Մար­դիկ, ին­չու՞ չեք հաս­կա­նում՝ ես բա­նաս­տեղծ եմ ձեր սր­տով

60-ա­կան թվա­կան­նե­րի Երևա­նի տա­րեգ­րու­թյու­նից մի փրց­ված էջ է ՋՈՒ­ԼԻԵՏ ԳՐԻ­ԳՈ­ՐՅԱ­ՆԻ կեն­սագ­րու­թյու­նը: Բա­նաս­տեղ­ծի նրա կո­չումն ու ճա­կա­տա­գի­րը ի­րա­րից ան­ջա­տել, մե­կու­սաց­նել անհ­նա­րին է, որ­քան իր ման­կու­թյան, պա­տա­նե­կու­թյան Երևա­նը, քա­ղաք, ո­րի շն­չա­ռու­թյու­նը իր կրծ­քի տակ է ընդ­միշտ՝ ման­կա­նը գուր­գու­րող սի­րա­սուն մոր հան­գույն:

«Գա­րուն» ամ­սագ­րում բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներ, թարգ­մա­նու­թյուն­ներ՝ ֆրան­սե­րե­նից (Ռու­բեն Մե­լիք, Վա­հե Գո­դել, Շա­հան Շահ­նուր) տպագ­րե­լուց հե­տո, կարճ ժա­մա­նակ անց գրող­նե­րի, գրա­կա­նա­գետ­նե­րի, ըն­թեր­ցող­նե­րի ու­շադ­րու­թյանն ու դր­վա­տան­քին ար­ժա­նա­ցած բա­նաս­տեղ­ծի շուրջ տևա­կան լռու­թյուն տի­րեց, Ֆրան­սիա, այ­նու­հետև ԱՄՆ ա­նակն­կալ տա­րագ­րու­թյամբ: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով Ջու­լիե­տին հա­մա­րել սփյուռ­քա­հայ բա­նաս­տեղծ, քա­նի որ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան հա­խուռն ու ու­րույն կյանքն անց­կաց­րել է ար­տերկ­րում, առն­վազն ոչ միայն տա­րօ­րի­նակ է, այլև «բնագ­րա­յին» սխալ: Վկա­յու­թյուն­նե­րը բա­զում են և խո­սուն:
«Ես ոչ մե­կին չեմ ա­սել՝ սպա­սիր. ես Ձեզ բո­լո­րիդ քնք­շո­րեն են ա­տում» (Սեն Ժոն Պերս): Գու­ցե Ջու­լիե­տին տա­րօ­րի­նակ, ա­նակն­կալ թվան այս տո­ղե­րը և ըն­թեր­ցե­լու պա­հին քմ­ծի­ծա­ղե­լով ինչ-որ բան հի­շի, վե­րապ­րի երևա­նյան իր օ­րե­րի խրո­նի­կա­յի գու­նա­գե­ղու­թյու­նից պա­տա­ռիկ­ներ, բայց հա­մոզ­ված եմ, որ գո­նե բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րում առ­կա Հա­յաս­տան-Երևա­նով ապ­րող կեն­սագ­րա­կան իր է­ջե­րը, որ թրթ­ռում են ոչ կա­րո­տախտ ապ­րո­ղի շուր­թե­րից, ըն­թեր­ցո­ղին կգո­հաց­նեն:

«Տե­սիլ հայտ­նու­թյան» (1983) ժո­ղո­վա­ծուն ի­րավ հայտ­նու­թյուն էր Ջու­լիետ Գրի­գո­րյա­նի մտե­րիմ­նե­րի և ըն­թեր­ցող լայն շր­ջա­նակ­նե­րի հա­մար: Ա­մեն հե­ռա­ցում երկ­րից չի նշա­նա­կում լքել եր­կի­րը, ծնն­դա­վայ­րը: Հե­ռա­ցու­մը պայ­մա­նա­կան է, ոչ հոգևին, քա­նի որ մարդ­կան­ցից ա­մենևին էլ չհաս­կաց­վա­ծու­թյուն չի ակն­կա­լում բա­նաս­տեղ­ծը. «Մար­դիկ, ին­չու՞ չեք հաս­կա­նում՝ ես բա­նաս­տեղծ եմ ձեր սր­տով»: Հե­տա­գա տա­րի­նե­րի ժո­ղո­վա­ծու­նե­րում («Զրույց սի­րո և կյան­քի», 2002, «Հույ­սի ծա­ղիկ­ներ», 2003, «Սի­րո կս­միթ­ներ» 2003 իր «Ե­րազ­նե­րի ոտ­նա­հետ­քե­րով») ըն­թա­նա­լով և ուն­կն­դիր ման­կու­թյան ձայ­նե­րի ելևէ­ջում­նե­րին ուր­վագծ­վում է բա­նաս­տեղ­ծի կեր­պա­րը և «Հո­սում է լռու­թյու­նը», «Մրոտ­ված թռ­չուն­նե­րի ծլվ­լո­ցով», և այս ա­մե­նը ան­ցյա­լը վե­րապ­րե­լու ի գին: Նրա պոե­զիան արժևո­րե­լը այլ տե­ղի և ժա­մա­նա­կի խն­դիր է: Ան­ձամբ ինձ մտա­հո­գո­ղը, հրահ­րո­ղը նվիր­վա­ծու­թյունն է նո­րին մե­ծու­թյուն խոս­քին, այդ խոս­քի հմայք­նե­րին և քմայք­նե­րին անձ­նա­տուր լի­նե­լու չա­փա­զանց ազ­նիվ կր­քո­տու­թյու­նը, հո­գե­կան ան­դոր­րը, որ տր­վում է ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու ըն­թաց­քում, շա­րու­նա­կա­բար վե­րապ­րում­նե­րով:

«Փա­րի­զու­հին» (2015) պատմ­վածք­նե­րի, ար­ձակ պա­տում­նե­րի ժո­ղո­վա­ծուն աս­վա­ծի վկա­յու­թյունն է և ոչ միայն: Մեր ար­ձա­կում, ընդ­հան­րա­պես սա­կավ են այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը, ո­րոնց շնոր­հիվ 60-70-ա­կան թվա­կան­նե­րի երևա­նյան լիա­րյուն բնա­պատ­կե­րի շն­չա­ռու­թյունն է տրո­փում: Տե­սա­րան­նե­րը, մար­դիկ, ժա­մա­նա­կա­յին բար­քե­րը, ի­րո­ղու­թյուն­նե­րը, մարդ­կանց հո­գե­բա­նա­կան կեն­սա­վի­ճակ­նե­րը և այն ա­մե­նը, ինչ զուտ երևա­նաբ­նո­րոշ է, այ­սօր­վա հե­ռա­վո­րու­թյու­նից խիստ հե­տաք­րք­րա­հա­րույց է: Մա­նա­վանդ, ի ցավ սր­տի, այլևս չկան այն շենք-շի­նու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ներ­դաշ­նակ­վում էին Երևա­նի և երևան­ցու հետ։ Վս­տահ եմ, այս գի­տակց­մամբ են գր­վել «Փա­րի­զու­հին» ժո­ղո­վա­ծուի ե­ղե­լու­թյուն-հի­շո­ղու­թյուն­ներ արթ­նաց­նող պա­տում­նե­րը, այն­քան սր­տա­ռուչ ու ան­խամ­րե­լի կա­րոտ արթ­նաց­նող: Եվ, ընդ­հան­րա­պես. «Ին­չու՞ եմ ես գրում» ինք­նա­հար­ցադ­րու­մը մեկ և չա­փա­զանց ճշգ­րիտ խոր­հր­դա­ծու­թյուն­նե­րի մղող պա­տաս­խան ու­նի. «Գրում եմ՝ կար­գա­վո­րե­լու հո­գե­կան խառ­նաշ­փոթ վի­ճակս՝ նրա­նից տրա­մա­բա­նա­կան եզ­րա­հան­գում­ներ ա­նե­լու հա­մար: Գրա­կա­նու­թյու­նը ինձ հա­մար աշ­խար­հըն­կալ­ման մի ձև է: Գրե­լը գրո­ղի հա­մար են­թա­գի­տակ­ցա­կան պրո­ցես է… բո­լոր գրող­նե­րը ե­սա­կենտ­րոն ան­ձինք են, նաև միայ­նակ հո­գի­ներ, մար­դիկ, որ ապ­րում են աշ­խար­հի մեջ և սա­կայն աշ­խար­հից դուրս, ի­րենց սե­փա­կան օ­րենք­նե­րով» («Հար­ցազ­րույց ինքս ինձ հետ»):

Կա՞ ար­դյոք աշ­խարհն ըն­կա­լե­լու այլ կերպ, կեն­սա­դիր­քո­րո­շում, քան բա­նաս­տեղ­ծի ինք­նայ­րու­մից ծն­ված խոհն է, այլ խոս­քով՝ նրա նե­րաշ­խար­հում առ­կա երկ­րորդ Ես-ը: Եվ այն ան­խառն վա­յել­քը, որ քա­ղա­քակր­թու­թյուն է շնոր­հել բա­նաս­տեղ­ծին, ո­րը նախ և ա­ռաջ մարդ է՝ մտասևեռ, երկ­փեղկ­ված, մա­նա­վանդ օ­տա­րու­թյան պայ­ման­նե­րում, երբ «ծնունդ­նե­րի մեծ մա­սը խառ­նա­ծին է, Փա­րի­զը փո­խում է իր գույ­նը՝ սպի­տա­կը վե­րա­փո­խե­լով սևի, այլ ազ­գե­րի այդ հա­մա­հա­վա­քը, կու­տակ­վե­լով միևնույն ձա­գա­րի մեջ, կա­թում է որ­պես ֆրան­սիա­ցի, գեր­մա­նա­ցի, անգ­լիա­ցի… ստեղծ­վում է ար­տերկ­րում մի սե­րունդ, ո­րի գրա­կա­նու­թյու­նը և ար­վես­տը շն­չե­լու են այլ թե­մա­նե­րով… ո՞վ է մե­ղա­վո­րը, ա՞ն­ձը, որ 21-րդ դա­րի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան զոհն է, թե՞ ար­դի քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը»:
Ա­մենևին պա­տա­հա­կան չէ բա­նաս­տեղ­ծին շղ­թա­յած այս մտա­վի­ճա­կը. ճա­կա­տագ­րով հայ լի­նել դեռևս չի նշա­նա­կում հա­յի լի­նե­լու­թյունն ա­պա­հո­վող քա­ղա­քակր­թող գոր­ծոն: Քա­ղա­քակր­թու­թյան քաո­սին «կուլ գնա­լու» մտա­վա­խու­թյու­նը բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րում էլ «հե­տա­մուտ» է ե­ղել մեր ազ­գա­յին ինք­նու­թյա­նը և ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյա­նը:
«Ա­նա­վարտ սի­րո պատ­մու­թյուն» («Չու­ղարկ­ված նա­մակ­ներ») ու­շագ­րավ պա­տու­մում վերջ­նա­կա­նա­պես ինք­նա­հա­մոզ­վե­լով է թերևս ըն­թեր­ցո­ղին հա­մո­զե­լու մի­տու­մով մտա­հոգ­վում, որ .«սե­րը մեր­ժում է այն բո­լոր մի­ջոց­նե­րը, որ բա­նա­կա­նու­թյու­նը ա­ռա­ջար­կում է որ­պես փր­կու­թյուն»:

Սի­րո և բա­նա­կա­նու­թյանն ընդ­մեջ կա՞ն ար­դյոք ի­րա­րա­մերժ զգայ­նու­թյուն­ներ՝ ի­րար վա­նող, տա­րան­ջա­տող, և բա­նաս­տեղ­ծը ինչ­պի­սի կր­քո­տու­թյամբ կա­րող է սի­րել և ի զո­րու՞ է ա­կա­մա իր բո­լոր ցան­կու­թյուն­նե­րի գե­րին չդառ­նա­լու, ո­րոնք եր­բեմն ան­տե­սա­նե­լի են, բայց «քնք­շու­թյամբ հա­մա­կող»: Այս մտա­ծում­նե­րը, ի­հար­կե, կար­ծես թե ո­րո­շա­պես վեր­ժա­մա­նա­կա­յին են «փո­խըմ­բռ­նո­ղու­թյան խա­բու­սիկ ա­րա­հե­տով» չքայ­լող­նե­րի հա­մար:
«Պա­տա­հա­բար միտքս ե­կած բա­ռը ան­վերջ ճա­կա­տա­գիր է դառ­նում, ըն­ձյու­ղում նա­խա­դա­սու­թյան մա­սեր և նա­խա­դա­սու­թյուն­ներ…» (Պոլ Վա­լե­րի): Իսկ ըստ Ջու­լիետ Գրի­գո­րյա­նի, այդ «ո­րոն­վող» բա­ռը գտն­ված է՝ ցան­կա­ցած հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մին հա­մա­հունչ. «Ես եր­կար ժա­մա­նակ խոր­հում էի քեզ բնո­րո­շող հա­մե­մա­տու­թյու­նը գտ­նել և չէի կա­րո­ղա­նում: Հան­կարծ մտ­քումս փայ­լա­տա­կեց ո­րոն­վող բա­ռը՝ զին­վոր: Մարդ­կա­յին տար­բեր խառն­վածք­նե­րի՝ զին­վոր­նե­րի և հրա­մա­նա­տար­նե­րի: Քեզ դա­սե­լով զին­վոր­նե­րի շար­քը, ես կա­րո­ղա­ցա տես­նել քո ան­ձը՝ իր բնա­վո­րու­թյան փխ­րու­նու­թյամբ, այն հլու­թյամբ, ո­րով զին­վո­րը են­թարկ­վում է հրա­մա­նա­տա­րին… կապ­վա­ծու­թյուն… զին­վո­րը և հրա­մա­նա­տա­րը տե­սա­նե­լի, միա­ժա­մա­նակ ան­տե­սա­նե­լի կա­պե­րով շաղ­կապ­ված են. հրա­մա­նա­տա­րը սի­րում է իր զին­վոր­նե­րին: Այն միտ­քը, որ ին­քը պար­տա­վոր է հո­գալ նրանց մա­սին՝ լց­նում է նրա սիր­տը ան­բա­ցատ­րե­լի խան­դա­ղա­տան­քով, դրա­նով իսկ ի­մաս­տա­վո­րե­լով իր գո­յու­թյու­նը»: Ա­սել է, թե՝ նվիր­վա­ծու­թյուն առ Հայ­րե­նիք:

Ար­թուր ԱՆԴ­ՐԱ­ՆԻ­ԿՅԱՆ

Մեկնաբանություններ