«Ճշմարտությունը մեջտեղում է` պետք է լինի և՛ ազատ շուկա, և՛ պետության կարգավորիչ դեր»

«ՀՈԳԵՎՈՐ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ»
«Իրավունքը de facto»-ի հարցերին պատասխանում է «Հանուն կայուն մարդկային զարգացման» ՀԿ-ի նախագահ, աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր ԿԱՐԻՆԵ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԸ
-Հունիսի 24-26-ը Նյու Յորքում Դուք մասնակցեցիք ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի «Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը և նրա ազդեցությունը զարգացման վրա» գիտաժողովին: Միայն Դո՞ւք էիք ներկայացնում Հայաստանը:
-ՄԱԿ-ը չէր կարող չքննարկել գլոբալ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետևանքները, դա արվեց գիտաժողովի մակարդակով, որին մասնակցում էին բազում երկրների պատվիրակություններ` նախագահների, վարչապետների, նախարարների, դեսպանների ղեկավարությամբ: Հայաստանի պետական կառույցներից ներկայացուցիչներ չկային, մասնակցում էին միայն ՄԱԿ-ում Հայաստանի ներկայացուցչության անդամները: «Հանուն կայուն մարդկային զարգացման» հասարակական կազմակերպությունը գրանցված է և խորհրդատվական ձայնի իրավունքով կարող է մասնակցել ՄԱԿ-ի ամենաբարձր կառույցների գիտաժողովներին: Նախքան գիտաժողովն ընտրության խնդիր կար, և առաջարկված էր ներկայացնել ճգնաժամի մասին սեփական կարծիքը:
-Ձեր նկատառումները ճգնաժամի հաղթահարմա՞ն մասին:
-Ոչ այնքան հաղթահարման, որքան ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը բնապահպանի տեսակետից: Ես նշել էի, որ անցումային շրջանի երկրներն արդեն ունեցել են շատ լուրջ ճգնաժամ միջազգային ֆինանսական կառույցների ղեկավարությամբ` համարյա ստիպողական, որ իրականացվել է իրավականորեն անխաթար, որովհետև մեր պետությունը ստորագրել ու վավերացրել է բոլոր փաստաթղթերը: Մենք թռիչք կատարեցինք` 100-տոկոսանոց ղեկավարվող, պլանային տնտեսության իրավիճակից դեպի 100-տոկոսանոց ազատ շուկա: Հետևանքը պիտի լիներ տնտեսության կազմաքանդումը, ինչը և եղավ: Շոկային թերապիա, որ շատ ազգային տնտեսագետներ չէին ընդունում, մենք ևս այդ մասին քանիցս բարձրաձայնել ենք: 2001 թ. Հայաստանի կայուն զարգացման հայեցակարգ ենք մշակել` ամրագրելով, որ պետությունը պիտի ունենա իր կարգավորիչ դերը: Առավել ևս` անցումային շրջանում, որը պետք է իրականացվեր էվոլյուցիոն ճանապարհով: Նույն թվականին այդ հարցի շուրջ ես զեկուցել եմ նաև Ժնևում կայացած ՄԱԿ-ի Տնտեսական հանձնաժողովի երկրների վեհաժողովում: Նյու Յորքում ներկայացրած իմ թեզերում ես նաև նշել էի, որ մենք բախվեցինք նեոլիբերալ քաղաքականության սկզբունքներին և շատ մեծ կորուստներ կրեցինք, իսկ հիմա բախվում է ամբողջ աշխարհը, ուստի մեր փորձը պետք է հաշվի առնել: Պետք է վերանայել նեոլիբերալիզմի սկզբունքները, որոնց հիման վրա գործում են միջազգային ֆինանսական կառույցները` Համաշխարհային բանկը, Արժույթի միջազգային հիմնադրամը, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը: Աշխարհի փորձը ցույց է տալիս, որ բոլոր դեպքերում ճշմարտությունը մեջտեղում է` պետք է լինի և՛ ազատ շուկա, և՛ պետության կարգավորիչ դեր: Հետպատերազմյան Գերմանիայի, անցումային շրջանի Չինաստանի, նաև Նոր Զելանդիայի, որը չընդունեց նեոլիբերալիզմի սկզբունքները, փորձը ցույց է տալիս, որ դրական արդյունք տալիս է այդպիսի մոտեցումը: Չինաստանը (և միջազգային կառույցներն ընդունում են դա) միակ երկիրն է, որը չի տուժել ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից: Ես նշել էի նաև, որ չի կարելի ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը դիտարկել միայն ֆինանսական ոլորտում, այլ պետք է քննարկել համընդհանուր ենթատեքստում` բնապահպանական, սոցիալական, մարդկային զարգացման: Չհանդգնեցի գրել, որ այս ճգնաժամը, իմ խորին համոզմամբ, մոլորակի պատասխանն է մեր դրսևորած վերաբերմունքին (բայց ակնարկեցի), ի վերջո, բնության բոլոր օրենքներով այդ վերաբերմունքը պիտի իր պատասխանը ստանա: Ի պատասխան, ի զարմանս ինձ, հրավեր ստացա ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի նախագահի ստորագրությամբ:
-Ի՞նչ խնդիրներ էին քննարկվում գիտաժողովում:
-Հիմնական անհանգստությունը զարգացող աշխարհի` աֆրիկյան, լատինամերիկյան երկրներին էր վերաբերում: Մեր երկրների մասին, ցավոք, այդ առումով ակնարկ չկար: Ռուսաստանի հանրության ներկայացուցչի հետ գիտաժողովին միջազգային հասարակայնության ներկայացրած հայտարարության մեջ ավելացրինք անցումային շրջանի երկրների հիմնախնդիրները և ֆինանսական ճգնաժամի հնարավոր ազդեցությունն ու բնապահպանական խնդիրները: Գիտաժողովում հնչած ելույթների մեջ ամենահաճելի զարմանքն ինձ պատճառեց գլխավոր ասամբլեայի նախագահ Միգել դը’ Էսկոտո Բրոկմանի խոսքը: Նա ոչ մի բառ չարտաբերեց փողի, ֆինանսների մասին, խոսեց մեծ հավատքի ու բնապահպանության մասին: Եվ դա պատահական չէր, որովհետև, ինչպես հետո տեղեկացա, նա եպիսկոպոս է: Հայր Միգելն ուղղակի հայտարարեց, որ կենդանի Երկիր մոլորակը մեր միասնական ընդհանուր տունն է, որ ոչ գնել, ոչ վաճառել հնարավոր չէ: Մարդկությունը միայն մի մասն է այդ միասնական օրգանիզմի` հուզական, հոգևոր մասը, բայց մոռացել է այդ մասին, և ներկա ճգնաժամը Երկրի պատասխանն է «բնապահպանական բանդիտիզմին»: Երկիրը պատկանում է ոչ միայն հարուստներին, այլև բոլոր մարդկանց: Արտադրության միջոցները յուրացրել են մի քանի երկրներ միայն: Տնտեսական ամբողջ համակարգն անարդար է: Նա հիշեցրեց, որ 1972 թ. շրջակա միջավայրի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի առաջին համաժողովում ընդունվեց, որ Երկրի բնական ռեսուրսները մարդկության ընդհանուր ժառանգությունն են: Բնավ ընդունելի չէ «ջուրն ապրանք» է սկզբունքը, չափազանց տագնապահարույց է ջրային ռեսուրսների համընդհանուր մասնավորեցումը, որը սահմանափակում է մարդու հիմնական իրավունքներից մեկը` մաքուր ջրի հասանելիության իրավունքը: Տագնապահարույց են անտառների, օվկիանոսի վիճակը, կլիմայի փոփոխությունը: Պետք է միջուկային սպառազինությանը վերջ տալ: Ճգնաժամի հաղթահարման համար հայր Միգելն առաջարկում էր, և ես նրա հետ լիովին համաձայն եմ, նոր էթիկայի, արդարության նոր ճանապարհների որոնում: Նա անհրաժեշտ համարեց անցումը «կենսաքաղաքակրթությանը», որը հիմնված է բնապահպանական ու համընդհանուր էթիկայի վրա: Մենք զարգացնում ենք միայն ֆինանսական կապիտալը, մոռանալով հոգևոր կապիտալի մասին, որը սահմաններ չունի: Հասել է հոգևոր կապիտալի զարգացման ժամանակը: Գիտությունը պետք է հարստացնել հոգևոր նպատակասլացությամբ: ՄԱԿ-ի գրեթե բոլոր կառույցները հանդես եկան այդ տեսակետին համահունչ «կանաչ էկոնոմիկայի» ձևավորման և կայուն զարգացման սկզբունքներին անցնելու հրատապ անհրաժեշտությունը շեշտող համատեղ հայտարարությամբ:
-Ի՞նչ է նշանակում «կենսաքաղաքակրթություն», դա նո՞ր հասկացություն է:
-Հայր Միգելի բացատրությամբ` «կենսաքաղաքակրթության» հիմնական դրույթները հինգն են` բնական պաշարների պատասխանատու, կայուն օգտագործում, էկոնոմիկայի արդյունքների արդարացի բաշխում, ժողովրդավարություն, հոգևոր զարգացում, ստեղծագործական արարում, համընդհանուր սոցիալական բարեկեցություն:
-Հայր Միգելը հավերժություն ապահովող դրույթներ է առաջադրել, բայց ինչպե՞ս հասնել այդ վիճակին:
-Նա էթիկական չորս սկզբունքներ է առաջադրում` հարգանք, հոգատարություն-կարեկցանք, համընդհանուր պատասխանատվություն, համագործակցություն: Նա կոչ էր անում հավատալ հոգևոր ավանդույթներին և եսասիրության հաղթահարման հնարավորությանը, որը կհանգեցնի ճգնաժամի հաղթահարմանը: Նա շեշտեց, որ մարդկությունը սիրո պտուղ է: Երկիրը սիրով է իր ռեսուրսները մարդկանց տալիս, բայց մարդիկ մոռացել են, որ ոչ միայն պիտի օգտագործեն, այլև պահպանեն Երկիրը: Մարդիկ շատ վատ պահապաններ են, նրանք պետք է գիտակցեն դա ու փոխվեն և սեր վերադարձնեն Երկրին իր սիրո դիմաց: Հայր Միգելը ՄԱԿ-ի բարձր ամբիոնից հնչեցրեց ճգնաժամի վերաբերյալ Բենեդիկտոս 16-րդ պապի խոսքերը. «Ես մարդկային իմաստությանն եմ դիմում ու համերաշխությանը, որպեսզի ժամանակակից ճգնաժամի հաղթահարման արդյունքում մենք առավել արդարացի աշխարհի հասնենք»: Ներկա գլոբալ ճգնաժամը կարող է և պետք է մաքրագործի մեզ:
-Գիտաժողովն ի՞նչ գնահատական տվեց ճգնաժամին և կանխանշե՞ց հաղթահարման հնարավորություններ:
-Նախ` որ ճգնաժամն իրապես աննախադեպ է և շատ ծանր, կարելի է համեմատել միայն 20-րդ դարի 30-ական թթ. մեծ դեպրեսիայի հետ: Մենք Հայաստանում առաջին փուլը համեմատաբար թեթև անցանք, այն, ինչ պատմում էին տարբեր երկրների ներկայացուցիչներ, ուղղակի ահավոր էր: Գլոբալ տնտեսական աճը և համաշխարհային առևտրի ծավալը 9 տոկոսով կրճատվել է, 2 տարում աղքատության մեջ է հայտնվել 100 միլիոն մարդ, ևս 50 միլիոնը կհայտնվի 2009-ի ընթացքում: Կտրուկ ընկել են մետաղների գները, տասնյակ անգամ կրճատվել է զբոսաշրջությունը, կործանվում են տրանսազգային ընկերությունները: Հազարամյակի զարգացման նպատակների կատարումը սպառնալիքի տակ է: Ճգնաժամի աղբյուրը զարգացած երկրներն են, մինչդեռ ամենամեծ հարվածը ստանում են զարգացող երկրները, քանի որ չունեն ճգնաժամին դիմակայելու անհրաժեշտ ներուժ: Գիտաժողովում քանիցս հնչեցվեց այն տեսակետը, որ 30 տարի առաջ Վաշինգտոնում ձևավորված նեոլիբերալիզմի գաղափարախոսությունը (հիմնված վաշինգտոնյան կոնսենսուսի սկզբունքների վրա) հանգեցրեց ներկա ճգնաժամին, հիմնական սխալն ազատ շուկայի հնարավորությունների գերագնահատումը և պետության կարգավորիչ դերի թերագնահատումն է: Մինչդեռ միջազգային ֆինանսական ինստիտուտները շարունակում են երկրներին նույն քաղաքականությունը հանձնարարել: Միաժամանակ նշվեց, որ ճգնաժամը խորանում է կլիմայի գլոբալ փոփոխությամբ, որն արդեն վիթխարի վնասներ է պատճառել շատ երկրների, հատկապես ծովամերձ և կղզիաբնակ: Ճգնաժամում էական դեր են խաղում և՛ զարգացման բնապահպանական բաղադրիչի թերագնահատումը, և՛ կայուն զարգացման սկզբունքներին ուղղված քայլերի հապաղումը:
-Ի՞նչ քայլեր են առաջարկվում այդ վիճակից դուրս գալու համար:
-Նախ և առաջ` վերանայել շուկայական ռադիկալիզմի քաղաքականությունը և պետության կարգավորիչ դերը մեծացնել: Օգնել զարգացող երկրներին, հատկապես ամենաքիչ զարգացածներին: Զարգացող երկրների պարտքերը վերանայել, առավել տուժած երկրների պարտքերը ներել, մեծացնել տարածաշրջանային բանկերի դերը, հիմնական տարադրամից` դոլարից բացի, շրջանառության մեջ դնել տարածաշրջանային տարադրամներ` եվրոյի նման: Համաշխարհային բանկի, Արժույթի միջազգային հիմնադրամի, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության բարեփոխումներ իրականացնել, այդ կառույցներում վերանայել քվեարկության կարգը և քվոտաների բաշխումը, նրանց վրա հաստատել ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի վերահսկողությունը: Բոլոր առումները հաշվի առնելով` ակտիվացնել կայուն զարգացման սկզբունքներին անցնելու գործընթացը:
-Ո՞ր երկրների ներկայացուցիչների ելույթներն էին առավել համահունչ թեմային:
-Դժվար է ասել. բոլոր ելույթներն էլ բովանդակալից էին, գրեթե լիովին համերաշխության մթնոլորտ էր ձևավորվել: Ամենատպավորիչն ինձ համար Էկվադորի նախագահի ելույթն էր` Լատինական Ամերիկայի երկրների անունից: Նա ուղղակի հայտարարեց, որ արդարությունն ու հավասարությունը միայն ճարտասանություն են, գործնականում աշխարհի հզորներն են կառավարում աշխարհը: Նրա գնահատմամբ` ՀԲ-ն և ԱՄՀ-ը, ստեղծված լինելով համաշխարհային ֆինանսական համակարգի կայունացման նպատակով, իրականում ծառայել են խոշոր կապիտալին, տրանսազգային ընկերություններին, այլ ոչ թե ժողովուրդներին: Այդ ինստիտուտներին այլընտրանք է հարկավոր: Էկվադորն այն երկրներից է, որ հրաժարվել է իր պարտքից` համարելով հարկադրված: Պարտքի աուդիտը ցույց է տվել, որ այն չի օգնել երկրին ու զարգացմանը, ահա և որոշել են չվերադարձնել ու այլ երկրներին էլ խորհուրդ են տալիս նույն կերպ վարվել: ԱՄՆ-ի ներկայացուցիչներն ընդունում էին բարոյական պատասխանատվությունը գլոբալ ճգնաժամի համար, բայց չէին համաձայնում առավել արմատական տեսակետներին, որ անհրաժեշտ է անցնել գերազանցապես պետականորեն կարգավորվող տնտեսության: Նրանք ազատ շուկան համարում են անհրաժեշտություն, պնդելով, որ պետք է զգուշորեն վերաբերվել ֆինանսատնտեսական քաղաքականության փոփոխություններին և գտնել արդյունավետ հավասարակշռություն: Եվրամիության անունից հանդես գալով` Չեխիայի ներկայացուցիչն ընդունեց, որ շուկայի հնարավորությունները գերագնահատվել են, և պետք է հավասարակշռություն գտնել շուկայի ու պետական կարգավորման միջև: Շվեյցարիայի գնահատականով` տնտեսական մոդելը, որի առանցքում ագահությունն է, պետք է հանգեցներ ճգնաժամի: Ճապոնիան ձևավորվող շուկայական տնտեսությամբ երկրներին ուշադրություն դարձնելու և ճգնաժամի հարվածները թուլացնելու անհրաժեշտությունը նշեց: Մեծ Բրիտանիան, Հնդկաստանը և ուրիշներն ընդգծեցին միջազգային ֆինանսական ինստիտուտների բարեփոխումների անհրաժեշտությունը: Ֆինլանդիան զգուշացնում էր պարենային ճգնաժամից և ուշադրություն էր հրավիրում ճգնաժամի բնապահպանական ու սոցիալական կողմերի վրա: Ֆրանսիան գլոբալ տնտեսական համակարգի չգործառնելու և չկարգավորվող գլոբալացման հետևանք էր համարում ճգնաժամը, ԳԴՀ-ն համոզված էր, որ աշխարհն ականատես է շուկայական ռադիկալիզմի տապալումին, անհրաժեշտ է նոր, արդար սոցիալ-տնտեսական կարգ ՄԱԿ-ի հովանու ներքո: Չինաստանը կարևորում էր Հարավ-Հարավ համագործակցությունը և պատրաստ էր իր փորձը փոխանցել այլ երկրների` իբրև ճգնաժամից ամենաքիչ տուժած երկիր: Ռուսաստանը կողմնակից էր նոր գլոբալ ֆինանսական համակարգի ստեղծմանը, որի հիմքում տարածաշրջանային տարադրամներն են: Նիդեռլանդների ներկայացուցիչն արձանագրեց մասնակիցների համաձայնությունը, որ ճգնաժամը շուկայի ինքնակարգավորման ավելորդ լավատեսության հետևանք է, որ գլոբալացումը կարող է ունենալ նաև բացասական հետևանքներ, որ ՄԱԿ-ը վիթխարի և անդյուրաթեք կառույց չէ և կարող է շատ արագ արձագանքել ժամանակի մարտահրավերներին:
-Գիտաժողովի եզրափակիչ փաստաթղթում ի՞նչ ամրագրվեց:
-Ներկայացված տեսակետների հիմնական մասն արտահայտվեց եզրափակիչ փաստաթղթում, նշվեց, որ ձևավորվող շուկայական տնտեսությամբ երկրներն արդեն աշխատում են ճգնաժամի բացասական ներգործության հաղթահարման ուղղությամբ, և նրանց քվոտաները պետք է բարձրացնել, այդ երկրները զարգացած երկրների հետ հանձն են առել գլոբալ տնտեսության վերականգնումն ու կարգավորումը, որ, իմ կարծիքով, չափազանց լավատեսական մոտեցում է: Ես չորրորդ անգամ էի մասնակցում նման գիտաժողովի, որտեղ ամբողջ աշխարհն էր ներկայացված այդպիսի բարձր մակարդակով, և, իմ տպավորությամբ, առաջին անգամ զարգացող երկրները շատ ավելի ակտիվ էին զարգացած երկրներից, նույնիսկ ագրեսիվ` մեղադրելով զարգացած երկրներին երկրագնդի բոլոր հնարավոր ճգնաժամերի համար, առաջին անգամ էի նաև տեսնում, որ զարգացած երկրներն այդքան մեղմ պաշտպանվեն և շատ հարցերում ընդունեն իրենց մեղքը:
-Ինչո՞վ եք բացատրում` ասելիք չունե՞ն, թե՞ դա էլ է քաղաքականություն:
-Այստեղ, իրոք, շատ լուրջ խնդիրներ կան, և համընդհանուր ճգնաժամը սրում է դրանք: Մեր երկրի փորձից ելնելով` մենք անընդհատ խոսել ենք նեոլիբերալիզմի վտանգավորության մասին, բայց մեզ ոչ ոք չի լսել: Պետական մակարդակով, ցավոք, այդ խնդիրները չեն բարձրացվել, իսկ հասարակական կազմակերպությունների ձայնը տեղ չի հասել:
Զրուցեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ