«Թատրոնը ժամանակային արվեստ է և իր մեջ պետք է ունենա ժամանակի շունչը»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Երևանի մնջախաղի պետական թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար ԺԻՐԱՅՐ ԴԱԴԱՍՅԱՆԸ:

-Պարոն Դադասյան, մնջախաղի թատրոնը մեզանում փաստացի սկսել է գործել 1969 թվականից: 1974-ից ճանաչվել է իբրև պրոֆեսիոնալ կոլեկտիվ և ընդգրկվել «Հայհամերգի» կազմում: 1983-ին ստացել է պետական կարգավիճակ: Այս պաշտոնական տարեգրությանը զուգահեռ եղել է, բնականաբար, ստեղծագործական ընթացք: Ինչպե՞ս կբնութագրեք այն:
-Թատրոնի ստեղծագործական կենսագրությունը բաժանվում է երկու հիմնական շրջանի: Առաջին շրջանը կազմում են Արսեն Փոլադովի ղեկավարած քսան տարիները: Թատրոնն ուներ հարուստ խաղացանկ, հաճախ էր շրջագայում: Սա հնարավոր էր դառնում հատկապես «Հայհամերգի» կազմում ընդգրկված լինելու հանգամանքի շնորհիվ: Մնջախաղի թատրոնն այդ շրջանում հյուրախաղերով հասել է մինչև Կամչատկա, ԲԱՄ, Սիբիրի ամենահեռավոր անկյունները: Հասկանում եք, որ Խորհրդային Միության պահանջները, ծրագիրն էին այդպիսի ուղևորություններ ենթադրում: Այդ շրջանում արտերկրում քիչ է եղել թատրոնը: Հիմնականում` սոցլիգայի երկրներում` Բուլղարիայում, ԳԴՀ-ում, այլուր: Իսկ երկրորդ շրջանում թատրոնը ոչ միայն սկզբունքորեն փոխեց իր ողջ խաղացանկը, այլև արտահայտչալեզուն, արտահայտչամիջոցները, գեղագիտությունը: Դրանք թատրոնը Յուրի Կոստանյանի և իմ ղեկավարելու տարիներն են` սկսած 1993 թվականից մինչև այսօր: Թատրոնը ժամանակային արվեստ է և անպայման պիտի ունենա ժամանակի շունչը: Իր գեղագիտության, իր ասելիքի, իր մատուցման եղանակների մեջ անընդհատ պիտի թարմություն մտցնի թատրոնը: Շահում են այն թատրոնները, որոնք գիտակցում են այս ճշմարտությունը և փորձում են հետևել դրան:
-Բայց, փաստորեն, մնջախաղի թատրոնի խաղացանկում մշտապես տեղ է ունեցել դասական գրականությունը` Սարոյան, Գոգոլ, Դեմիրճյան, Սևակ: Դասականին անդրադարձը ստեղծագործական սկզբո՞ւնք է, չի՞ առաջացնում ժամանակի պահանջներից հետ մնալու մտավախություն:
-Անշուշտ, դասականին անդրադառնալը սկզբունք է: Առհասարակ մեզ համար կարևոր խնդիր է հայկական պատկերների ուսումնասիրությունը, հայկական տեսակի ուսումնասիրությունը թատրոնի խաղացանկում: ՈՒնենք մի քանի ներկայացում, որոնք ուղղակի այդպիսի ուսումնասիրություններ են: Մենք այն կարծիքին ենք, որ մնջախաղը մեր ազգային թատերական տեսակն է: ՈՒղղակի այն շատ վաղուց անհետացած, մոռացված է: Հիմա մենք փորձում ենք պեղել, ինչ-որ բաներ երևան հանել, վերակենդանացնել:

-Պեղումների արդյունքը եղել է նաև այն, որ մնջախաղի թատերական փառատոնը կոչել եք մեր դարավոր պատմությունից հայտնի «մնջախաղացի» անունով` «Նազենիկ»:

-Այո՛, «Նազենիկ» անունը Խորենացու մատյանից է հայտնի: Իսկ մնջախաղի այդ փառատոնը Երևանում միակն էր, որ կայացավ 2001 թվականին: Հետագայում մենք մտահղացանք փառատոն անել Ծաղկաձորում և այն անվանակոչել մեր մեծ մնջախաղացի` Լեոնիդ Ենգիբարյանի անունով: Այստեղ շատ լուրջ քաղաքական ենթատեքստ կա: Լեոնիդը մեր ազգի շատ պատկառելի երևույթներից է, իր տեսակի մեջ եզակի ոչ միայն հայ իրականության շրջանակներում, այլև դրանից դուրս: Նա շատ հայտնի է ողջ Խորհրդային Միության մասշտաբով, ինչպես նաև նախկին սոցիալիստական երկրներում: Իր ասպարեզում նա լավագույնն է համարվում տարբեր երկրներում: Այնպես, ինչպես նրան Չեխիայում են ընդունել ու ընդունում, շատ քչերին կարող է բախտ վիճակվել արժանանալու նման ընդունելության: Պրահան նրա երկրորդ հայրենիքն էր պարզապես:
-Հիմա էլ իր ժառանգների հայրենիքն է, փաստորեն:
-Այո՛, հիմա իր թոռը, որին հրավիրել էինք և հյուրընկալեցինք Ծաղկաձորի փառատոնում, աշխատում է Եկատերինբուրգում` Մարչենկոյի դպրոցում, որը եղել է Լեոնիդի համակուրսեցին: Նա պատրաստում է նոր ծրագիր, մեզ հետ կապված է, իրազեկում է իր աշխատանքների, հաջողությունների մասին:
-Ծաղկաձորի փառատոնի անցկացման հաճախականությունը` երկու տարին մեկ անգամ, կպահպանվի՞ մշտապես:
-Անպայման: Մենք պիտի պատրաստ լինենք այդ փառատոնին, միշտ նոր բաներ պիտի ունենանք ցուցադրելու հանդիսատեսին: Իսկ դրա համար ժամանակ է պետք: Բացի այդ, որոշ ժամանակ պիտի անցնի, որպեսզի հանդիսատեսը կարոտի մեզ, մնջախաղին: Այս նկատառումներով ենք որոշել փառատոնն անցկացնել երկու տարին մեկ անգամ: Ինչ վերաբերում է փառատոնի աշխարհագրությանը, ասեմ, որ եթե առաջին փառատոնի ժամանակ ինքներս էինք հրավերներ ուղարկում տարբեր երկրներ, տարբեր թատերախմբերի, ապա վերջին տարիներին մենք այնքան հայտեր ենք ստանում, որ կարողանում ենք ընտրություն կատարել: Օրինակ` վերջին փառատոնին մեր ընտրությամբ մասնակցեցին թատերախմբեր Ճապոնիայից, Դանիայից, Լեհաստանից, Ղազախստանից, Իտալիայից: Կապերի առումով փառատոնի զարգացման դինամիկան շատ մեծ է: Իսկ Ծաղկաձորում փառատոնն անցկացնելը և այնտեղ Լեոնիդի արձանը կանգնեցնելը շատ լավ ու կարևոր գաղափար էր: Դա Ծաղկաձորի նախկին քաղաքապետի գաղափարն էր: Արձանի տեղադրումով մենք, կարծես, ամրագրեցինք փառատոնը Ծաղկաձորում: Եվ սա շատ կարևոր ձեռնարկում էր, որովհետև գիտեք, որ մարդիկ Ծաղկաձորում ամռան ամիսներին հանգստանում են, բայց իրականում ոչինչ չունեն անելու, հանգիստը կազմակերպելու որևէ ծրագիր այնտեղ չի գործում: Այդ պարապությունը, ձանձրույթը ցրելու լավագույն ձև էր մնջախաղի փառատոնի կազմակերպումը: Մեր բոլոր ցուցադրությունները լինում են դրսում, անվճար: Եվ մարդիկ ուղղակի վայելում են մշակութային այդ երևույթը: Մեր սկզբունքը փողոց դուրս գալն է, հնարավորինս շատ մարդկանց համար հասանելի դառնալը ու նաև տարածվելը հանրապետության այլ շրջաններում, այլ քաղաքներում: Ցավոք, մեր փառատոնի ֆինանսավորումն արդեն երրորդ անգամ մնում է նույնը: Ես կարծում եմ, որ դա արդարացի չէ: Մենք ապացուցում ենք, որ կարող ենք լավ փառատոն անել, ուզում ենք այն դարձնել ավելի լայնամասշտաբ, տարածվել Հայաստանի տարբեր շրջաններում (գոնե հասնել ոչ շատ հեռու շրջաններ), որովհետև գիտենք, որ մեր մարզերում մարդիկ ընդհանրապես չեն առնչվում մշակույթի հետ: Բայց եթե մենք պիտի հասնենք այդ շրջանները, ցուցադրենք այնտեղ աշխարհում լավագույնը ճանաչված մնջախաղացների, նշանակում է` դրա համար պիտի ունենանք համապատասխան ֆինանսներ: Գաղափարը կա, այն իրագործելու պատրաստակամությունը կա: Եթե լինի համապատասխան ֆինանսավորում, ամեն հարց կլուծվի: Մենք կպահենք փառատոնի «շտաբը» Ծաղկաձորում և ամեն երեկո որևէ ներկայացումով կմեկնենք այս կամ այն մարզ` դրանով փառատոնի տրամադրությունը փոխանցելով հանրապետության շատ ավելի լայն զանգվածների: Կարծում եմ` մեր մշակութային քաղաքականության մեջ պիտի փորձենք սահմանազատել առաջնահերթությունները: Մենք, կարծես, ամեն ինչը համարում ենք առաջնահերթ: Բայց, ըստ էության, այդպես չէ: Պետք է շատ լրջորեն վերլուծել այսօր գոյություն ունեցող համաշխարհային մշակութային ամբողջ դաշտը և պարզել մեր առաջնահերթություններն այդ դաշտում` մրցունակ դառնալու համար: Ակնհայտ է, որ մնջախաղի ժանրն ամենամրցունակն է այդ դաշտում: Սրանից էլ բխում է այն ճշմարտությունը, որ պետք է առանձնահատուկ լինի վերաբերմունքն այդ ժանրի նկատմամբ: Շատ ուրախ եմ, որ վերջապես լուծվում է մեր թատրոնի շենքի հարցը Հյուսիսային պողոտայում: Սա արդեն իսկ մեծ գնահատականն է մեր արվեստի: Իհարկե, այս արդյունքին հասել ենք մեծ ջանքերի, ճիգերի շնորհիվ: Բայց այսուհանդերձ, պետք է գիտակցել նաև մնջախաղի փառատոնի կարևորությունն ու արժեքը: Այն պետք է խրախուսվի: Եվրոպական շատ երկրներում գործում է մի պարզ մեթոդաբանություն. ավարտվում է տարին, նայում են, թե ինչ է արված դաշտում: Եթե տեսնում են, որ ինչ-որ մի նշանակալից երևույթ արժևորում է ստացել մշակութային դաշտում, այն խրախուսում են, ասենք` կրկնապատկում են բյուջեն: Իսկ եթե առկա է մեկ այլ մշակութային երևույթ, որի համար ներդրվել են մեծ ֆինանսներ, դրան առաջադրել են ինչ-որ խնդիր, բայց արդյունքը բավարար չէ, ֆինանսավորումը կրճատում են: Սա շատ պարզ մեխանիզմ է: Իհարկե, սա չի կարելի տարածել արվեստի բոլոր ժանրերի վրա, բայց մոտեցումը, ըստ էության, շատ ճիշտ է և ընդունելի: ՈՒ կարելի է կիրառել նաև մեզանում: Ժամանակը փոխվում է, պահանջները շատանում են: Մենք սուղ միջոցներով անում ենք փառատոն: Իսկ փառատոնի բյուջեն, եթե չկրճատվի, հաստատ չի ավելանա: Փառատոնն ընդլայնվում է, զարգացում է ապրում: Ինչպե՞ս տեղավորվես նույն սուղ ֆինանսական հնարավորությունների սահմաններում: Եթե փառատոնը չի աշխատում, ուղղակի պետք է փակել այն: Բայց եթե այն կա, ունի գաղափարախոսություն, իրականացնում է որոշակի խնդիրներ, ուրեմն պետք է սատարել նրան: Այս իմաստով, կրկնում եմ, պետք է վերանայել մշակութային քաղաքականությունը:
-1998-ից Դուք թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարն եք, ու այս ընթացքում քիչ չեն եղել ներկայացումները ոչ միայն հայաստանյան, այլև արտասահմանյան բեմերում (Գերմանիա, Վրաստան, Եգիպտոս, Պարսկաստան, Լիբանան): Ժեստերի լեզուն օգնո՞ւմ է առավել ըմբռնելի դառնալու օտար հանդիսատեսի համար:
-Անշո՛ւշտ: Հիմա ամբողջ աշխարհում, ըստ էության, խուսափում են խոսող թատրոնից: Դա համարվում է, այսպես ասած, ակադեմիական արվեստ: Հիմա շատ թատերախմբեր են հանդես գալիս այնպիսի ներկայացումներով, որոնց դեպքում թարգմանության խնդիր չկա: Անցել են ծանր, երկարատև, անտրակտներով ուղեկցվող ներկայացումների ժամանակները, որոնց մարդիկ հետևում էին ականջակալներով, լսում սինխրոն թարգմանությունները: Կյանքը փոխվել է, աշխարհը շատ հասանելի է դարձել վերջին տարիներին: Բնականաբար, փոխվել է նաև մարդկանց մտածողությունը: Դժվար է ընկալվում մեծ ծավալը, ձանձրացնում է: Իհարկե, ակադեմիական իմաստով պահպանվել են որոշ թատրոններ, բայց ավելի պահանջված ու հասկանալի են ժամանակակից մոտեցումներով գործող թատրոնները:
-Մենք ամեն քայլափոխի բախվում ենք լեզվական աղավաղումների, անճշտությունների: Մնջախաղի դեպքում, ժեստերի դեպքում ինչպե՞ս են կանխվում նման աղավաղումները, ո՞րն է գռեհիկ, անմշակ, չհղկված ժեստի, արտահայտչամիջոցի և բարձրարվեստի սահմանը:
-Մենք ունենք այսպիսի արտահայտություն. «Չշատախոսես»: Լեզուն լեզու է: Մերն էլ այս լեզուն է: Մենք էլ ենք աշխատում չշատախոսել, չլինել գռեհիկ: Շարժումն ունի իր սկզբունքները, որոնք բաղկացած են չորս հիմնական բաղադրիչներից: Շարժումը պիտի լինի թեթև, գեղեցիկ, ամբողջական, պիտի ունենա սկիզբ և ավարտ: Եթե պահպանում ենք այս պարամետրերը շարժման մեջ, էսթետիկական իմաստով պահպանվում են ճիշտ սահմանը, չափը: Երբ ասում ենք, որ մարմինը պետք է լինի թեթև և գեղեցիկ, սա ներքին հատկություն է: Մարմինն ինքն է զգում, որ թեթև է և գեղեցիկ: Սա, իհարկե, շատ մեծ աշխատանք է պահանջում: Բայց երբ գիտակցությունը հասնում է այն աստիճանին, որ մարմինը կիրթ վիճակում է աշխատում, ապա ինքնըստինքյան բացառվում են գռեհիկ շարժումները:
-Ձեր մի ներկայացումից հետո ասացի, որ ձեզ մոտ անշունչ առարկաներն էլ են պլաստիկ դառնում: Մարդը կարող է կառավարել իր մարմինը, իսկ առարկանե՞րն ինչպես են կառավարվում:
-Մեր արվեստի անունը հենց` «պանտոմիմուս», այդ է հուշում: Նմանակել, կերպավորել և շնչավորել ամենայն ինչ, որ մեր շրջապատում է: Այդ թվում և` անշունչ առարկաները: Սա հենց մնջախաղի սկզբունքի մեջ է մտնում:
-Ձեր «Արդաղիոն» ներկայացումը «Նյու Յորք թայմս» թերթի թղթակիցը համեմատել է Հայաստանի հետ: Դուք այդ համեմատությունը նշմարելո՞վ եք նախաձեռնել «Արդաղիոնի» բեմադրությունը, թե՞ այդ նմանությունն ստեղծվել է բեմադրության արդյունքում:
-Ինձ մտահոգում էին մի շարք խնդիրներ, ինչպես, ասենք, հոգևոր լինելը, կարևոր աժեքները չկորցնելը: Այսպիսի տրամադրությունները հանգեցրին այդ բեմադրությունն անելու գաղափարին: Արդյունքում ստացվեց մի բեմադրություն, որը ցույց է տալիս, թե ինչ վիճակում է այսօր մեր երկիրը. առաջնահերթությունները կորցրած, չկողմնորոշվող, արժեհամակարգը գլխիվայր, գոյություն ունեցող իրական արժեքներից օտարված… և այս ամենի արդյունքում` ողբերգություն ապրող: Այսինքն` այն, ինչ ինձ մտահոգում է այսօր, այն, ինչի մասին ես պիտի խոսեի այսօր, ասացի բեմադրության` «Արդաղիոնի» տեսքով: Իսկ խոսքիս հասցեատերը, հանդիսատեսը, տվյալ դեպքում` ժուռնալիստը, ընկալեց իմ ասելիքը և տեսավ, թե դա որքան նման է մեր այսօրվա իրականությանը: Եթե ազնիվ է մոտեցումը, ապա ցանկացած ստեղծագործություն պիտի պարունակի ցավը, անհանգստությունը` իր ժամանակի մեջ:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ