«ՊԱՅՔԱՐՍ, ՊԱՐԶՎԵՑ, ԻՆՔՍ ԻՄ ԴԵՄ Է ՈՒ ԱՎԱՐՏՎԵՑ ԻՄ ՀԱՂԹԱՆԱԿՈՎ»

«Իրատես de facto»-ի հարցերին համացանցի միջոցով պատասխանում է ավանգարդ արվեստի ներկայացուցիչ, Ամերիկայում բնակվող ՀԵՆՐԻԿ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ, ով Հայաստանում և Հայաստանից դուրս հայտնի է ՍԷՎ անունով:
-Հայաստանից հեռացել եք 90-ականներին, կոնկրետ թիվը չգիտեմ…
-Հեռանալը, եթե երկու երկրաչափական կետերի միջև տարածությունը մեծացնելու մասին է, ապա ասեմ, որ տոպոլոգիայի տեսանկյունից դա առանձնապես էական փոփոխություն չի առաջացնում. խնդիրն ընդամենը հաշվարկման համակարգի ընտրությունից է կախված... Համոզված եմ, որ մինչ 30 տարեկան դառնալս Հայաստանից ավելի հեռու էի, քան հետո, երբ 1999-ին` 8 տարի Հայաստանից` Երևանից, դուրս չգալուց հետո, մեկնեցի ԱՄՆ` ընկերներիս այցելելու ու նրանց հետ ցուցահանդես անելու։
-Բայց մինչ այդ հասցրիք արվեստում հեղափոխություն իրագործողների թվին դասվել: Չգիտեմ, որքանով էր Ձեր արվեստը մարդկանց ծանոթ կամ հասանելի, բայց Ձեր անունը պտտվում էր գոնե երիտասարդների և հետաքրքրասերների շրջանում: Ես այդպես եմ հիշում: Պատմում էին, որ Սէվ մականունը կրում եք երկար, սև մազերի ու նույնագույն մորուքի պատճառով և հագնում եք, բնականաբար, սև շորեր: Ասում էին նաև, որ Ձեր տան դռան վրա արտառոց հայտարարություններ եք փակցնում…Մի քիչ պատմեք այդ տարիների Սէվ Հենդոյի մասին: Դա ի՞նչ էր` ինքնարտահայտման ձև՞, կո՞չ, բողո՞ք։
-Ասում են` այն հարցը, որ պատասխան չի պարունակում, հռետորական է ու, հետևաբար, պատասխան չենթադրող։ Ձեր հարցի մեջ կա գրեթե ողջ պատասխանը։ Իհարկե, բավականին միֆականացված ու, դետալների առումով, ոչ էնքան ադեկվատ, բայց հենց էդպես էլ եղել է։ Կարելի է ավելացնել, որ ծխախոտիս տուփը, լուցկիս, վառիչս, առաջին` ասֆալտի լաքով ներկված, կամ տեխնիկական յուղի մեջ մխամղված օբյեկտ-քանդակներս սև-սև էին։ Անգամ մտքերս, որոնք հիմնականում ներշնչված էին միջավայրից ու իմը չէին կարող լինել։ Դրանք քաղաքական, սոցիալական ես-իս ուղղակի մանիֆեստացիաներն էին, անձնականի փայլատակումները: 84-ից, երբ սկսեցի կտրուկ նվազեցնել պապլավոկյան հսկումներս ու, ասենք, «արտագաղթեցի» «Կազիրոկ», ուր կամաց-կամաց պարզ դարձավ, որ երջանիկ մանկությունն ավարտվել է, հիպին, խռովարարը, քաղաքային պարտիզանն անդիմադրելի կարիք էին զգում տրանսֆորմացիայի` փոփոխության. փոփոխություն, որը կցրեր, կչեզոքացներ էդ երկարաձգված ու ճահճացող ջահելություն-խակության մաղձը... Ցանկացած նեգատիվ լավ ծառա է, բայց վատ տեր: Էդ շրջանի մասին ասածս կիսատ կլինի, եթե չասեմ անուններ, որոնք ոչ միայն առօրյայիս, այլև կյանքիս հիմնական մասն էին. մաեստրո Քիքի (Գրիգոր Միքայելյան), Արմեն Հաջյան, Վիգեն Թադևոսյան, Արմեն Վշտունի, Սեյրան Խաթլամաջյան, Քանդակագործ (մեծատառը պարտադիր է) Վարդան Թովմասյան, Կինոռեժիսոր Վալերի Մելքոնյան, ՖԼՕՔՖ, ԳԱԼՈՒՍՏ, Աշոտ Աշոտ, Արմեն ֆօն Գևորգյան... ու էլի մի տասնյակ կազիրոկցիներ ու ինքը, «Կազիրոկը»` սովետի ամենափիլիսոփայական սրճարանը, ինչպես մոսկովյան թերթերից մեկը գրել էր 88 թվին:
-Իսկ ի՞նչ էր անում Սէվ Հենդոն խորհրդային երկաթե ժամանակներում…
-Եթե ժամանակները երկաթից էին, ապա` արդեն ժանգոտած, երկաթե վարագույրով, որ Արևմուտքը շրջափակել էր ազատության արշիպելագը, կորպորատիվ սոցիալիզմի բյուրոկրատիայի օժանդակությամբ, միայն դրսից էր յուղվում, խրուշչովյան ձնհալից ջուրն ու թթվածինը շատացել էին վանդակի ներսում, ու զարգացած սոցիալիզմը դանդաղ ու հանդիսավոր ժանգոտում-փտում էր: ՈՒ ինչ էր մնում մեզ` բանտարկյալներիս, եթե ոչ Սարտրի հորդորով ազատ լինել։ Ազատ` չհավատալու, չվստահելու, սուտը չվկայելու, շարունակելու ապրել հիպիական զվարթությամբ ու փանքի ագրեսիվ անտարբերությամբ։ 80-ի սկզբներին երկնային դրախտի վերջին մոտիկությունն արդեն աչք էր ծակում, ու հարկավոր էր վերակազմավորվել, վերակազմակերպվել` ապագա աղետի ժամանակ գոյատևելու համար։ Այդ ամենը սավառնում էր օդում ու կիսակռահվում ինտուիտիվորեն։ 85-ին «Կազիրոկի» տղերքով արդեն սովետից դուրս էինք` հոգեբանորեն, ու սուրճը 15 կոպեկ արժեր, փոխադրամիջոցը` գրեթե անվճար։ ՈՒ քանի դեռ մեծամասնությունը տենդագին վերակառուցվում էր, մենք առավել հնարավոր ազատությունն էինք վայելում:
-Ի՞նչ է սևը Ձեզ համար: ՈՒղղակի նախընտրած գո՞ւյն, խորհրդավորությո՞ւն, հոգեվիճա՞կ:
-Այդ բոլորը ու ոչ մեկը: Սկզբում սևը էն խավարն էր, որի մեջ հայտնվում է ազատագրվող մարդը, ով դեռ չի արթնացել։ Ապա, երբ ստեղծագործական էքստազի մեջ հայտնվում է արթնությունը, այդ խավարի մեջ թունել է հայտնվում, որի վերջում լույս կա. թունելի մեջ հայտնվածը կլաուստրոֆոբիայի նոպաներ է ունենում, պատեպատ խփվում, մինչև սովորում է միայն թունելի վերջում երևացող լույսին նայել։ ՈՒ էդ ժամանակ հայտնվում է ՍԵՎ ԼՈՒՅՍԸ:
-Հենց այնպես անուն չեն ընտրում, հետո էլ` ընդունված պատկերացում կա, որ սևը չարի գույնն է:
-Անունը միշտ էլ դրսից է գալիս: Ծնվելիս ծնողներդ են քեզ անվանում, հետո ընկերներդ են մականուններ կպցնում...
-Ե՞րբ դարձաք Սէվ Հենդո։ Հարցնում եմ, որովհետև, ասում են, անունը ճակատագիր ունի: Ինչ-որ բան փոխե՞ց Ձեր կյանքում «Սէվ»-ը:
–Թե երբ դարձա Սէվ Հենդո` ճշգրիտ չեմ հիշում, բայց Սև Հենդոն ե՞րբ վերջացավ, հաստատ հիշում եմ։ Բանգլադեշի գեղարվեստի դպրոցում արվեստանոց ունեի ու երբեմն էդ դպրոցի աշակերտներին բերում էին մոտս էքսկուրսիայի։ Մի օր աշակերտներից մեկը ինձ դիմեց` ընկեր Սէվ Հենդո... Անհեթեթությունն էն աստիճանի էր, որ էդ օրվանից բոլորից պահանջում էի ինձ կամ Սէվ ասել կամ իմ անձնագրի անունով։
-Եթե չհեռանայիք Հայաստանից…
-Եթե չհեռանայի:
-Ի՞նչ եք անում հիմա:
-Ինչ արել եմ վերջին 25-30 տարում։ Ոչինչ կամ գրեթե ոչինչ: Աշխատել որևէ մեկի կամ որևէ բանի համար անարդյունավետ է ու ձանձրալի, էներգիայի մեծ կորուստ ու չնչին արդյունք: Իսկ պայքարս, պարզվեց, ինքս իմ դեմ է ու ավարտվեց իմ հաղթանակով։ Հետևաբար, չեմ էլ պայքարում։ Շաբաթը յոթ օր, օրը 24 ժամ ստեղծագործության մեջ եմ, հակառակ դեպքում ձանձրույթը կսպանի:
-Երբևէ կվերադառնա՞ք:
-Կրկին վերադարձանք սկզբին։ Կյանքը շնչառության նման է` շնչել-արտաշնչել. քանի ողջ ենք` շնչում ենք, գնում-գալիս ենք:
-Գիտե՞ք, որ գնացողների մասին լավ բաներ չեն ասում (դժվար տարիներին թողեցին հեռացան), հետ եկողների մասին` նույնպես (որ էնտեղ լավ լիներ, հետ չէին գա)։
-Թող խոսեն:
-Խոսենք «Այսօր» ամսաթերթի մասին` հեղափոխական, համարձակ, չլսված նյութերով և այլն: Նորություն էր: Կարելի է ասել` անկախության ծնունդ էր: Բայց կարճ կյանք ունեցավ: Այսքան տարիների հեռվից ինչպե՞ս եք գնահատում այդ պարբերականը և նրա հավելվածները։
-«Այսօր»-ը ստեղծագործական իրադրություն էր` երևույթ, գնահատականը կողքից է հնարավոր տալ, իսկ ես ներսում էի, ու էդ ժամանակը հիշում եմ միայն, երբ հիշեցնում են:
-Ինչի՞ մասին են Ձեր աշխատանքները: Թե՞ ավանգարդ արվեստը «մասին» չի լինում:
- Ոչնչի՛:
-Ոմանք բարձր են գնահատում աբստրակցիան, ոմանք էլ անվանում են կեղծ արվեստ: Ո՞րն է չափանիշը լավ արվեստի: Կամ ե՞րբ է այն երկար ապրում:
-Արվեստը կա՛մ կա, կա՛մ չկա, իսկ չափանիշներ չկան:
-Շատ հայ արվեստագետներ կայացել են դրսում: Ճանաչո՞ւմ ենք այսօր նրանց: Ձեզ ճանաչո՞ւմ են:
-Սա, կարծում եմ, արվեստաբանի կամ մշակութաբանի խնդիր է. ես ստեղծագործող եմ, ինձ համար «կայանալ», «ճանաչում» հասկացությունները շատ հարաբերական բաներ են, ու չեմ կարծում, թե որևէ էական դեր են խաղում:
-Ի՞նչ է տվել Ձեզ օտար երկիրը և ի՞նչ է վերցրել Ձեզնից:
-Սա իմ կյանքի օրգանական շարունակությունն է, ու էդքան խորանալու սովորություն չունեմ։ Միշտ մի բան ավելանում է, մի ուրիշ բան պակասում...
-Հեռվից նայողի աչքերով` ինչպիսի՞ն է Հայաստանը:
-Լավ, էլ չասեմ, որ հեռվից չեմ նայում, բայց նույնն է, ինչպես գիտեի:
-Հայ արվեստագետներ, գրողներ, որոնց արվեստը հավանում եք։
-Վերջին 25-30 տարում ստեղծագործողներից` Հրանտ Մաթևոսյան, Կարեն Սիմոնյան, մեր սերնդից` 70-80-ականներից, ՖԼՕՔՖ, Գալուստ, Գուրգեն Խանջյան, 90-ականներից` Արմեն ֆօն Գևորգյան, Մանասե, Լուսինե Վայաչյան, Վահե Ավետյան, Արմեն Մելիքյան` Շուն Շան Որդի, 2000-ականներից` Կարեն Կարսլյան, Տաթև Չախչախյան, Կարեն Անտաշյան, արվեստագետներից` Վիգեն Թադևոսյան, Վարդան Թովմասյան, Քիքի, Արմեն Հաջյան, Կառա Մացակյան, Նարինե Իսաջանյան, Ազատ... Ավելի երիտասարդներից հիմնավոր տեղեկություն չունեմ։ Մյուսները, որոնց սկիզբը հավանել եմ, հիմա կա՛մ ճգնաժամի մեջ են` չեն ստեղծագործում, կա՛մ էլ անցել են հանրօգուտ աշխատանքի:
Վիրտուալ զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ