«ԱՇԽԱՐՀԻ ՔԱՂԱՔԱՑԻ ԴԱՌՆԱԼՈՒՆ ՄԻՏՎԱԾ ՄԵՐ ՋԱՆՔԵՐՆ ԻԶՈՒՐ ԱՆՑԱՆ»

Վերջերս լույս տեսած «Տոնապետ» պատմվածքների ժողովածուն ՎՐԵԺ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆԻ հերթական «հանդիպում-զրույցն» է ընթերցողի հետ: Էջ առ էջ թերթելով ծանոթ իրականությունը, մոտենում ես Վրեժ Իսրայելյան-արձակագրին: Նա ուրիշ անուն չի տալիս իրականությանը: Մեր տեսածն է պատմում, մեր մասին է պատմում ու վարակում ընթերցողին իր ցավով ու տեսածով: Նրա տեսածն ավելին է, բայց տխրության մեջ էլ գեղեցկություն կա (կարծեմ` Չապլինն է ասել): Այս տխրության մեջ կյանք կա, իրականության դեմ իրականությամբ կռիվ տալու համառություն:
Մարդը, սասունցին, հայը։ Տոնապետը: Սա գրողի ստեղծած աշխարհն է աշխարհի մեջ: ՈՒ շատ կուզենար, որ Տոնապետի ազգային պատկանելության մասին հարցեր չտայինք, և երջանիկ կզգա իրեն, եթե Տոնապետն ընթերցողի ընտանիքի անդամը դառնա կամ սիրված հյուրը: «Իմ մեղքը չէ, որ Տոնապետն ու Սանչո Պանսան նույն լեզվով դժվար թե երբևէ խոսեն»,- ասում է նա ընթերցողին ուղղված խոսքում: Աշխարհի քաղաքացի դառնալուն միտված մեր ջանքերն իզուր անցան, նկատում է: Ազգությունն էլ ինքը չի ընտրել, ոչ էլ ցավը: «Նա, ով կպնդի, որ իմ Տոնապետը զորեղ մարդ չէ, մարդկային ուժի մասին իր պատկերացումները թող աշխարհի լվացքի պարանին փռի: Ո՞րն է ուժը, այն, որ գործադրվո՞ւմ է, թե՞ այն, որ զսպվում է: Կարծում եմ` գրականությունը բառերի մեջ զսպված ուժն է: Հակառակը` աղետ է»:
Այդ զսպված ուժն է թաքնված «Մեկ վայրկյան» պատմվածքում: «Մամ ջան, էդ պատմվածքս կկարդաս ու կներես որդուդ, որ երկիրը սիրեց իր պես և իր պես էլ քեզ մոռացավ»: Սա երկրի ամենակարևոր մարդու նամակն է, ով, ի դեպ, միայն ինքը գիտի, թե ինչ է զգում երկրի ամենակարևոր մարդն այն պահին, երբ ահաբեկչի ինքնաձիգի փողն ուղղված է նրա քունքին: Երբ «ամբողջ կյանքի դիմաց մեկ վայրկյան ժամանակ է տրված: Երբ անզգուշության դեպքում կարող ես մեռնել, ու երկիրն անտեր կմնա, ու մահդ կծանրանա երկրի խղճին»: Չգիտեմ` այս պատմվածքում հիացմո՞ւնքն է շատ, զսպված ո՞ւժը, թե՞ ողբերգությունը: «Կորած-մոլորած տարի»: Հերթական պատմվածքն է: «Երեխաներին հանգիստ թող, նրանք մեղք չունեն, որ մենք ծերանում ենք»: Սա մեկ այլ ողբերգություն է: Խիստ է ասել` ողբերգություն: Կյանքն է, գիտակցումը, որ ապրելով մոտենում ես վերջին ու փորձում ես հաշտ նայել «կորած-մոլորած տարիներին ու նրանց, ովքեր դեռ շարունակելու են իրենց, քո՛ ճանապարհը: ՈՒ էլի` եղեռն: Չգրված օրենք է: Գենետիկ հիշողությամբ, թե հայրերիդ, պապերիդ պատմածով, մեկ է, եղեռնը մի օր հասնելու է քեզ»: Պատմվածքը վերնագրված է «Ապաքինում»: ՈՒշագրավ բանաձևում-հակասություն է` «Ցավը ցավով են մեղմում»:
Եղեռնի պատմությունը սրբում է որդու աչքերն ու բթացնում եռացրած ջրի մեջ խաշված ոտքերի ցավը: Հետո նույն այդ պատմությունը ոտքը կորցրած որդու աչքերն էր արցունքի ավազով լցնելու` չթողնելով «ցավի տեղ` ցավի համար»: Իսկ պատմությունն սկսվում է Դեր Զորից, որ ամենաստվերախիտ անտառը կլիներ, եթե դիակները ծառեր դառնային… Թվում է, գանգրահեր տղան դեռ ավազի վրա գրում է` այնտեղ թուրքերն են…
«Ազատություն Աղավնի տատիկին» պատմվածքում անխուսափելի ծերությունն է, մեր օրերի գծագիրը` «գյուղացիք գյուղից են փախչում, քաղքցիք` քաղաքից»: ՈՒ էլի եղեռնը: ՈՒթսունյոթամյա Աղավնի տատիկի հիշողության կորստի մեջ վառ ապրում է թուրքը: «Ժողովո՜ւրդ, թուրքերը կողպել են բոլոր դռները…», ահազանգում է ութսունյոթամյա հիշողությունը: Եվ իզուր են տնեցիները փորձում նրան փակի տակ պահել: Երբեմն արձակագրի վերնագրերն ուղղակի կամ անուղղակի տալիս են պատումի փակուղու պատասխանը` «Ազատություն Աղավնի տատիկին»: Քաղաքի նոր հարևանների այս կոչը կարելի է հազար ձևով բացատրել: Կարելի է և թողնել առանց մեկնաբանության:
«Հայ-թուրքական հինավուրց խաղ» պատմվածքում այլ հարթություն է բացվում: Գերի ընկած հայ աղջնակի համար ադրբեջանցի հրամանատարի առաջարկած խաղի մեջ հայ զինվորները սեփական կյանքն են դնում, իսկ աղջնակը գերությունից ազատվելուց հետո ծնողների հետ արտասահման է մեկնում և, ըստ լուրերի, ամուսնանում թուրքի հետ: Ի դեպ, սա արդեն գրողի երևակայությունը չէ, նշում է հեղինակն ու ցավով արձանագրում. «Ամեն ինչ խառնվեց իրար. եթե Մեծն Տոլստոյին հաջողվեց սեփականացնել իր նախնիների պատերազմն ու խաղաղությունը, ես ընդամենը կարողացա մտնել հարյուրամյա մի քարանձավ ու այնտեղից դժվար թե դուրս գամ»: «Բարենբար»-ը պատմվածքում արդարացված հաշտությունն է հայ և ադրբեջանցի մայրերի: Գուցե, որովհետև ցավը ազգություն չունի: Ադրբեջանցի և հայ մայրերից այնպիսի նշան են ուզում, որ դիակը պահպանած լինի, որ միայն նրանց հատուկ լինի: «Իմ որդին, երբ ծիծաղում էր, այտերին սիրուն փոսիկներ էին գոյանում: Հետո ծիծաղն անցնում էր, բայց փոսիկները դեռ մնում էին»,- ասում է հայ մայրը: «Ադրբեջանցի տղան էլ եղանի մի խոցումով երեք խուրձ խոտ էր պահում գլխավերևում»: Ցավը մի տեսակ մտերմացնում է մայրերին, ու ձախողված բանակցությունների փոխարեն կարևոր նվաճում են ձեռք բերում` որդիներին փնտրում են ողջերի մեջ:
«Սոնան և պատերազմը»: Քնքուշ մի տխրություն կա այս պատմվածքում, որ իրապես կարող է նկատել նա, ով պատերազմին նայում է կողքից: Չգիտես էլ` զավե՞շտն է շատ, թե՞ ողբերգությունը:
«Այդ պատերազմում մեզ վիճակված էր երկու բան` զոհվել և ծիծաղել: Երկուսն էլ անթերի կատարեցինք: Պետությունն էլ մեզ լիուլի վարձատրեց` տասնմեկս էլ արժանացանք «Մարտական խաչի», բայց չիմացանք… զոհվելո՞ւ, թե՞ ծիծաղելու համար»: Սոնան աննկարագրելի է, պատերազմը` անմեկնելի: Երկուսից էլ բան չեն հասկանում տղաները: Բայց դե, «եթե պետք էր, որ այս պատերազմն իր Սոնան ունենա, թող ունենա»:
«Այդպիսի բաներ». սա չնախատեսված հանդիպումն է հայի և թուրքի: Փարիզի սրճարանի պատերին Սասնա բնաշխարհն է, սրճարանատերն էլ քուրդ է: Հենց այստեղ էլ հանդիպում են ֆրանսիացի-սասունցի քուրդն ու հայաստանցի-սասունցի հայը: «Բայց մտածում ես, որ այս քուրդը, որ Սասունի իր տունը ծախել ու Ֆրանսիայում սրճարան է գնել, եթե ոչ այսօր, ապա վաղն իր թշնամին է դառնալու»,- մտածում է սասունցին: «Եվ ես իմ նոր թշնամուն մեղադրելու բարոյական իրավունք չեմ ունենալու, որովհետև նա գրեթե իմ չափ, կամ ինձնից առավել սիրում է իմ հայրենիքը: Նա ասաց. «Երկիրը նրանն է, ով ապրում է այդ հողի վրա», հետո ասաց. «Նրանն է, ով ննջում է այդ հողի մեջ»։ Հետո ասաց. «Նրանն է, ով վերադառնում է»: Սասունցու որդին ասում է քրդին. «Հայրս ասում է, որ վաղ թե ուշ հանդիպելու ենք»: Այ, այսպես Փարիզն սկսվում ու ավարտվում է քրդի սրճարանում, իսկ տասը տարի անց, երբ թոռներն էլ արդեն տասը տարով մեծացած կլինեն, երբ լրագրողը հարցնի, թե ո՞րն է աշխարհի ամենասիրուն քաղաքը, կպատասխանի` Փարիզը: «Ինչո՞ւ»,- կհարցնի լրագրողը: «Այնտեղ ես տեսա Սասունը»։ Մինչ այդ փարիզյան նպարավաճառից երկու գեղեցիկ ձուկ կգնի ու, որպես Վանա տառեխ, կմատուցի թոռներին, հավատացած, որ թոռները սուտն ավելի ախորժակով կծամեն, քան ճշմարտությունը:
«Թատրոն»-ը մատնանշում է հայի և թուրքի տարօրինակ «հարազատությունը»` որտեղ հայ, այնտեղ թուրք: «Մեղավո՞ր է արդյոք առաջին հայը, որ իր բառապաշարում «թուրք» բառը չի ունեցել: Մեղավո՞ր է արդյոք վերջին հայը, որի պատմվածքն առանց թուրքի յոլա չի գնում: Սիրահարական պատմվա՞ծք է մտմտում, մեկ էլ թուրքը քիթը խոթում է մեջը: Պատմավե՞պ է, գրում, թուրքը կա ու կա»: Մեր միջի թուրքից ազատվելու միակ միջոցը նրան հաղթելն է` թե՛ դրսում, թե՛ ներսում, փորձում է ելք գտնել գրողը: Իսկ իրականում թատրոն է ամբողջը, թուրքը թուրքի դեր է տանում, հայը` հայի, ով լավ դերասանություն է անում, նրան էլ ծափահարում են:
«Թանկագին հյուրը» երկու դասընկերոջ պատմություն է: Մոսկվայից հաղթանակած վերադարձած Մելոն: Պատերազմում հաղթած Հակոն, որ վերադառնում է Մռովն իր մեջ ու անպատերազմ կյանքում սկսվում է նրա ողբերգությունը: Այստեղ չի խնայում արձակագիրը ո՛չ ընթերցողին, ո՛չ հաղթած-պարտված ազատամարտիկին, ո՛չ ինքն իրեն:
Ընտանիք, ծերություն, անհաշտ հաշտություն ու նույնքան վտանգավոր հաշտություններ, կյանք… Շատ բան կարելի է գտնել այս գրքում: Իսկ գրքի հերոսը շարունակում է մնալ Տոնապետը` վազքից (թե՞ կյանքից) հետ ընկած սասունցին…
Գիրքը փակելուց հետո դեռ երկար կխորհի ընթերցողը: Իսկ գրողն ուղղակի գրում է. «Շատ բան էի ուզում գրել, բայց, բարեբախտաբար, այդ ամենն արդեն գրել էր Վիլյամ Սարոյանը: Լավ թե վատ, ինչ գրել եմ, սրտով եմ գրել: Ազատություն եմ փնտրել. կա՛մ գտել եմ, կա՛մ ոչ: Այս պատմվածքների մեջ ապրում է մարդու այն տեսակը, որի անունը Վրեժ Իսրայելյան է»:
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Մեկնաբանություններ