«Թուրքական արխիվներում զտում է կատարվել, ոչնչացվել են նաև կողմնակի փաստաթղթերը»

ՀՀ տարածքային կառավարման և արտակարգ իրավիճակների նախարարության Հայաստանի ազգային արխիվը ստեղծվել է 1924-ին: Այստեղ պահվում է ավելի քան 4 մլն փաստաթուղթ, և ամենահինը թվագրվում է 1607-ով: Օրական արխիվ է դիմում 100 քաղաքացի` թոշակի, ունեցվածքի և այլ խնդիրներ լուծելու համար: Տարեկան ավելի քան 350 գիտնականներ, ուսանողներ դիմում են Ազգային արխիվ` գիտական աշխատանքներ կատարելու նպատակով, այդ թվում` օտարերկրյա մասնագետներ: Ինչպես նշում է Ազգային արխիվի տնօրեն ԱՄԱՏՈՒՆԻ ՎԻՐԱԲՅԱՆԸ, չկա մեկը, որ իր կյանքի ընթացքում գոնե մեկ անգամ չդիմի արխիվ:

-Պարոն Վիրաբյան, մի առիթով ասացիք, որ ցեղասպանության թեմաներին առնչվող փաստաթղթերով հետաքրքրվում են և՛ հայ, և՛ օտարերկրյա, և՛ թուրք պատմաբանները: Ի՞նչ պատկեր է գրանցվում ցեղասպանության մեկդարյա տարելիցին ընդառաջ, ավելացե՞լ է հետաքրքրությունը նշված փաստաթղթերի վերաբերյալ:
-Այո, իհարկե, և հետաքրքրվում են ոչ միայն գրքի տեսքով աշխատություն հրատարակելու, այլև, ավելի շատ, ֆիլմեր նկարահանելու համար` և՛ գեղարվեստական, և՛ փաստավավերագրական: Վերջինիս դեպքում անհրաժեշտ են փաստաթղթեր, լուսանկարներ, քարտեզներ, գեղարվեստական ֆիլմ ստեղծելու համար` համապատասխան սյուժեներ: Որպես օրինակ, ֆիլմի սյուժե կարող են դառնալ ականատեսների վկայությունները: Բոլորովին վերջերս ինձ դիմեցին կինոգործիչներ, ես նրանց տրամադրեցի Խարբերդից գաղթած 18-19 տարեկան աղջկա վկայություններ, թե ինչպես է նա հասել Միջագետքի անապատներ, ինչպես է հրաշքով փրկվել: Այն շատ նման է Արշալույս Մարտիկյանի պատմությանը, ում հուշերի հիման վրա Հոլիվուդում 1919-ին նկարահանվեց եղեռնի մասին առաջին գեղարվեստական ֆիլմը: Որովհետև բոլոր տեղերում ձեռագիրը նույնն է. սկզբում տղամարդկանց են ոչնչացրել, հետո գեղեցիկ կանանց առևանգել, երեխաներին ոչնչացրել: Մինչև Միջագետք հասել են բեկորներն այդ քարավանների: Ի դեպ, մեզ դիմում են ոչ միայն Հայաստանից, այլև Ֆրանսիայից, Գերմանիայից, Հոլանդիայից, Ռուսաստանից: Բոլոր հնարավոր տարբերակներով օգնում ենք:
-Նաև Թուրքիայի՞ց:
-Այո, մեր այցելուների շրջանում կան թուրք պատմաբաններ: Նրանցից ոմանք ընդունում են ցեղասպանության փաստը: Ցավոք, շատերն էլ ասում են` պատերազմ է եղել, երկու կողմից էլ խաղաղ բնակչություն է զոհվել:
-Այսինքն, նրանք հայաստանյան արխիվում փնտրում են ցեղասպանությունը հաստատող փաստաթղթե՞ր:
-Այո, որովհետև պատերազմի տարիների փաստաթղթերը պահվում են Թուրքիայի ռազմական արխիվում, որը փակ է նույնիսկ թուրք պատմաբանների համար: Իսկ մյուս արխիվներում 1960-70-ական թվականներին զտում է կատարվել, ոչնչացվել են նույնիսկ կողմնակի փաստաթղթերը: Ասենք, Թալեաթի հրամանով 5000 երեխայի համար որբանոց է բացվել, հարց է առաջանում` այդ 5 հազար որբերը որտեղի՞ց հայտնվեցին, որտե՞ղ են նրանց ծնողները: Դա կողմնակի փաստ է, առնչվում է ցեղասպանության խնդրին: Նման փաստաթղթեր կարելի է գտնել: Վերջին 4-5 տարիներին Թուրքիայի արխիվները (բացառությամբ ռազմական արխիվի) լայնորեն բացել են դռները: Հենց այս պահին ամերիկահայ մի ուսումնասիրող կա մեզ մոտ, նա անցած շաբաթ եղել է թուրքական արխիվում, պատմում է, որ ինչ ուզել է, տրամադրել են, բայց ամեն ինչ վերաբերել է միայն տեղահանությանը:
-Վերադառնանք հայաստանյան արխիվին. Ցեղասպանության թեմայով փաստաթղթերը ի՞նչ թիվ են կազմում:
-Հաշվառված է շուրջ 12 հազար փաստաթուղթ: Ինչո՞ւ է այդքան քիչ, որովհետև պետականություն չենք ունեցել, հիմնական մասը եկեղեցու արխիվի հետ է մեզ հասել: Եկեղեցին պետության դեր էր կատարում: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Սուրենյանցը դիմում էր աշխարհի պետություններին, պատասխաններ էր ստանում, նրան էին գրում տարբեր թեմերից, որ հայ բնակչությունը ոչնչանում է, տեղահանում են, եթե այդպես շարունակվի, Հայաստանում հայ չի մնա: Այս տողերը շատ լավ հիշում եմ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի նամակից:
Ականատեսների վկայությունները հետագայում «Մշակ» թերթի ֆոնդի հետ ենք ստացել, լուսանկարները` սփյուռքահայերից: Մեզ մոտ պահվում են նաև Արմին Վեգների լուսանկարների պատճենները:
-Պարոն Վիրաբյան, հույների, ասորիների ցեղասպանությունը դատապարտող նախագծում չի նշվում եզդիների անունը: Պատճառը փաստաթղթերի բացակայությունն է: Ի՞նչ կասեք այս մասին: Փաստաթղթեր չկա՞ն, թե՞ չեն ուսումնասիրվել ինչպես հարկն է:
-Ես անձամբ եզդիների նկատմամբ ջարդի, կոտորածի փաստերի մասին տեղեկությունների չեմ հանդիպել: Փաստ է, որ Ջհանգիր աղան իր ցեղով 18 թվականին Վանից հայերի հետ գաղթել է Արևելյան Հայաստան: Բայց 15 թվականի փաստաթղթերի մեջ եզդիների դեմ գործած ցեղասպանության փաստի չեմ հանդիպել:
-Հավանաբար հարցումները շա՞տ են այս խնդրի շուրջ:
-Գալիս են, հետաքրքրվում, բայց ես նույն պատասխանն եմ տալիս, որ մեր արխիվում փաստեր չկան: Իսկ ինչի՞ հիման վրա պիտի դատապարտենք: Փաստերի:
-2012-ին հրատարակել էիք «Հայոց ցեղասպանությունը օսմանյան Թուրքիայում: Վերապրածների վկայություններ» փաստաթղթերի եռահատոր ժողովածուն: Որքան գիտեմ, շարունակություն պետք է ունենար եռահատորը:
-Այո, այս տարի կհրատարակվեն չորրորդ և հինգերորդ հատորները: Իսկ եռահատորյակը մեկ գրքի տեսքով լույս է տեսել անգլերեն, թուրքերեն, արդեն կա ռուսերեն տարբերակը, հետո կլինի իսպաներենը: Այդ հրապարակումները իրականացնում է «Վան» կազմակերպությունը, որը այս գաղափարի մեծ ջատագովն է, գործի մեծ հովանավորողը: Մենք այդ աշխատանքները շարունակելու ենք, կանգ չենք առնելու նաև ապրիլի 24-ից հետո: Ոմանց համար գուցե 100-րդ տարելիցից հետո ամեն ինչ վերջանում է, բայց ես ասում եմ, որ մեզ համար սկսվում է հաջորդ հարյուրամյակը:
-Թուրքերեն հրատարակվող այդ և նման գրքերը թուրք մտավորականներին, պատմաբաններին հետաքրքրո՞ւմ են:
-Այո, և շատ: Նույնիսկ դիմեցին մեզ` գիրքը թուրքերեն թարգմանելու և հրատարակելու առաջարկով, բայց արդեն պայմանավորվածություն ունեինք, թարգմանիչներն ընտրվել էին, ու բարեկիրթ ձևով մերժեցինք:
-Իսկ առհասարակ արխիվը հետազոտողների ուշադրության բևեռում ո՞ր թեմաներն են:
-Ամենաշատը մարդկանց հետաքրքրում են իրենց հայրենիքի, գյուղի պատմությունը, տոհմածառը, իրենց ծագումը: Վերջին շրջանում շատ են հետաքրքրվում հին Երևանի պատմությամբ, շենքերով, փողոցներով և այլն: Տասը տարի առաջ մեծ պահանջարկ ունեին Հայաստանի առաջին Հանրապետության փաստաթղթերը, ուսումնասիրվեց, ավարտվեց, այս պահին ցեղասպանության թեման է ուշադրության կենտրոնում, գուցե հետաքրքրվեն ևս 10 տարի հետո:
-Արխիվային նյութերը մատչելի՞ են բոլորի համար:
-Հայաստանի ազգային արխիվային ծառայությունը այսօր բաց է ցանկացած քաղաքացու համար: Խորհրդային շրջանում արխիվ մուտք էին գործում նրանք, ովքեր գիտական թեզ էին գրում, մենագրություն: Ինչ-որ կազմակերպություն պետք է միջնորդեր, պետական անվտանգության կոմիտեն թույլտվություն տար, քաղաքացին չէր կարող ազատ մտնել արխիվ: Այն ժամանակ արխիվը ծառայում էր պետությանը, հիմա՝ հասարակությանը, մարդկանց:
-Չնայած շատերին անծանոթ դեպքերն ու փաստերը բաց են ուսումնասիրության համար, աղմկահարույց, շրջադարձային բացահայտումներ կարծես չեն լինում:
-Ոչ, որովհետև ինչ եղել է, համարյա բոլորը գիտենք: Գաղտնի, ռազմական փաստաթղթերի մեծ մասը Մոսկվա է տեղափոխվել, և այսօր ինչ-որ սենսացիոն բան գտնել չենք կարող: Այլ հարց է, որ եթե պատմաբանները խորությամբ ուսումնասիրեն, կարող են նոր հայեցակարգեր մշակել` նոր տեսակետներ, փաստաթղթեր օգտագործելով: Պատմաբան Վլադիմիր Ղազախեցյանը օրերս հեռացավ կյանքից՝ 89 տարեկան էր: Արխիվի ամենապրպտուն, ամենաակտիվ այցելուն էր, մահից օրեր առաջ զանգում էր, հարցեր քննարկում: Ոմանք էլ մի քանի նյութ են վերցնում, ատենախոսություն են պաշտպանում ու դրանով իրենց աշխատանքը համարում են ավարտված:
-Ի՞նչ պիտի անի պատմաբանը՝ իրարամերժ փաստերի հանդիպելիս։
-Պատմաբանի խնդիրն է երկրորդականը տարբերել հիմնականից, առանձնացնել հակասական հնչողությամբ փաստաթղթերը, հասկանալ` որն է իրականը, որը՝ կեղծ, որն է ստեղծվել հատուկ նպատակով: Ես ուսանողներիս միշտ ասում եմ, որ պատմաբանը պետք է համեմատական մոտեցում ցուցաբերի, հենվի ոչ միայն արխիվային փաստաթղթի, այլև տվյալ ժամանակի մամուլի, հուշագրությունների, վիճակագրական տեղեկությունների վրա, համեմատի, կարողանա ճշմարտությունը ներկայացնել: Թեև, ես ասեմ, պատմությունը ճշգրիտ գիտություն չէ, ու նույն փաստը կարելի է ներկայացնել այս ու այն կողմից:
-Արխիվ կարելի է դիմել նաև էլեկտրոնային հարցումների միջոցով ու ստանալ պատճենները: Տեխնիկայի մուտքն արխիվ հեշտացրե՞լ է աշխատանքը:
-Այո, մենք ստանում են էլեկտրոնային հարցումներ և՛ Հայաստանից, և՛ դրսից: Ներկայումս ես նախագիծ եմ պատրաստում կառավարությանը ներկայացնելու համար, որ ինչքան հնարավոր է` հարցումներն էլեկտրոնային ձևով լինեն, և էլեկտրոնային ծառայություն մատուցենք:
-Մեր քաղաքացիները ո՞ր տարբերակն են նախընտրում:
-Հիմնականում ավանդական, որովհետև մեզ դիմողների շրջանում շատ են մեծահասակները, որոնք էլեկտրոնային ծառայությունից առանց կողմնակի օգնության օգտվել չեն կարող:
-Ի՞նչ ընթացքի մեջ է փաստաթղթերի թվայնացման գործընթացը:
-Երկու տարի առաջ ենք սկսել գործընթացը: Եվս երկու սարքավորում ենք ձեռք բերել: Նոր աշխատասենյակ ենք բացել: Թվայնացումը երկու խնդիր է լուծում: Բնագիրը չի գործածվում, չի վնասվում, երկրորդ` տեղեկությունը կարող ես փնտրել րոպեների ընթացքում: Առաջնահերթ թվայնացնում ենք պահանջարկ ունեցող փաստաթղթերը: Այդպես կարող ենք մի երկու տասնյակ տոկոս թվայնացնել ու հարցը համարել լուծված, որովհետև այսօր ինչպես արխիվացվում է ստեղծվող փաստաթղթերի 5 տոկոսը, այնպես էլ պահանջարկ ունի արխիվացված փաստաթղթերի 5-10 տոկոսը:
-Արխիվը պարբերաբար համալրվում է նոր փաստաթղթերով, այսօրվա տվյալներով՝ ի՞նչ թիվ են կազմում դրանք:
-4 միլիոն 300 հազար, որից 3 միլիոն 800 հազարը թղթի վրա են, մնացածը լուսանկարներ են, ֆիլմեր, ձայնագրություններ:
-Կա՞ն լիարժեք պայմաններ արխիվային նյութերի պահպանման համար:
-Այո, մեր պահոցներում ամառ թե ձմեռ 18-19 աստիճան ջերմություն է, ջուր չկա, տաք, սառը օդով է լուծվում ջեռուցման խնդիրը: Ապահովում ենք անհրաժեշտ խոնավություն: Մեզ համար սա է առաջնայինը: Կարող էի աշխատողների աշխատավարձը բարձրացնել, բայց այդ դեպքում այս աշխատանքները չէին իրականանա: Եղած գումարի 50 տոկոսը աշխատողների աշխատավարձի համար է հատկացվում, 50 տոկոսը` արխիվի պահպանման ու զարգացման ծրագրերի համար:
-1990-ականների մութ ու ցուրտ տարիներին չե՞ն տուժել փաստաթղթերը, ժապավենները:
-Ոչ մի վնաս չի եղել, բայց առաջընթաց էլ չենք ունեցել: Ջեռուցում չի եղել, տաքացում ու սառեցում չի եղել, բայց մի կերպ պահել ենք դրանք: Այսօր այդ խնդիրները լուծվում են:

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ