տը: Ոչ:

Մեկ մարդ սպա­նե­լը ո­ճիր է: Մեկ ժո­ղո­վուրդ սպա­նե­լը` մի «հարց»:
…Ե՞րբ պի­տի վերջ դր­վի այս հե­րո­սա­կան փոքր ազ­գի նա­հա­տա­կու­թյա­նը»:
(Իս­կա­պես որ. մեկ Նա­վալ­նիի «սպա­նու­թյան» մութ պատ­մու­թյու­նը ո­ճիր է և հեր­թա­կան պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի հրա­շա­լի պատր­վակ, իսկ խա­ղաղ բնա­կիչ­նե­րի ա­միս ու կես տևող ռմ­բա­կո­ծու­թյուն­նե­րը` «հարց», ո­րը դեռ պի­տի քն­նարկ­վի):
Ֆրան­սիա­կան սե­նա­տի ան­դամ Վիկ­տոր Հյու­գոն ըն­դա­մե­նը մեկ լու­ծում էր տես­նում. «Այն, ինչ տե­ղի է ու­նե­նում Սեր­բիա­յում, ա­պա­ցու­ցում է Եվ­րո­պա­յի միա­ցյալ պե­տու­թյուն­նե­րի անհ­րա­ժեշ­տու­թյու­նը»:

Այս ե­լույ­թից 83 տա­րի անց հիմն­վեց Եվ­րա­միու­թյու­նը, որն այ­սօր ընդ­գր­կում է 27 եր­կիր, և մեր օ­րի­նա­կով տես­նում ենք, թե այդ հզոր միու­թյու­նը որ­քա­նով է ու­նակ կամ, ա­վե­լի շուտ, ցան­կա­նում կանգ­նեց­նել ա­րյու­նա­հե­ղու­թյուն­նե­րը և վճ­ռա­կան քայ­լե­րի դի­մել ընդ­դեմ ոճ­րա­գործ պե­տու­թյան։ Սա­կայն շա­րու­նակ, Վ. Հյու­գո­յի բա­ռե­րովն իսկ ա­սած, «այդ կա­ռա­վա­րու­թյուն­նե­րը տար­տամ պա­տաս­խան­ներ են թո­թո­վում» և ի­րենց սո­վո­րույ­թի հա­մա­ձայն միևնույն հար­թու­թյան վրա դնում ա­րյու­նար­բու գա­զա­նին և նրա զո­հին:

Քա­ռորդ դար անց, 1900 թ. ֆրան­սիա­ցի մեկ այլ ազն­վա­կան բա­նաս­տեղծ` Շառլ Պե­գին, հա­մի­դյան ջար­դե­րին պի­տի անդ­րա­դառ­նար, ցու­ցա­բե­րե­լով ա­ռա­վել ի­րա­տես մի հա­յացք Արևմուտ­քի հան­դեպ. «Հա­մոզ­ված եմ, որ ներ­կա­յիս մարդ­կու­թյու­նը լր­ջո­րեն հի­վանդ է: Հա­յոց ջար­դե­րը, ո­րոնց ես շա­րու­նակ պի­տի անդ­րա­դառ­նամ, և ո­րոնք շա­րու­նակ­վում են, միայն ա­մե­նա­մեծ ջար­դե­րը չեն այս դա­րի… Եվ որ­պես­զի կա­րո­ղա­նանք հա­մայ­նա­կան մահ­վան նման օ­րի­նակ­ներ բե­րել, մարդ­կու­թյան հի­շո­ղու­թյան մի­ջով պի­տի գնանք մինչև միջ­նա­դա­րի ա­սիա­կան նախ­ճիր­նե­րը: Եվ Եվ­րո­պան տե­ղից չշարժ­վեց: Ֆրան­սիան տե­ղից չշարժ­վեց: Մի­ջազ­գա­յին ֆի­նանս­նե­րը մեզ կաշ­կան­դում են։ Եվ­րո­պան հի­վանդ է: Ֆրան­սիան հի­վանդ է: Ես հի­վանդ եմ: Աշ­խար­հը հի­վանդ է»:
Քա­ղա­քա­կիրթ հոր­ջորջ­ված մարդ­կու­թյունն այ­սօր շա­րու­նա­կում է մնալ հի­վանդ: Ան­բու­ժե­լի հի­վանդ : Վա­րա­կա­կի՛ր հի­վանդ:

Գեոր­գի Պո­դիեբ­րա­դի, Խուան Լուիս Վի­վե­սի, Մար­տին Լյու­թե­րի, Յան Սո­բիես­կու, Է­ժեն Դե­լակ­րուա­յի, Վիկ­տոր Հյու­գո­յի, Ֆեո­դոր Դոս­տոևսկու, Շառլ Պե­գիի, Ռո­մեն Ռո­լա­նի, Ա­նա­տոլ Ֆրան­սի, Է­միլ Վեր­հառ­նի, Յան Ռայ­նի­սի ժա­մա­նակ հե­ռուս­տա­ցույց, հա­մա­ցանց և ընդ­հան­րա­պես ար­դի տե­ղե­կատ­վա­կան մի­ջոց­նե­րը չկա­յին, ո­րոն­ցով աշ­խար­հի ու­զած ծայ­րից հնա­րա­վոր կլի­ներ մի քա­նի րո­պե­նե­րի ըն­թաց­քում քիչ թե շատ ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րա­ցում կազ­մել մարդ­կու­թյան դեմ կի­րառ­վող հան­ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի մա­սին, սա­կայն նրան­ցում ար­թուն էին խիղ­ճը և ան­կա­շառ մտա­վո­րա­կա­նի հանձ­նա­ռու­թյու­նը, որն ստի­պում էր լուրն առ­նե­լուն պես տագ­նապ հն­չեց­նել, բո­ղո­քի ձայն բարձ­րաց­նել ընդ­դեմ ոճ­րա­գոր­ծի և գո­նե բա­րո­յա­պես սա­տար կանգ­նել զո­հին, մինչ­դեռ այ­սօր, այս ու այն կող­մից հն­չող հա­տու­կենտ քա­ջա­լե­րա­կան խոս­քե­րը չհաշ­ված, քա­ղա­քա­կիրթ աշ­խար­հի մտա­վո­րա­կա­նու­թյու­նը, իր ամ­բող­ջու­թյան մեջ, մնում է ան­տար­բեր այն ա­մե­նի հան­դեպ, ինչ տե­ղի է ու­նե­նում Ար­ցա­խում: Ան­գամ այս օ­րե­րին, երբ թուր­քիս­լա­մա­կան ա­հա­բեկ­չու­թյու­նը միա­ժա­մա­նակ գլուխ է բարձ­րաց­րել եվ­րո­պա­կան մի շարք եր­կր­նե­րում և սպառ­նում է դառ­նալ մի նոր covid։

Ա­լեք­սանդր ԹՈՓ­ՉՅԱՆ

Հ.Գ. 2006 թ. հուն­վա­րին բախտ ու­նե­ցա հյու­րըն­կալ­վե­լու բել­գիա­ցի մեծ բա­նաս­տեղծ Մո­րիս Կա­րե­մի տա­նը՝ Բրյու­սե­լի ար­վար­ձան Ան­դեր­լեխ­տում: Բնա­կա­նա­բար, ա­ռիթն ան­մի­ջա­պես օգ­տա­գոր­ծե­ցի մեկ­նե­լու Բրյու­գե և հար­գան­քի տուրք մա­տու­ցե­լու Խուան Լուիս Վի­վե­սին: Հյու­սի­սա­յին Վե­նե­տիկ հա­մար­վող այդ հրաշք քա­ղա­քում, Սուրբ Դո­նա­տիա­նու­սի տա­ճա­րի առջև, պատ­վան­դա­նի վրա դր­ված է մեծ հու­մա­նիս­տի կի­սանդ­րին: Ա­հա այդ այ­ցե­լու­թյան վկա­յու­թյու­նը՝ մար­գա­րեի լու­սան­կա­րը, ո­րը, չնա­յած ամ­պա­մած օր­վան, կար­ծում ենք հա­ջող ստաց­վեց և, ան­շուշտ, շնոր­հիվ նրա դեմ­քից ճա­ռա­գող լույ­սի , որն, ա­վա՜ղ, առայ­սօ­ր ան­զոր է բու­ժե­լու արևմտյան աշ­խար­հի քրո­նիկ հավ­կու­րու­թյու­նը թուր­քե­րի հար­ցում:

Մեկնաբանություններ