5 փետրուար 1908` Դավոյի կատարած մատնությոինը, 10 մարտի ` Տաճատ Թերլեմեզիանի կողմից մատնիչի վրիժառությունը

Դհերցի Դավոն (Դաւիթ) Վանի դաշնակցական կազմակերպութեան գործունեայ անդամներէն էր։

Կոմսի (Բժիշկ, Վահան Փափազեան) եւ Արամի ղեկավարութեան օրօք՝ պատասխանատու պարտականութիուններ կատարած յեղափոխական գործիչ էր:

Բայց եկավ պահ, երբ արատավոր նկարագրի տէր այս գործիչը սայթաքեցավ թէ գաղափարական, թէ՛ բարոյական իմաստով։

Ան սայթաքեցավ, երբ ընտանիքի հայր ըլլալով հանդերձ՝ դաշնակցական պատանի ընկերոջ մը երիտասարդ քույրը պղծեց ու յղի ձգեց...

Վանի «Աղուէսաձոր» անունով յայտնի նեղ և կիսավեր փողոցին վրա, միայնակ ու հիուղակի նման համեստ տան մը մէջ կ'ապրէին որբ պատանի մը եւ իր քույրը։ Պատանին ամբողջ օրը կ'աշխատէր Վանի շուկային մէջ, իսկ քույրը կը զբաղվէր տան հոգսերով։

Դավօն օգտուած էր պատանիին բացակայութենէն, զէնքի եւ զինամթերքի պահեստավորման գործով իր շրջագայութեանց ընթացքին յաճախակի այցելած էր անոնց տունը։

Իսկ երբ տեղեկացած էր, որ աղջիկը յղի մնացած էր մերժած էր պատասխանատուութիունը ստանձնել, ինչ որ զայրացուցած էր նաեւ աղջկան պատանի եղբօր, որ դատ բացած էր Դավոյի դէմ, պահանջելով արդար լուծում իր ընտանիքին վիճակուած ամօթի խարանին։

Տեղը չէ մանրամասն անդրադառնալու այդ ողբերգութեան ծալքերուն բայց թէ Կոմս, թէ' Արամ իրենց յուշերուն մէջ կը վկայեն, որ իր գործած պղծութեան բացայայտումէն առաջ իսկ, Դավօ որոշած էր վիժումի ենթարկել աղջիկը, բայց վիժումի ծախսը հոգալու համար Արամէն յիսուն ոսկիի օժանդակութիուն ուզած էր՝ իբր թէ բանտը գտնուող իր հօր ազատ արձակումը կաշառքով յաջողցնելու համար:

Արամ ու Վանի դաշնակցական ղեկավար մարմինը դէմ կեցած էին կաշառք տալու գաղափարին: Իսկ երբ կատարուած պղծումը բացայայտուած էր եւ Կոմս իր մօտ կանչած ու ազդարարած էր Դաւոյին, արդէն սայթաքումի լեցուած բաժակը յորդած էր եւ Դաւօ դիմած էր Վանի ոստիկանապետին՝ Դաշնակցութեան զինապահեստներուն տեղը ցույց տալու դավաճանութեամբ, փոխարէնը կառավարութեան մօտ իր ընտանիքին հետ ապաստան գտնելու խնդրանքով: Գայթակղութեան ծալքերը, դավաճանութեան ծանրակշիռ նշանակութիունը եւ Հայոց զինապահեստներու առգրավման հետագայ զարգացումները լիարժէք ընկալելու համար, կ'արժէ ընդհանուր պատկերացում մը փոխանցել այդ ժամանակ Վանի մէջ տիրող մթնոլորտին մասին:

Վանի ամբողջ շրջանը, թէ՛ քաղաքը եւ թէ Այգեստանը, 1900-ականներու սկզբնավորութեան, կ'ապրէր գաղափարական ու կազմակերպական եռուն ժամանակներ: Յատկապէս Արամի Կարսէն Վան գալով՝ Արմենականներու հետ յեղափոխական իր զարթօնքը ապրած եւ Դաշնակցութեան ետ յեղափոխական կուռ կազմակերպութեամբ օժտուած Վանը վերածուած էր Հայկական Ազատամարտի իսկական միջնաբերդի ուր մթերուած էր անհրաժեշտ զէնքերը: Ինքնապաշտպանութեան նպատակով զէնքի ապահովումը ևս Վանի մէջ կուտակուած պահեստներէն դէպի Երկրի խորքերը զէնքի փոխադրութիունը սուրբ գործ դարձած էր ոչ միայն յեղափոխականներուն, այլեւ՝ նույնինքն ժողովուրդին համար: Ստեղծուած էր, բնականաբար, յեղափոխական անձնուիրումի եւ ազգային պատուախնդրութեան խորհրդավոր մթնոլորտ, ուր Դաշնակցութիւնը իր վրայ վերցուցած էր թրքական կառավարութեան պաշտօնական գործառոյթները՝ Հայերու ամէն կարգի հարցերուն իուրովի լուծում տալով: Կազմուած էր դատական իուրայատուկ կառոյց մը, որ մինչեւ հեռաւոր գիուղերը ճիուղաւորուած էր եւ յարգ ու վարկ վայելող Հայերէ բաղկացած էր: Այդ կառոյցն էր, որ ընտանեկան, տնտեսական եւ ընդհանրապէս կենցաղային ամէն տեսակ դժուարութեանց արդարացի լուծում տալու առաքելութիւնը ստանձնած էր: Դաշնակցութեան Կ.Կոմիտէն մինչեւ իսկ «Հրաման» կոչուած պաշտօնական յայտարարագիր մը ցրուած էր ամենուրէք՝ արգիլելով եւ պատիժ սահմանելով բարոյական ամէն կարգի սայթաքումներու, վաշխառութեան, դրամաշորթութեան եւ այլ արատաւոր երեւոյթներու վերաբերեալ:

Դաւաճանութիւնը կատարուեցաւ Փետրուար 6-ին (1908)։

Կառավարութիւնը «աչքի լույս»ի պէս պահպանեց Դավոյին, որովհետեւ Դաւոյի մատնութեամբ՝ 5-6 կարեւոր զինապահեստներ բռնագրաւուեցան թուրք ոստիկաններու կողմէ, որոնց խուզարկութիունները անձամբ կ'առաջնորդէր դավաճանը։

Ժողովուրդի աչքին Դաւօ դարձաւ մահապատիժի «ցեց» մը։

Կույս աղջկայ պղծումէն ավելի ահավոր եւ ծանրակշիռ նկատուեցաւ Դավոյի դավաճանութիունը։ Թէեւ նոյն ինքն ժողովուրդի ձեռքով զէնքի պահեստները այլուր փոխադրուեցան եւ Դավոյի մատնութիունները այլեւս անզօր էին նոր պահեստները յայտնագործելու, բայց արդէն ամէն սահման կտրած անցած Դաւոյի դաւաճանութեան արատը մահապատիժով մաքրելու որոշումը տրուած էր:

Դավոյի ահաբեկումը յանձնարարուեցաւ 16-ամեայ Տաճատ Թերլեմեզյանին, որ ամիս մը ետք՝ մարտ 10-ին, յանդուգն գործողութեամբ մը, ի կատար ածեց իրեն վստահուած ազգային պարտքը: Մատնիչ Դաւօ օրը ցերեկով եւ ոստիկաններով շըրջապատուած՝ ահաբեկուեցաւ բանուկ փողոցի վրայ... Կոմս Հետեւեալ կերպ կը պատմէ իր յուշերուն մէջ Դաւոյի աՀարեկման մասին։ «Մարտ 23ին կատարուեցաւ ահաբեկումը։ Նոյն օրը, իրիկուան, Դաւոն ԱՀմատ պէյի (Վանի թուրք ժանտարմնևրու պետը, որուն տունը ապաստանած էր Դաւօ) տունին դիմաց, ըստ սովորութեան կը սպասէր իր ժահրը թափելու համար վանեցիներու վրայ մինչ Ահմատ պէյը կանգնած էր քիչ մը հեռու: Հոն էր նաեւ դաժան ոստիկանապետ Հուսնի պէյը։ Այդ ատեն է, որ Տաճատ Թերլեմեզեան 16 տարեկան պատանին, շուկայէն վերադարձին՝ անակնկալի կու գայ՝ տեսնելով Դաւոն, բայց պաղարիուն եւ անտարբեր կը փորձէ անցնիլ։ Դավոն մատի նշանով քովը կը կանչէ Տաճատը:

-Հը, ինչպէ՞ս են ձեր պարոնները, շուտով անոնց կարգն ալ կու գայ՝ ձեռքերնին շղթայած բանտը առաջնորդելու...

Տաճատը անմեղ ու անտարբեր կերպարանքով կը չքմեղանայ՝ ըսելով, թէ ինքը բանէ մը տեղեկութիուն չունի: Այդ վայրկեանին ձիերով կառք մը կ'անցնի քովէն եւ Դավոն կը դառնայ նայելու: Այդ առիթէն օգտուելով՝ Տաճատ արագ մը խուրճինէն կը հանէ պրաունինկ ատրճանակը եւ երեք գնդակ կը պարպէ դավաճանի գլխուն...

Շունը կ'իյնայ պոռալով։ Տաճատը կը վազէ դէպի Խաչ-Փողան: Գնդակներ արձակելով՝ ետեւէն կը վազեն Հիուսնի պէյը եւ քանի մը ոստիկաններ։ Տաճատը կը հանէ տասնոց՝ մաուզէրը, կը դառնայ եւ կը կրակէ իրար ետեւէ, մինչ այդ աջ կողմի նեղ փողոցի մը հասնելով՝ կը նետուի հոն ու կ'անյայտանայ այգիներու մէջ: Ոստիկանապետը կատղած՝ հրահանգ կու տայ սպաննել այդ պահուն շուկայէն վերադարձող հայերը՝ վուրուն կեավուր- լարա պոռալով:

Կան ահաբեկումներ, ինչպիսին, ըստ ամենայնի, եղավ դավաճան Դաւոյի ահաբեկումը՝ պատանի Տաճատի ձեռամբ, որոնք ամբողջ ազգի մը բարոյական արժէքները եւ արդարադատ կամքը կը մարմնավորեն ու գաղափարական ներշնչման աղբիուր կը մնան հետագայ սերունդներուն համար:

Նյութը գրեց և մշակեց `

Սերինե ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ

Աղբյուրը` «Վարագ» պարբերական

Մեկնաբանություններ