«ՄԻ ԾԱՅՐԱՀԵՂՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՆԵՏՎԵՑԻՆՔ ՄԵԿ ԱՅԼ ԾԱՅՐԱՀԵՂՈՒԹՅՈՒՆ, ԵՎ ԱՅԴ ԱՆՑՈՒՄԸ ՇԱՏ ԿՏՐՈՒԿ ԵՂԱՎ»

Տարիներ առաջ ԱՐՄԱՆ ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆԻ «Պատերազմի փոքրիկ իշխանը» պատմվածքը հաղթել էր ART of WAR ինտերնետային կայքում անցկացվող մրցույթում: ART of WAR ալմանախի առաջին համարում տպագրության իրավունք էր ստանալու ղարաբաղյան պատերազմի թեմայով միայն մեկ գործ, ընդ որում, խմբագրակազմի համար էական չէր` ինչ ազգի ներկայացուցիչ է այն գրել: Բարեբախտաբար, ներկայացվեց հայ հեղինակի աշխատանքը: Այն 1992-ի աշնանը Մարտակերտում տեղի ունեցած գողտրիկ ու սրտաշարժ պատմություն է, պատերազմի ու մարդկային հոգեբանության ինքնատիպ արտացոլում: «Գրական Վիեննա-2009» միջազգային ռուսալեզու գրական մրցույթում, ուր ներկայացված էր ռուսալեզու հեղինակների երկու հազար աշխատանք` քսանինը երկրներից, «Պատերազմի փոքրիկ իշխանը» հայտնվեց առաջին տասնյակում, արժանացավ հատուկ մրցանակի: Այնուհետև պաշտպանության նախարարության աջակցությամբ տպագրվեց «Nervus vivendi» փաստավավերագրական վիպակը: Արման Սաղաթելյանն իրեն գրող չի համարում, անկեղծորեն խոստովանում է, որ գրելը ծանր աշխատանք է, դրա փոխարեն կարող էր նկարել չորս-հինգ տեսաֆիլմ: Սակայն իր պարտքն է համարել փաստագրել անցած տասնամյակի կարևոր իրադարձությունները` որպես ականատես ու մասնակից: Նշենք, որ նա մասնակցել է մարտական գործողություններին, ռազմաճակատ է մեկնել 1992-ին, երբ դեռ 17 տարեկան էր:
-Ընթերցողին ծանո՞թ է Ձեր գիրքը, որքան ինձ հայտնի է, գրախանութներում այն չի վաճառվում:
-Գիրքը գրված է ռուսերեն և պետպատվերի շրջանակում հրատարակվել չէր կարող: Իսկ անձնական միջոցներով ես չէի ցանկանում հրատարակել, որովհետև ճիշտ չեմ համարում, երբ հեղինակն ինքն է տպագրում, գուցե, վերջում ինքն էլ կարդա՞: Այսինքն, եթե գրածդ արժեք չի ներկայացնում, տպագրելու հարկ չկա: Գրքի ճակատագիրը որոշվեց Վիեննայում, ուր մեկնել էի մրցանակաբաշխությանը մասնակցելու: Այնտեղ անսպասելի հանդիպեցի պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանին, որն առաջարկեց իր աջակցությունը գրքի հրատարակման գործում, ինչի համար իմ խորին շնորհակալությունն եմ հայտնում: Գիրքը վաճառվում է միայն բարեգործական նպատակներով, տրամադրվել է գրադարաններին, ուղարկվել է մի շարք երկրների հայկական ներկայացուցչություններ: Վաճառքից գոյացած հասույթը տրամադրվել է սահմանամերձ գոտու դպրոցներից մեկին:
-Պատերազմի թեմայով որակյալ գրականություն այսօր ստեղծվո՞ւմ է:
-Կան լավ հեղինակներ, որոնց պարզապես չեն ճանաչում: ՈՒզում եմ հրապարակային կոչ անել բոլորին, ովքեր ասելիք ունեն` իրենց տեսածը, վերապրածը հանձնել թղթին և պահպանել այդ ամենը հետագա սերունդների համար:
-Հնարավո՞ր է պատերազմի մասին գրել այնպես, ինչպես, ասենք, Ռեմարկը:
-Դժվար թե, բայց, միևնույն է, պետք է գրել: Մենք չենք կարող կառուցել աշխարհի ամենաբարձր շենքը, դա չի նշանակում, որ ընդհանրապես շենքեր չպիտի կառուցենք:
-Այսօր պաշտպանության նախարարության «Զինուժ» հաղորդաշարը եթեր է հեռարձակվում առանց Արման Սաղաթելյանի: Ինչպե՞ս եք ապրում «առանց բանակի»:
-Դժվարությամբ, բայց ես հոգով միշտ զինված ուժերի հետ եմ, անկախ նրանից` որտեղ եմ աշխատում, ինչով եմ զբաղվում:
-Իսկ ինչո՞վ եք զբաղվում:
-Իրականացնում եմ մի շարք նախագծեր` հասարակայնության հետ կապերի, զանգվածային հաղորդակցության ոլորտում: Եգոր Գլումովի հետ հեղինակային հաղորդում եմ վարում «Ռադիո ՎԱՆ»-ի եթերում, դասավանդում եմ ռուս-հայկական համալսարանում և այլն:
-Մայիսի 8-ին Ադրբեջանում նշվել է Շուշիի օկուպացիայի օրը, ակցիայի մասնակիցներն այրել են Հայաստանի նախագահների, պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանի նկարները` վանկարկելով «Մա՛հ Հայաստանին», «Պահանջում ենք նոր պատերազմ»: Ինչպե՞ս կբնութագրեք այս երևույթը:
-Յուրաքանչյուր երկիր ունի իր քաղաքականությունն ու քարոզչական մեթոդները: Հասկանալի է, որ մենք Շուշիի ազատագրումն ընկալում ենք որպես բարոյահոգեբանական և մարտավարական նշանակություն ունեցող կարևորագույն հաղթանակ: Նրանք այլ կերպ են դիտարկում, դա իրենց իրավունքն է, այն ժամանակ էլ էին այլ կերպ դիտարկում ու ռմբակոծում էին մեզ Շուշիից: Նկարներն այրելը և նմանատիպ այլ երևույթները վերջին տասնամյակում Ադրբեջանում ձևավորված հայաֆոբիայի դրսևորումներից են: Հասկանալի է, որ դա պատիվ չի բերում նրանց: Եթե Շուշին այդքան թանկ էր իրենց համար, թող այն ժամանակ պայքարեին, ինչո՞ւ զիջեցին: Որովհետև իրենցը չէր, ու, ի տարբերություն քաղաքական իշխանության, զինված ուժերի ստորաբաժանումներում շատերը դա հասկանում էին, այդ թվում` զինվորները: Այդ երկիրը բարոյական ռեսուրս չի ունեցել և այժմ էլ չունի, ատելության մթնոլորտի, սուտ հույսերի սերմանման, ագրեսիվ կեցվածքի կամ նմանատիպ քարոզչության միջոցով փորձում է ուղղակի պահպանել ներկայիս իշխանությունը: Սա ներքաղաքական խնդիր է, այս պատերազմում պարտությունը նրանց ամենաթանկ ձեռքբերումն է և լավ մեխանիզմ` իշխանությունը պահելու համար:
-Երբ ART of WAR-ի անդրանիկ տպագիր ալմանախում տպագրության իրավունք ստացավ Ձեր պատմվածքը, ասացիք, որ ադրբեջանցիները քարոզչության գործում անհամեմատ ակտիվ են: Ինչ-որ բան փոխվե՞լ է այս տարիների ընթացքում:
-Այսպես կոչված` ոչ ազգային տեղեկատվական դաշտում մեր ներկայացվածությունը հիմա ավելի բարձր է, քան տարիներ առաջ։ Դա պայմանավորված է մի շարք հանգամանքներով, այդ թվում` համապատասխան կառույցների մասնագետների, համայնքային կազմակերպությունների լավ աշխատանքով: Վերջերս տեղի ունեցավ «Սովորական ցեղասպանություն» ֆիլմաշարի շնորհանդեսը, թարգմանությունների շնորհիվ հնարավորություն ունենք նաև մեր տեսակետը, մեզ մոտ եղած փաստագրական նյութերը ներկայացնելու աշխարհին, օրինակ, Սումգայիթի ջարդերի, Խոջալուի դեպքերի իրական պատմությունը: www.xocali.net կայքում վերլուծվում և ի հայտ են բերվում այն բոլոր կեղծիքները, որոնք ադրբեջանական կողմը կիրառում է քարոզչական պատերազմի ընթացքում: Կա դրական տեղաշարժ, բայց դա ամենօրյա աշխատանք է, մեկ կամ մի քանի ակցիաներով լուծելի հարց չէ: Մեր հասարակության մեջ կարծրատիպ կա, որ քարոզչությունը լինում է միայն ընտրությունից ընտրություն` չորս տարին մեկ: Լավ չէ, որ մեր քաղաքական դաշտում այդպես է: Այս ոլորտում, առավել ևս, նման բան անցանկալի է: Ամենօրյա աշխատանք է պահանջվում ոչ միայն պետական կառույցներից, այլև հասարակական կազմակերպություններից, առանձին ոլորտներում մասնագիտացած փորձագետներից, միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցությունից և այլն: Մեր հարևանները բավականին ագրեսիվ են, ակտիվ, ունեն զարգացած ենթակառուցվածքներ, որոնք ապահովում են իրենց քարոզչական գործընթացները: Մենք պետք է ավելի լուրջ մոտենանք այս խնդրին:
-Պատերազմն այլակերպո՞ւմ է մարդուն: Ազատամարտիկներից շատերը, մի տեսակ, օտարվել են կյանքից, հասարակությունից:
-Սթրեսային իրավիճակները, առավելապես պատերազմը, իրենց հետքը թողնում են յուրաքանչյուրի վրա: Պատերազմի հիմնական հարվածն իր վրա ընդունեց այն սերունդը, որի ներկայացուցիչները քիչ թե շատ կայացած էին, ունեին մասնագիտություն, աշխատանք, ընտանիք: Պատերազմը «սեպ խրեց» այդ մարդկանց կյանքում, շատերը պատերազմից հետո չկարողացան կամ չցանկացան մնալ արդեն կայացած, կանոնավոր բանակում: Դրա հետ մեկտեղ, չկարողացան կամ չհասցրին վերադառնալ իրենց քաղաքացիական մասնագիտությանը և մնացին անորոշ, անհասկանալի իրավիճակում: Կարծում եմ` սա շատ լուրջ սոցիալական խնդիր է: Ցանկացած պատերազմ հետք է թողնում, կա աֆղանական, չեչենական, վիետնամական սինդրոմ: Արցախը բացառություն չէ:
-Կարո՞ղ ենք ասել, որ մերօրյա ազատամարտիկները գնահատվում են ըստ արժանվույն:
-Հասարակության վերաբերմունքը միանշանակ չէ, մայրաքաղաքը մինչ օրս հստակ չի գիտակցում` ի՞նչ եղավ, ինչ էր այնտեղ կատարվում, ի՞նչ բան է պատերազմը, ի՞նչ է նշանակում ռմբակոծությունների տակ երեխային գրկած նկուղ վազելը: Երևանը երբեք դա չի տեսել, երեսառած քաղաք է:
-Բայց զոհեր է տեսել:
-Համեմատելի չէ… Որոշ հետազոտությունների համաձայն, ինչքան հեռանում ես մայրաքաղաքից դեպի սահմանամերձ գոտիներ և Արցախ, այնքան փոխվում է հասարակության ընկալումը զինվորական համազգեստով մարդու հանդեպ, բարձրանում է վերջինիս վարկանիշը: Եվ հակառակը, դեպի կենտրոն վարկանիշը նվազում է, առաջին պլան են մղվում բոլորովին այլ արժեքներ` իշխանություն, փող: Տասնամյակներ են անհրաժեշտ, որ հանրությունը, ի վերջո, ընկալի այն մեծ գինը, որ վճարվել է այսօրվա խաղաղության համար: Առայժմ այդ ընկալումը ամբողջական չէ:
-«Ինչ ես դու արել քո երկրի համար». լավ հարցադրում է` ուղղված այն մարդկանց, ովքեր բողոքում են երկրից: Բայց որքան էլ մեղադրենք նրանց, հավանաբար, կան պատճառներ, որ մարդիկ իրենց չեն զգում այս երկրի տերը, խռովում են, կամ «բախտ որոնում» դրսում:
-Այս հարցի վերաբերյալ ավելի ծավալուն մեկնաբանություն կտան սոցիոլոգները: Իմ դիտարկմամբ` զարգացած երկրներում բնակվող մեր հայրենակիցները շատ կարգապահ են, օրենքը հարգող, այսինքն, անմիջապես ընդունում են այդ հասարակության «խաղի կանոնները»: Մենք հոգեբանական խնդիր ունենք, ինչը պայմանավորված է մեր հասարակության մեջ արմատացած սպառողական մտածելակերպով։ Ինչ-որ բան անելիս մշտապես առաջնորդվում ենք նյութական չափանիշներով` «իմ օգուտը», «իմ շահը»։ Առանց բարոյական արժեքների, սպառողական վերաբերմունքն ունենալով իբրև հիմնական շարժիչ ուժ, հասկանալի չէ` ուր կհասնի մեր հասարակությունը: Խորհրդային համակարգում մարդու կյանքը, ինքնությունն արժեք չէին ներկայացնում: Մի ծայրահեղությունից նետվեցինք մեկ այլ ծայրահեղություն, և այդ անցումը շատ կտրուկ եղավ: Մենք ոսկե միջինից այն կողմ ենք անցել: Սա է խնդիրը: Հեղաշրջում միանգամից դեպի էգոցենտրիզմ, սպառողականություն: Չեմ ասում, թե մարդն օդով, կարգախոսներով պետք է սնվի ու դրանով երջանիկ լինի: Բալանս է պետք, ինչը և մեզ մոտ խախտված է:
-Ի՞նչ կասեք օտարալեզու հանրակրթական դպրոցներ, այսպես կոչված «էլիտար դպրոցներ» ունենալու հեռանկարի մասին:
-Կա վարկաբեկված բառերի շարք` էլիտար, vip, արտառոց, էքսկլյուզիվ, որ տեղին չի կիրառվում: Կրթական հաստատությունները պետք է լինեն պատշաճ մակարդակի վրա և ապահովեն լիարժեք կրթություն: Եթե ծնողն ուզում է, որ երեխան ունենա գեղագիտական բարձր ճաշակ կամ լատիներենի լիարժեք իմացություն, պետք է ունենա ընտրության հնարավորություն: Իմ երեխան չի հաճախում պետական դպրոց, դա իմ ընտրությունն է: Դասակարգումն է վիրավորական: Ես նույնպես ժամանակին սովորել եմ, այսպես կոչված, էլիտար դպրոցում: Ես սիրում եմ իմ դպրոցը, բայց ո՛չ այն պատճառով, որ Պուշկինի անվան դպրոցն է, այլ որովհետև այդ դպրոցում սովորած մարդիկ լուրջ ձեռքբերումներ են ունեցել, ինչով և բարձրացրել են դպրոցի համբավը:
-Այնուամենայնիվ, դասակարգումն առկա էր։
-Այն ժամանակ և հիմա «էլիտա» ասվածը նույն հասկացությունը չէ: Եթե նախկինում, էլիտա ասելով, նկատի ունեինք գիտական, մշակութային ոլորտի մարդկանց, ապա այսօր պատկերը բոլորովին այլ է: Էլիտա կոչվածը շատ դեպքերում հեռու է բարձր, մտավոր և հոգևոր արժեքներից: Մտավորականությունն այսօր չի կատարում իրականության գնահատման, ուղեցույցի, առաջնորդի իր դերը:
-«Ես կոսմոպոլիտ եմ» ասողներին ինչպե՞ս եք վերաբերվում:
-Վատ եմ վերաբերվում: Ես, ընդհանրապես, «կոսմոպոլիտ» բառը չեմ ընկալում որպես երևույթ:
-Վաղվա օրն ինչպե՞ս եք պատկերացնում:
-Տեսականորեն մենք ունենք և՛ ապագա, և՛ ձեռքբերումներ, և՛ ճանապարհ, խնդիրն այն է, թե ո՛ր դուռը կբացենք, ո՛ր ուղղությամբ կշարժվենք:
-Ի՞նչ կասեք մեր այսօրվա հեռուստատեսության մասին:
-Ես այդ ոլորտում այժմ չեմ աշխատում, թեև 19 տարի առնչվել եմ դրա հետ, ինչը քիչ ժամանակահատված չէ` իմ կյանքի կեսից ավելին: Այս պահին անելիքս չեմ տեսնում հեռուստատեսությունում: Միշտ այդպես չի լինելու, բայց այսօր ես չեմ կարող բավարարել հեռուստաշուկայի պահանջարկը, այն, ինչ ես եմ կարողանում անել, կարծես, որևէ մեկին պետք չէ: Ինձ «հեռուստատեսային մարդ» չեմ համարում, ես չեմ կարող մի հեռուստաալիքից մյուսն անցել, թեև դա պրոֆեսիոնալ մոտեցում եմ համարում կոլեգաներիս կողմից: Վարկանիշը նույնպես ինձ համար էական չէ, քանակը շուկայական կատեգորիա է, որակը` բարոյական։ Ինձ հետաքրքրում է վերջինը:
Զրուցեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ