1994 թվականի հրադադարի համաձայնագրի «հայրը» հայ-ադրբեջանական նոր պատերազմի պատճառների մասին

22 տարվա խաղաղությունից հետո 2016-ի ապրիլին Ղարաբաղի սառեցված հակամարտությունը անսպասելիորեն նորից բռնկվեց: Ինչո՞ւ «պայթեց» Ղարաբաղը: Ինչպե՞ս էր հաջողվել դադարեցնել արյունահեղ պատերազմը հայերի ու ադրբեջանցիների միջև 22 տարի առաջ: Ինչո՞ւ խաղաղապահ ուժեր չէին մտցվել Ղարաբաղ: Այս ամենի մասին է «Московский комсомолец» թերթի մեկնաբանը խոսել իրադարձությունների անմիջական մասնակցի ու հրադադարի համաձայնագրի հեղինակի հետ: Ռուս դիվանագետ ՎԼԱԴԻՄԻՐ ԿԱԶԻՄԻՐՈՎԸ 1992-96 թթ. եղել է Լեռնային Ղարաբաղի հարցում ռուսական միջնորդ առաքելության ղեկավարն ու Ռուսաստանի նախագահի լիազոր ներկայացուցիչը, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մասնակիցն ու համանախագահը Ռուսաստանի կողմից:

-Վլադիմիր Նիկոլաևիչ, Դուք Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորման բանակցությունների առանցքային մասնակիցն եք: Ավելին, Դուք պատերազմին վերջ տված անժամկետ հրադադարի մասին 1994 թ. համաձայնագրի հեղինակն եք: Այդ համաձայնագրի շնորհիվ մինչև այս տարվա ապրիլ Ղարաբաղում հարաբերական խաղաղություն էր տիրում: Ինչո՞ւ խախտվեց այդ խաղաղությունը:
-Կասկածներ չկան, թե ով է վերջին իրադարձությունների նախաձեռնողը: Ի դեպ, Մոսկվայում Ադրբեջանի դեսպանը, իմ կարծիքով, իր «գերնախաձեռնողականությամբ» վատ ծառայություն մատուցեց Բաքվի իր ղեկավարությանը: Նա ուղղակիորեն ասաց, թե Բաքուն իրավունք ունի ռազմական ուժով հետ նվաճելու այդ տարածքները: Ես կարծում եմ, որ ստորագրված փաստաթղթերը բավարար են հրադադարի ռեժիմի պահպանումը շարունակելու համար: Դրա համար ինչ-որ նոր փաստաթղթեր ստորագրելու անհրաժեշտություն չկա: Թեև ոմանց մեջ նման մարմաջ կարող է ի հայտ գալ:
Այլ բան է, որ ոչ բոլորն են պատրաստ լրջորեն կատարելու այդ համաձայնագրերը: Մի անգամ Հեյդար Ալիևը միանգամայն հաստատակամ ձևակերպեց, ասելով, որ հակամարտությունը պետք է կարգավորել բացառապես խաղաղ ճանապարհով: Նրա ժառանգը արդեն դժվարությամբ է արտաբերում «նախընտրելի է խաղաղ ճանապարհով» բառերը: Իսկ թե ինչպես է գործում՝ ինքներդ տեսաք ապրիլի 2-ին: Իլհամն այսօր ավելի շատ շեշտադրում է այն, որ պետք է վերացնել Ղարաբաղի շրջակա ադրբեջանական շրջանների հայկական օկուպացիան: Իսկ այնտեղ 7 շրջան է, ախր, 5 շրջան գրավված է լրիվ, 2 շրջան՝ մասամբ: Բայց չէ՞ որ այդ գրավման պատճառն այն էր, որ Ադրբեջանը ոչ մի կերպ չէր ուզում դադարեցնել պատերազմական գործողությունները՝ հուսալով, որ ուր որ է ինքը կճզմի հայերին: Այնինչ, ստացվեց լրիվ հակառակը, և նրանք կորցրին շրջան շրջանի հետևից:
-Ինչո՞ւ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի չորս բանաձևերը չկարողացան կասեցնել պատերազմը:
-Դրանք բոլորը ձախողվեցին, չկատարվեցին: Չկատարվեցին ո՞ւմ կողմից: Ադրբեջանի՛ կողմից: 1993 թ. գարնանը հայերը գրավեցին Քելբաջարը: Այդ գործողության հաջողությունը հայերի համար ապահովեց ևս մեկ կամուրջ Ղարաբաղի ու Հայաստանի միջև, բացի Լաչինի միջանցքից: Դրանից հետո Ադրբեջանը նախաձեռնություն է հանդես բերում, որ այդ հարցը քննարկի Անվտանգության խորհուրդը: 1993 թ. ապրիլի 30-ին Անվտանգության խորհուրդն ընդունում է Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ 822-րդ բանաձևը: Բաքուն հույս ուներ, որ բանաձևը հայերից կպահանջի ազատել գրավված ադրբեջանական տարածքները: Բայց ադրբեջանական կողմը հաշվի չէր առել, որ այդ պահանջին փաստաթղթում կնախորդի մի առանցքային պահանջ. անհապաղ դադարեցնել կրակը, պատերազմական գործողություններն ու անգամ «թշնամական ակտերը»: Իսկ ի՞նչ է նշանակում «թշնամական ակտեր»: Հայկական տարածքների շրջափակում՝ էներգետիկ, տնտեսական, փոխադրական: Ահա այս բանը Բաքուն չէր սպասում: Իսկ դա բոլոր չորս բանաձևերում գլխավորն է, առանցքային պահանջը կրակի դադարեցումն է: Բայց Ադրբեջանը դեռ պատրանքներ էր փայփայում, թե հայերին ուժով կկոտրի: Նրա ներուժը, իհարկե, շատ ավելի պատկառազդու է, քան Հայաստանի ներուժը: Թե՛ տարածքի, թե՛ բնակչության, թե՛ զինվածության առումով: Որովհետև ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ադրբեջանին շատ ավելի մեծ քանակությամբ սպառազինություն հասավ, քան Հայաստանին: Օրինակ, Աղդամի զինապահեստները՝ դրանք Անդրկովկասում խորհրդային բանակի ռազմավարական պաշարներն էին: Ադրբեջանում կար մոտ 16 օդանավակայան: Հայաստանում՝ 2-3 ընդամենը: Բայց միայն ռազմական հզորությունը քիչ է հաղթանակի համար: 822-րդ բանաձևի ընդունումից հետո ես դիմեցի ամերիկացիներին և անգամ թուրքերին: Եվ մենք երեքով՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը և Թուրքիան, հակամարտության բոլոր երեք կողմերին ուղղեցինք հետևյալ գրավոր հարցը. «Պատրա՞ստ եք դուք, արդյոք, 822-րդ բանաձևի լիակատար իրագործմանը»: Երևանն ու Ստեփանակերտը համաձայնություն տվեցին: Բաքուն նախընտրեց առհասարակ չպատասխանել: Որովհետև նա, այնուամենայնիվ, հաղթանակի հույս ուներ: Դրա համար էլ պատերազմը չդադարեց: ՈՒ, փաստորեն, Ղարաբաղի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բոլոր 4 բանաձևերը արժեզրկվեցին: Անվտանգության խորհուրդն արդեն չէր ուզում հինգերորդ բանաձևն ընդունել, քանի որ դա վարկաբեկում էր իրեն: Նա բանաձևեր է ընդունում, իսկ դրանք չեն կատարվում: ՈՒստի, երբ մենք աշխատում էինք հրադադարի համաձայնագրի վրա, չէինք կարող հիմք ընդունել Անվտանգության խորհրդի բանաձևերը: Մենք հարկադրված էինք մեզ համար այլ հիմք գտնել:
-Իսկ ի՞նչ հիմք էր դա:
-1994 թ. մարտին և ապրիլին Մոսկվայում մեկը մյուսի հետևից տեղի ունեցան ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի երկու նիստեր: Երկրորդի ժամանակ, ապրիլի 15-ին, ես պատրաստեցի պետությունների ղեկավարների խորհրդի հայտարարության տեքստ, որտեղ կտրականապես հայտարարված էր մարտական գործողությունները դադարեցնելու անհրաժեշտության մասին: Եվ մենք ունեցանք հենակետ, մի փաստաթուղթ, որի հիմքի վրա կարելի էր աշխատել:
-Ի՞նչ դեր խաղաց Բիշքեկի գագաթնաժողովը:
-Մայիսի 5-ին մենք Բիշքեկ հրավիրեցինք ԱՊՀ երկրների խորհրդարանների ղեկավարներին: Նրանք ստորագրեցին Բիշքեկի արձանագրությունը, որով կոչ էր արվում դադարեցնել ռազմական գործողությունները: Ես ուզում էի օգտագործել Հաղթանակի օրը, և դրա համար էլ սկզբում առաջարկվում էր կրակը դադարեցնել մայիսի 8-ի լույս 9-ի գիշերը: Բայց դա չգործեց: Հեյդարն այդ ժամանակ մեկնեց Բրյուսել՝ ՆԱՏՕ-ի հետ ստորագրելու «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» ծրագրին Ադրբեջանի անդամակցության փաստաթուղթը: Երկրում տիրություն էր անում խորհրդարանի նախագահ Ռասիվ Գուլիևը: Դրա համար Բիշքեկ էր եկել փոխնախագահ Ջալիլովը: ՈՒ նա այնտեղ ամեն կերպ ջանում էր հավասարության նշան դնել Ղարաբաղի ադրբեջանական համայնքի և բուն Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչների իրավունքների միջև: Բայց հայերը կռվում էին Բաքվի և ոչ թե ադրբեջանական համայնքի դեմ, որն արդեն չկար Ղարաբաղում: Դա մեզ ստիպեց փոխել ժամկետները: Ստիպված էի մայիսի 9-ին մեկնել Բաքու, և այնտեղ նրանք ստորագրեցին, վերջապես, Բիշքեկի արձանագրությունը: Որովհետև Բիշքեկում Ջալիլովը հրաժարվեց այն ստորագրելուց:
-Սկզբունքային ի՞նչ նոր բան կար այդ փաստաթղթերում:
-Մենք մտցրել էինք ևս մեկ պահանջ, որ չկար Անվտանգության խորհրդի բանաձևերում: Մենք պահանջում ենք ոչ միայն հրադադար, այլև դրա հուսալի ամրապնդում: Այնտեղ մի այսպիսի նախադասություն կա. «Առանց դրա ¥այսինքն՝ հրադադարի հուսալի ամրապնդման¤ անհնար կլինի անցնել ողբերգական հակամարտության հետևանքների վերացմանը»: Դա նշանակում է՝ գրավյալ տարածքները կազատվեն միայն այն ժամանակ, երբ հուսալիորեն ամրապնդված կլինի հրադադարը: Բաքուն հարցն այսպես է դնում. «Տվեք մեզ գրավված տարածքները առանց որևէ պարտավորության»: Առանց որևէ պարտավորության՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցում, և առանց պարտավորության՝ չվերսկսելու ռազմական գործողությունները: Իսկ հայերի կողմից, ասենք՝ մեր կողմից նույնպես, հարցն այսպես էր առաջադրվում. նախ հարկավոր է ապահովել հուսալի հրադադար, բացառել պատերազմական գործողությունների վերսկսման հնարավորությունը:
-Պատմեք, կոնկրետ ինչպե՞ս անցավ հրադադարի համաձայնագրի կնքումը:
-1994 թ. մայիսի 9-ին ես Բաքվում էի և պատրաստում էի համաձայնագրի տեքստը: Խնդիրն այն էր, որ Հեյդար Ալիևը ոչ մի կերպ չէր ուզում հրադադարի փաստաթուղթը ստորագրել Լեռնային Ղարաբաղի հետ: Նա ուզում էր համաձայնագիրը ձևակերպել Երևանի հետ, որովհետև Հայաստանը ճանաչված պետություն էր: Նա չէր ուզում Ղարաբաղը ճանաչել որպես բանակցության կողմ:
Մյուս կողմից, Հայաստանն այն ժամանակ ամեն կերպ խույս էր տալիս համաձայնագրի ստորագրումից: Երևանը ձևացնում էր, թե հակամարտության կողմ չէ, որ իրենք, իբր, միայն օգնում են Լեռնային Ղարաբաղին, բայց պատերազմն իրենց հետ չէ: Դա շինծու դիրքորոշում էր: Այդ հակամարտության ձևաչափի մեր ընկալումն այն էր, որ դրանում կա երեք կողմ: Ռազմական առումով՝ ղարաբաղյան հայերն ու երևանյան հայերը միասին էին կռվում: Իսկ քաղաքական առումով՝ Երևանի ու Ստեփանակերտի միջև շատ մեծ տարակարծություններ էին լինում, անգամ հակասություններ էին առաջանում երբեմն: ՈՒստի իրապես պետք էր հաշվի առնել, որ Լեռնային Ղարաբաղը հակամարտության ինքնուրույն կողմ է: Իհարկե, դա դուր չէր գալիս Ադրբեջանին, որովհետև Ղարաբաղը նրա նախկին ինքնավար մարզն էր:
-Բայց չէ՞ որ Բաքուն նախկինում արդեն համաձայնագրեր ստորագրել էր Ղարաբաղի հետ:
-Այո, արդեն մեկ տասնյակի չափ փաստաթղթեր կային Բաքվի ու Ստեփանակերտի միջև ստորագրված, սակայն առանց Երևանի: Իսկ Երևանի հետ նրանք ընդամենը երեք փաստաթուղթ էին ստորագրել: Այսինքն, երբ կարիքը նեղում էր, ադրբեջանցիները ստիպված էին լինում ժամանակավոր հրադադարի փաստաթղթեր ստորագրել անմիջականորեն Լեռնային Ղարաբաղի հետ: Բայց այն պահին, երբ արդեն հասնում էինք կրակի լիակատար դադարեցման, համառում էր Հեյդար Ալիևիչը, ոչ մի կերպ չէր ուզում: Եվ ինձ խնդրում էր, որ մեկ անգամ էլ կապվեմ Երևանի հետ: Ես զանգեցի Երևան: Ոչ միայն նրա խնդրանքով, այլև այն պատճառով, որ դա համապատասխանում էր մեր ընկալմանը, մեր այն հայեցակարգին, որ բոլոր երեք կողմերը պետք է ստորագրեն այդ համաձայնագիրը: Եվ հանկարծ մոտ մեկուկես ժամ հետո ես պատասխան հեռախոսազանգ եմ ստանում Երևանից, որով ստորագրման համաձայնություն են տալիս:
Եթե տեսնեք փաստաթուղթը, ապա կնկատեք, որ ամբողջ տեքստը հավաքված է համակարգչով, իսկ «ՎՌվՌրՑՐ ՏոՏՐՏվօ ԸՐՎպվՌՌ» բառերը գրված են իմ ձեռքով: Հայկական կողմից համաձայնագիրը ստորագրեց Հայաստանի ներկա նախագահ, այն ժամանակ պաշտպանության նախարար Սերժ Սարգսյանը: Նա նույնիսկ երկու շտկում կատարեց: Այդ շտկումների համաձայնեցումը այլ իրավիճակում ամիս կտևեր, բայց այստեղ հայերն ադրբեջանցիներին արդեն շատ ուժեղ էին սեղմել:
-Ադրբեջանը պարտություննե՞ր էր կրում ռազմաճակատում:
-Այն ժամանակ վտանգ կար, որ հայերը դուրս կգան Կուր գետ, որից հետո Ադրբեջանի հյուսիս-արևմուտքը կարող էր կտրվել: Կարող էր կրկնվել կիսամյա հնության պատմությունը, երբ հայերը դուրս եկան Իրանին սահմանակից Արաքս գետի ափ և Ադրբեջանի հարավ-արևմուտքը կտրվեց: Այն ժամանակ զինվորականներն ու խաղաղ բնակչությունը փախչում էին Իրանի տարածքով: ՈՒ եթե նույն բանը կրկնվեր երկրորդ անգամ, Հեյդարը պաշտոնում չէր մնա:
Դրա համար էլ ադրբեջանցիները այդ շտկումներին համաձայնեցին անմիջապես: Մայիսի 9-ին համաձայնագիրը ստորագրվեց Բաքվում՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Մամեդրաֆի Մամեդովի կողմից, մայիսի 10-ին Երևանում իր ստորագրությունը դրեց Սերժ Սարգսյանը, մայիսի 11-ին Ստեփանակերտում ստորագրեց ԼՂՀ պաշտպանության բանակի գլխավոր հրամանատար Սամվել Բաբայանը: Համաձայնագրի տեքստը հարկ եղավ պատճենել երեք օրինակից՝ երեք կողմերից յուրաքանչյուրի առանձին ստորագրման համար: Բաքվից ես «ադրբեջանական» տարբերակով վերադարձա Մոսկվա, մնացած թերթերն ինձ ուղարկեցին ֆաքսով: Այնպես որ, Լեռնային Ղարաբաղում կրակի դադարեցման մասին համաձայնագիրը դարձան այդ երեք ստորագրված թերթերը: Մայիսի 12-ին համաձայնագիրը ուժի մեջ մտավ:
Համաշխարհային փորձը նման բան տեսած չկար: Իրավաբանական հստակությունը պահանջում է, որ փաստաթուղթը ստորագրվի նույն օրը, նույն տեղում: Իսկ այստեղ՝ ստորագրման երեք օր և երեք տարբեր կետ: Բայց համաձայնագրի կնքման հետաձգումը վտանգավոր էր: Կողմերից որևէ մեկը կարող էր հաջողության հասնել ռազմաճակատում, և հարկ կլիներ ամեն ինչ սկսել սկզբից:
-Ստացվում է, որ Ղարաբաղում հրադադարը ձեռք է բերվել շնորհիվ Ռուսաստանի միջնորդության: Ինչպե՞ս դրան վերաբերվեցին արևմտյան գործընկերները:
-Արևմուտցիները շատ խանդոտ վերաբերվեցին դրան, որովհետև նրանք մտադրվել էին Ռուսաստանը դուրս մղել Անդրկովկասից: Երևան կատարած իմ ուղևորություններից մեկի ժամանակ՝ 1994 թ. հուլիսին, Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հանկարծ ինձ ասում է, թե իրեն զանգահարել է շվեդ դիվանագետ Յան Էլիասոնը, ով այդ ժամանակ Մինսկի խմբի նախագահն էր: Շվեդն առաջարկել էր «հրադադարը երկարացնել 30 օրով»: Ես լիակատար տարակուսանքի մեջ էի: Ասում եմ. «Լևոն Հակոբովիչ, ինչպե՞ս թե երկարացնել 30 օրով: Չէ՞ որ մենք այն կնքել ենք անժամկետ»: Կա մի այսպիսի դիվանագիտական հնարք՝ «լռություն»: Այսինքն, եթե ոչ մի ժամկետ նշված չէ, ապա համաձայնագիրը անժամկետ է: Մինչ այդ եղել էին ժամանակավոր հրադադարների մասին 10-12 տարբեր պայմանավորվածություններ՝ այնտեղ բոլորի մեջ ժամկետը նշված է: Իսկ այստեղ հանկարծ մենք կարծես մոռացել էինք ժամկետի մասին: Հատուկ, դիտմամբ էինք մոռացել: Հեյդար Ալիևն էլ էր դրան համաձայն: Բայց արևմուտցիները ձգտում էին Ռուսաստանից խլել այդ դիվանագիտական հաղթանակը և տալ Մինսկի խմբին, ուր, իհարկե, գերիշխում էին ամերիկացիները: Նախագահ Տեր-Պետրոսյանն ինձ հետ համաձայնեց:
Ես հենց տեղնուտեղը նրան հանդիպական առաջարկություն արեցի, որպեսզի այդ անհեթեթ հղացումը մեկընդմիշտ թաղվի. «Եկեք պայմանավորվենք, որ բոլոր երեք հակամարտող կողմերի՝ Ադրբեջանի, Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի նշանավոր ներկայացուցիչները պարբերաբար հաստատեն հրադադարը և իրենց պարտավորություններին հավատարիմ մնալու մտադրությունը՝ ընդհուպ մինչև զինված հակամարտության լիակատար դադարեցման մասին քաղաքական մեծ համաձայնագրի կնքում»: Տեր-Պետրոսյանը համաձայնեց: Կապվեցինք Բաքվի, Ստեփանակերտի հետ: Ես նրանց համար պատրաստեցի այդ փաստաթղթի առաջին նախագիծը: Այդ փաստաթղթի հիմքում արդեն ընկած էր ոչ միայն կրակի դադարեցումը, այլև այն գաղափարը, որ այն պետք է պահպանվի մինչև քաղաքական մեծ համաձայնագրի կնքումը, և որ կողմերի ներկայացուցիչները պարբերաբար հաստատելու են այն: Հուլիսի 26-ին այն ստորագրեց ադրբեջանական կողմը, մյուսներն իրենց ստորագրությունը դրեցին հաջորդ օրը՝ հուլիսի 27-ին: Այդ փաստաթղթի տեքստը դեռ ոչ մի անգամ չի հրապարակվել: Ես այն ձեզ տալիս եմ: Փաստորեն դա մի հակաթույն էր ընդդեմ Վաշինգտոնի փորձերի՝ շվեդների միջոցով Ռուսաստանից խլելու հրադադարի պայմանագիրը:
-Ինչո՞ւ այդ փաստաթուղթը մինչև հիմա չի հրապարակվել:
-Որովհետև հայերը դրան չափազանցված նշանակություն էին տալիս. առաջին անգամ հաջողվել էր մեկ էջի վրա ադրբեջանական ստորագրության հետ մեկտեղ դնել Ղարաբաղի ներկայացուցչի ստորագրությունը:
-Ինչո՞ւ խաղաղարարներ չմտցվեցին Ղարաբաղ:
-Անմիջապես հասկանալի եղավ, որ դրանք պետք է լինեն ռուս խաղաղարարներ: Դա ամենևին ձեռնտու չէր արևմուտցիներին, որովհետև կգործեր հօգուտ Ռուսաստանի հեղինակության ու ազդեցության: Հայերը համաձայն էին խաղաղարարներին: Ադրբեջանցիները մեկ համաձայնում էին, մեկ դեմ էին հանդես գալիս: Եվ ահա թե ինչի գնաց ԵԱՀԿ-ն ռուսական խաղաղարար ուժերի տեղաբաշխման հավանականությունը վերացնելու համար: 1994 թ. դեկտեմբերին Բուդապեշտում տեղի է ունենում ԵԱՀԿ գագաթնաժողովը: Նրա ամփոփիչ փաստաթղթում մի կետ կա այն մասին, որ գագաթնաժողովն ընդունում է խաղաղարար ուժերի տեղաբաշխման միտքը: Այսինքն, ենթադրվում է, որ դրանք պետք է լինեն ԵԱՀԿ-ի խաղաղարարներ: Բայց իրականում խաղաղարարների տեղաբաշխմանը մյուս երկրները պատրաստ չէին: Դա արվել էր այնտեղ ռուս խաղաղարարների տեղաբաշխման հնարավորությունը խափանելու համար:
-Երբ Ղարաբաղում էի, ինձ ապշեցրեց այնտեղ ստեղծված իրավիճակը: Թշնամի բանակները կանգնած են դեմ առ դեմ, նրանց միջև ոչ միայն խաղաղապահներ չկան, այլև դիրքերն են շատ մոտ: Շատ վտանգավոր իրավիճակ է:
-Այո, կողմերի դիրքերը մոտ մնացին իրար, ինչը, իհարկե, բազմաթիվ միջադեպեր է ծնում: Բայց ո՞րն է դրա պատճառը: Դեռ մինչև հրադադարը՝ 1994 թ. փետրվարի 18-ին, Արբատում՝ պաշտպանության նախարարությունում, Պավել Գրաչովը խորհրդակցություն է անցկացնում Հայաստանի ու Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարների և Ղարաբաղի զինված ուժերի ներկայացուցչի հետ: Ես մասնակցում էի դրան: Այդ նիստի արձանագրության մեջ գրված է, որ կրակի դադարեցման հասնելուց հետո կողմերը շփման գծից կհեռացնեն զորքերը: Իր ստորագրությունն է դնում նաև Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Մամեդովը: Որոշ ժամանակ է անցնում, և Մամեդովը ինձ ասում է. «Չէ, թող հայերը հետ քաշվեն, որովհետև նրանք են մտել մեր տարածք, իսկ մենք կմնանք նախկին դիրքերում»: ՈՒ հրաժարվում է ստանձնած պարտավորություններից:
Կողմերի ուժերն այդպես էլ իրարից չհեռացվեցին: Իսկ չէ՞ որ հայերը նրանց տարածք էին մտել այն պատճառով, որ նրանք ոչ մի կերպ չէին ուզում դադարեցնել ռազմական գործողությունները: Եթե նրանք Անվտանգության խորհրդի 822-րդ բանաձևից հետո դադարեցնեին ռազմական գործողությունները, ապա հայկական «օկուպացման» տակ կմնային միայն Շուշին, Լաչինն ու Քելբաջարը: Իսկ հիմա 7 շրջան է:
Դրանից հետո մի համաձայնագիր էլ է եղել: Ադրբեջանը չի ուզում անգամ ընդունել, որ դա եղել է, չնայած այն մշակվել էր Հեյդար Ալիևի անձնական մասնակցությամբ: Բա ո՜նց: Դա հրադադարի ռեժիմի ամրապնդման մասին համաձայնագիրն է: Դրանում մանրամասնորեն նկարագրված է, թե մի կողմը իրեն ինչպես պետք է դրսևորի, եթե որևէ միջադեպ է տեղի ունենում մյուս կողմի մեղքով: Այնպես որ, ամեն տեսակի պայմանավորվածություններից հրաժարումը, ցավոք, ադրբեջանական կողմի տգեղ սովորությունն է:
-Երևի կգտնվեին մարդիկ, որ Ձեզ կմեղադրեին հայամետ դիրքորոշման համար:
-Մի կարծեք, թե ես Ադրբեջանի թշնամի եմ: Ես շատ սուր բախումներ եմ ունեցել նաև հայերի հետ: Մի անգամ բանը նույնիսկ կրակոցների հասավ: 1993 թ. նոյեմբերին ես տանում էի մեր համաձայնագրի նորացված նախագիծը: Պետք է այցելեի նախ Բաքու, հետո Երևան ու Ստեփանակերտ: Հասա Բաքու, կարծում էի այնտեղ մի երկու օրում կավարտեմ բոլոր գործերը: Բայց ինձ խնդրեցին մնալ, և ես այնտեղ ի վերջո մի ամբողջ շաբաթ նստեցի: Իսկ Բաքվից ուղիղ Երևան թռչելն անհնար էր: Եվ ես Հեյդար Ալիևին առաջարկեցի. «Ժամանակ շահելու համար եկեք ես անցնեմ զորքերի շփման գծով»: Ինձ ավտոմեքենա հատկացրին, սակայն մինչև տեղ հասնելս սկսեց մթնել: Ադրբեջանցիները հրաժարվեցին տանել, ստիպված այնտեղ գիշերեցի: Առավոտյան ադրբեջանցիներն ասացին, որ անցնել է պետք այլ տեղամասով: Իսկ բջջայիններ այն ժամանակ չկային, ես Երևանի հետ կապվել չեմ կարող, գտնվում եմ ադրբեջանական կողմի լիակատար վերահսկողության ներքո: Պարզվում է, այդ տեղում մարտեր էին և ավերված ադրբեջանական գյուղեր: Հայերը չէին ցանկանա, որ ես տեսնեի դա, նրանք առարկում էին այդտեղով իմ անցնելուն: Այդուամենայնիվ, մենք գնացինք: Կանգ առանք, գումարտակի հրամանատարը, ադրբեջանցի, ասում է, թե մի ջիպ կուղարկի պայմանավորվելու հայերի հետ: Կանգնած ենք, հանկարծ սկսեցին կրակել: Սկզբում ավտոմատային կրակահերթեր, հետո՝ ականանետներ: Հայերն այդ ջիպը խփեցին: Իսկ մենք կանգնած էինք բլրի հետևը, չտուժեցինք, բայց այդպես էլ չկարողացանք անցնել:
-Ի՞նչ հեռանկար ունի ղարաբաղյան հակամարտության հանգուցալուծումը:
-Շատերն են համամիտ, որ Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը պետք է որոշի նրա բնակչությունը: Եթե հանրաքվե անցկացվի, ապա նրա ելքն ակնհայտ է: Եթե նույնիսկ ընդունենք, թե այդ հանրաքվեում կքվեարկեն այն ադրբեջանցիները, որոնք առաջ այնտեղ են ապրել, թեև նրանք վաղուց ինչ-որ տեղ տեղավորվել են, ապա միևնույն է, բացարձակ մեծամասնությունը հանդես կգա հօգուտ անկախության: Դրա համար է, որ Իլհամ Ալիևն առհասարակ հանրաքվե չի ուզում: Նա հարցն այսպես է դնում. «Սա մեր տարածքն է, տվեք մեզ և վերջ»: Ավելին: Դեռ Հեյդար Ալիևի օրոք՝ 1995 թվականին, Ադրբեջանում նոր սահմանադրություն ընդունեցին, որտեղ վավերագրված է, որ հանրաքվեներն անցկացվում են միայն համազգային ընդգրկմամբ: ՈՒստի Ադրբեջանի սահմանադրությամբ Ղարաբաղում հանրաքվե չի կարելի անցկացնել: Իսկ ինչպե՞ս է դա համապատասխանում միջազգային փորձին: Քվեբեկի անկախության հանրաքվեում քվեարկել է Քվեբեկը, ոչ թե ամբողջ Կանադան: Շոտլանդիայի անկախության հանրաքվեում քվեարկել են Շոտլանդիայի, ոչ թե ամբողջ Մեծ Բրիտանիայի ընտրողները: Եթե տեղի ունենար Կատալոնիայի անկախության հանրաքվե, ապա այնտեղ ևս կքվեարկեր Կատալոնիան, ոչ թե ամբողջ Իսպանիան: Բայց Իսպանիան, Ադրբեջանի նման, այդ հանրաքվեն չի ուզում, որովհետև նրա արդյունքն ակնհայտ է: Սա էլ հենց հակամարտության բուն էությունն է:

ՆՈՐ ՍՐՈՒՄ
Օսմանյան կայսրությունում Հայերի ցեղասպանության հիշատակի օրվա նախօրեին, որը ամբողջ աշխարհի հայերը ամեն տարի նշում են ապրիլի 24-ին, իրադրությունը հակամարտության գոտում վերստին սրվեց: Բաքվի վարկածով, ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը հայերը տանկային գրոհ են ձեռնարկել ադրբեջանական դիրքերի վրա, խփվել է հայկական մեկ տանկ: Իր հերթին, Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունը հաղորդել է «Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակի դիրքերի ինտենսիվ գնդակոծության» մասին:
Մարինա ՊԵՐԵՎՈԶԿԻՆԱ
«Московский комсомолец»

25 ապրիլի 2016 թ.

Թարգմանությունը՝
Ֆելիքս ԵՆԳԻԲԱՐՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Ասպե­տա­կան դե­գե­րում­նե­րի ճամ­փա ան­ցած նկա­րի­չը
• Հեռագիրը
• Աֆրիկայից և Մերձավոր Արևելքից ներգաղթյալները հինգ տարի հետո Եվրոպայում կսկսեն կռիվ տալ իշխանության համար
• Աֆրիկայից Եվրոպա գաղթականների ներխուժումը ամերիկացի միլիարդատերերն են սարքել
• Մեր նախնիների հիշատակը պահանջում է վերադառնալ մեր արմատներին
• Հույն ձկնորսներ. «Թուրքիայում փախստականների փորը բացում, օրգանները հանում էին, իսկ մարմինները նետում չեզոք ջրեր»
• Հույն ձկնորսներ. «Թուրքիայում փախստականների փորը բացում, օրգանները հանում էին, իսկ մարմինները նետում չեզոք ջրեր»
• Հաղթանակը նվիրեցին Հայաստանի և Արցախի սահմաններն անառիկ պահող հայ ռազմիկներին
• Երեք ոչ այնքան հայտնի փաստ մկրտության վերաբերյալ
• Բնակալի ձգողական ուժը
• Օսմանյան կայսրությունը` հանդուրժողության տիպա՞ր
• Լուսին Ենգիբարյանը` Easter seals «Lilies» համաամերիկյան գեղանկարչական մրցույթի հաղթող
• «Ես ինձ չեմ ստիպում գրել, տողերն իրենք են գալիս ու հարմարվում համակարգչիս էկրանին»
• Չարագործությունը և հանճարեղությունը
• «Եթե հրեաներն ու հայերը ապրել չսիրեին, մենք վաղո՜ւց չքացած կլինեինք երկրի երեսից»
• Գրախոսական չհամարեք
• «Հայկական լեռնաշխարհից ծնված ոգին»
• «Մոսկվայում, և ոչ միայն, մթնոլորտը հագեցած է հականերգաղթական տրամադրություններով»
• Աշխարհի նոր «Cosa Nostra»-ն (մաս 4-րդ)
• Աշխարհի նոր «Cosa Nostra»-ն (մաս 3-րդ)

Մեկնաբանություններ