«ՄԵՆՔ ՊԻՏԻ ՄԵՐ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ՄԵՋ ՄԱԶՈԽԻԶՄ, ԱԶԳԱՅԻՆ ԲԱՐԴՈՒՅԹՆԵՐ, ԿԵՂԾ, ՊԱԹԵՏԻԿ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ ՉՍԵՐՄԱՆԵՆՔ»

«Իրավունքը de facto»-ի հյուրը ՀԳՄ երիտասարդական բաժանմունքի ղեկավար, գրաքննադատ ԱՐՔՄԵՆԻԿ ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆՆ է:
-ՀԳՄ-ի 75-ամյակին նվիրված հանդիսությունը հանրությունը, ԶԼՄ-ները (անգամ իրենք՝ գրողները) այնքան էլ մեծ ուշադրության չարժանացրին: Աղմուկ չկա, պակասե՞լ է հետաքրքրությունը, թե՞ գրողների միությունը կորցրել է կարևորությունը:
-Միջոցառումը, իսկապես, անշուք էր, թեև բավականին ժամանակ նախապատրաստվում էինք: Պատճառը մեր հասարակության մեջ առկա հակագրական, հակամշակութային տրամադրվածությունն է, նաև այս օրերի քաղաքականացված իրականությունը, զրույցներն ընթանում են հայ-թուրքական համաձայնագրի ստորագրման շուրջ, և հասարակությունը, գրողն ինքն էլ, ժամանակ չունի, կարծես, նման միջոցառումներով զբաղվելու: Ամեն դեպքում, կարծում եմ, կարելի էր ավելի լավ կազմակերպել: Գրողների միության հոբելյանները միշտ իրադարձություն են եղել մեր հանրապետության կյանքում, հատկապես խորհրդային ժամանակներում: Բայց չեմ ուզում ասել, թե գրականությունը լրիվ անտարբերության է մատնված: Ցավալին այն է, որ մենք վարժվել ենք «պտիչկա» (անկյունանիշ) դնելուն, այսինքն` ձևականության տարր կա: 75-ը կլոր հոբելյան է, կուզեի, որ գրողների միության հոբելյանը տոն դառնար ամբողջ տարվա մակարդակով, եթե, այսպես ասած, ուշացել ենք և սեպտեմբերին ենք նշում, մեղքի մեր բաժինն էլ կա:
-ՀԳՄ 15-րդ համագումարի ժամանակ երիտասարդ գրողների անունից ասացիք. «Մենք ընտրում ենք, բայց պահանջելու ենք։ Եթե առկա թերացումներն առաջիկա տարիներին չշտկվեն, կարծում եմ` ավելի լուրջ ընդդիմություն կձևավորվի, ոչ ափինյանական մակարդակի»: Մի տեսակ վերջնագրի նման է հնչում: Բարեփոխումներ եղե՞լ են, առհասարակ, համագումարից հետո ինչ-որ բան փոխվե՞լ է` լավ կամ վատ իմաստով:
-Համագումարից հետո շատ բան հստակվեց, ամենակարևորը` դադարեցին մերձգրական կռիվները, բայց, մյուս կողմից էլ, այնքան խոր անդունդի մեջ էինք ընկել, որ դուրս գալը դժվար է: Այո, ես ասել եմ, որ երիտասարդները պահանջատեր են լինելու, դա չի նշանակում, թե միանգամից գլոբալ փոփոխություններ կլինեն, կարծում եմ, առիթ էլ չի եղել ագրեսիվ ոճով գործելու: Հիմա մենք ձգտում ենք, որ պահպանվի համագումարից հետո ստեղծված խաղաղությունը: Չէի ուզենա երիտասարդ ասվածը չափանիշ դառնար, երիտասարդների մտահոգությունները համընդհանուր գրական դաշտի մտահոգություններն են, և սխալ կլինի դրանք կապել միայն մեր ամբիցիաների, հավակնությունների հետ:
-«Մինչ շատ ավագ գրողներ ննջում են իրենց դափնիների վրա, երիտասարդ գրողները գրականության մատուցման, պատկերման նոր ձև են գտնում»։ Սրանք Ձեր խոսքերն են, Դուք, ասես, տարանջատում եք ավագ և նոր սերնդին, ի վերջո, եթե գրողը տաղանդավոր է, որքանո՞վ է կարևոր տարիքը:
-Ես երբեք չեմ ասում` ավագ գրող Հովհաննես Գրիգորյան, ավագ գրող Հակոբ Մովսես կամ Լևոն Խեչոյան: Նրանք անհատականություն են, նրանց դեպքում իմաստ չունեն նման տարանջատումները: Բայց երբ խնդիրը վերաբերում է գրական դաշտում արժեքայնության ստեղծմանը, և մի ավագ գրող հավակնում է ինչ-որ դերակատարության, այդ ժամանակ արդեն ասում ես, որ չափանիշ չէ ավագ գրող լինելը, երիտասարդը կարող է անհամեմատ լավ գրել: Իմ կամ իմ տարեկիցների նման հայտարարություններից որևէ տաղանդավոր գրող երբևէ չի նեղսրտել, տաղանդավոր գրողն այդ չափումներից դուրս է: Մոտավորապես գիտեմ, թե ովքեր են դժգոհում, ինչը խոսում է իրենց թուլության մասին:
-Երիտասարդների ստացած պետական մրցանակները նյարդայնացնում են տարիների գրական վաստակ ունեցող գրողներին, որոնք առանձնապես ուշադրության չեն արժանացել։
- Կա պետական մրցանակ, նախագահի մրցանակ, թող մրցակցեն: Երիտասարդների համար ընդամենը մեկ-երկու մրցանակ է նախատեսված: Վաստակ ասվածը չեմ հասկանում, ինչո՞ւ են վաստակավոր…
-Գուցե շատ գրքերի հեղինակ են:
-Շատ գիրք գրելը չափանիշ չէ։ Օրինակ, վերջին տասնհինգ-տասնյոթ տարում Հակոբ Մովսեսն ընդամենը երկու գիրք է գրել, բայց նրա մեկ գիրքն իր հոգեբանական կշռով չես կարող դնել մյուս գրողների բազմահազար հատորների կողքին: Ինչ վերաբերում է գնահատված լինել-չլինելուն, նրանք խորհրդային տարիներին մեքենա են ստացել, բնակարան, մենք դրանից էլ ենք զրկված:
-Անգամ «ոչ ընդդիմադիր» գրողներից կարելի է լսել, որ գրողների միության կառուցվածքը, կանոնադրությունը ժամանակավրեպ են, հնացած, նախընտրելի է գրական խմբավորումների, ակումբների ստեղծումը, առողջ մրցակցությունը:
-Որ ՀԳՄ կառույցը հնացել է, փաստ է: Ի դեպ, այժմ հատուկ հանձնաժողով է ստեղծվել (անդամներից մեկն էլ ես եմ), որ զբաղվում է գրողների միության կառուցվածքային բարեփոխումներով, շուտով կմշակվի որոշակի հայեցակարգ և լայն քննարկման կդրվի: Ինչ վերաբերում է ակումբների ստեղծմանը, ո՞վ է խանգարում, որ ակումբներ լինեն, այդ տիպի ցանկացած աշխույժ միավորում, եթե կույր ժխտողականությամբ չի լցված գրողների միության դեմ, օգտակար է: Կարևոր է պահպանել էթիկան, չաշխատել ընդդեմ ՀԳՄ-ի, աշխատել հանուն գրականության:
-Ո՞րն է գրողի դերը իրականության առողջացման գործում։ Այսօր, օրինակ, օրակարգում հայ-թուրքական հարաբերությունների, սահմանի բացման հարցն է, գրողները, ասես, չեզոքություն են պահպանում, գրողի ձայնը չի լսվում: Անսովոր լռություն է:
-Ես ինքս էլ մտածել եմ այդ մասին, կարծես մենք` գրողներս, անտարբեր ենք, այն առումով, որ պաշտոնական հատուկ վերաբերմունք չենք դրսևորում (թեև մամուլի ակումբներում, ասուլիսներում տարբեր քննարկումներին գրողները մասնակցում են), մյուս կողմից էլ՝ նախասիրությունները, մոտեցումները տարբեր են, և գրողների միությունը չի կարող հանդես գալ միասնական հայտարարությամբ:
-Երիտասարդական բաժանմո՞ւնքն ինչ դիրքորոշում ունի, քննարկումներ, ակտիվություն նրա կողմից նույնպես նկատելի չէ:
-Ցավով պետք է արձանագրենք, որ գրողը, այդ թվում` երիտասարդ գրողը, մի տեսակ դուրս է եկել քաղաքացու կերպարից, մնացել է որպես զուտ գրող (թեև կան բացառություններ): Համաձայն եմ, կարևոր բացթողում է, մենք հավաքվում ենք, բանավիճում, բայց, ինչպես արդեն ասացի, երևի պակասում է պաշտոնականությունը։ Լավ գաղափար է, կարելի է մամուլի ասուլիս կազմակերպել։
-Բայց այսօր, կարծես, առանձնապես չի էլ կարևորվում գրողի խոսքը: «Սիրված գրող», «առաջնորդ գրող» արտահայտությունները մեր ժամանակներում խորթ են հնչում:
-Իհարկե, մենք այսօր չունենք «առաջնորդ գրող» հասկացություն, մեր հասարակությունն այսօր արժանի էլ չէ, որ մտավորականը, գրողն իրեն առաջնորդի, խոսք ասի: Նրանք ուզում են, որ իրենց առաջնորդեն մականունավորները, թաղային հեղինակությունները…
-Ասում են` այսօր քաղաքականացված պիտի լինեն և՛ արձակը, և՛ պոեզիան, բայց գրականությունն ուրիշ տարածք է, ըստ իս` երբեմն այն ուղղակի փախուստ է իրականությունից:
-Գրականությունը, արվեստը, որպես կանոն, քաղաքական հարցերին, խմորումներին պատասխան տալիս են և արձագանքում: Բայց պատմությունը ցուց է տալիս, որ այն պոեզիան, այն արձակը, որոնցում կան ժամանակային, հասարակական, քաղաքական կոնկրետ, ընդգծված նշաններ, ոչ թե փոխաբերված, վերացարկված, նման գրականությունն ապագա չունի, դա հնացող գրականություն է, ինչպես լրագրությունը:
-Ի՞նչ եք կարծում, ծրագրային գրականությունը փոփոխման կարիք ունի՞:
-Դա գլոբալ խնդիր է: Երբ այս թոհուբոհից դուրս գանք, պետք է մտածենք գրականության թարմացման մասին, ինչը չի նշանակում, թե շատ գրողների պետք է հանել: Պետության կայացածությունը կրթությամբ, մշակույթով, գրականությամբ է պայմանավորված: Մենք պիտի մեր երեխաների մեջ մազոխիզմ, ազգային բարդույթներ, կեղծ, պաթետիկ հայրենասիրություն չսերմանենք և, ամենակարևորը, երեխաներին չվարժեցնենք շաբլոնի, որ Եղիշե Չարենց ասելով` չպատկերացնեն միայն «Ես իմ անուշ Հայաստանին»: Երեխան պետք է տեսնի` իր ապրած ժամանակն ինչպե՞ս է դարձել գրականություն, ի՞նչ խոհեր ունի իր ժամանակի մարդը, իր ժամանակի գրողը: Որքան էլ «Գիքորը» ողբերգական պատմություն է, այսօր այն շատ քչերին է հուզում։ Դասական գործն էլ իր հարցադրումներով պետք է ունենա արդիական հնչեղություն և դաստիարակչական նշանակություն:
-Ժամանակակից հայ գրողներից ո՞ւմ գործերն ինքներդ կընդգրկեիք ուսումնական ցանկի մեջ (գիտեմ, որ դասախոսում եք և ուսանողներին Ձեր հայեցողությամբ ծանոթացնում մեր ժամանակի գրականությանը)։
-Հովհաննես Գրիգորյանից հայրենասիրական թեմաներով մի ընտիր փունջ կընտրեի` ավագ դպրոցի համար, որ տեսնեն` պաթետիկ հայրենասիրությունից, իմ «բարձրանունից», «իմ քաղցրանունից» զատ, կա նաև հայրենասիրության մի այնպիսի տեսակ, երբ գրողը հայրենիքի հետ իսկապես հոգևոր կապի մեջ է, երբ զրուցում է հայրենիքի հետ: Այդ բացը կա նաև համալսարանում. դիպլոմային աշխատանքի թեմա են դարձնում, ասենք, Արմեն Մարտիրոսյանի պոեզիան, բայց ուսանողը բանաստեղծության այդ տեսակին ծանոթ չէ: Կարելի է բարձր դասարաններում ծաղկաքաղի տեսքով ծանոթացնել արդի բանաստեղծության, արձակի ձևերին: Մենք արցախյան պատերազմի թեմայով ընտիր պատմվածքներ ունենք, բայց դրանցից ոչ մեկը չկա դասագրքերում, հետո էլ դժգոհում են, որ այսօրվա երեխան իդեալ չունի:
-Պետական մրցանակաբաշխությունների ժամանակ ներկայացված գործերից ավելի արժևորվում է հայրենասիրակա՞ն թեման:
-Ես մասնակցել եմ պետական մրցանակաբաշխությանը, հանձնաժողովի անդամ եմ եղել և նկատել եմ, որ թե՛ կինոյի, թե՛ գրականության, թե՛ երաժշտության ոլորտներում խրախուսվում են այն գործերը, որոնք եղեռնի թեմայով են: Կարելի է դա որակել որպես պետական քաղաքականություն, բայց սևեռվել միայն դրա վրա, կարծում եմ, սխալ է, որովհետև այս դեպքում թեման է արժևորվում, ոչ թե ստեղծագործությունը: Ժամանակակից կյանքի մասին մեկը կարող է գրել ավելի արժեքավոր մի բան և մնալ հետին պլանում: Իդեալական կլիներ, եթե եղեռնի թեմայով գործը համընկներ նաև բարձր չափանիշներին, բայց, արդեն ասվել է, սկսած Հակոբ Օշականից մինչև Հրանտ Մաթևոսյան, եղեռնի թեմայով լավ գործ չի ստեղծվել:
-Ո՞րն է գրաքննադատի առաքելությունը:
-Քննադատության մեծագույն առաքելությունը գրական դաշտի օրինաչափությունները բացահայտելն ու ներկայացնելն է, որի ընթացքում նաև լինում է անդրադարձ առանձին գրողների, գրական այս կամ այն ստեղծագործությանը: Քննադատն այն հիշողությունն է, որի միջոցով գրականությունը փոխանցվում է գալիք սերունդներին:
-Վահրամ Սահակյանն իր «Հավերժ կախաղան» գրքի շնորհանդեսը վերածել էր շնորհանդես- վաճառքի, այսօր մեր ո՞ր գրողն իրեն նման համարձակություն թույլ կտա, լավագույն դեպքում կարող են նվիրել գիրքը: Ո՞վ պետք է զբաղվի գրքի, հատկապես լավ գրքի գովազդով, երբ չկան գրական գործակալներ, ոչինչ չեն անում նաև գրողների միությունը, գրաքննադատները և հենց գրողն ինքը:
-Պետք է, նախ և առաջ, գրողի գիտակցության մեջ ամրագրվի այն միտքը, որ գիրքն ապրանք է, և այն վաճառելու համար գովազդ է պետք, շոուի տարրեր: Մյուս կողմից էլ՝ գրականությունը բարձր երևույթ է, դժվար է հաշտվել այն մտքի հետ, թե պետք է այն ցածր սանդղակի վրա դնել:
-Գրականագետները երբեմն սկսում են գրել, հնարավո՞ր է` մի օր էլ Դուք ներկայանաք որպես գրող:
- Գրական դաշտում գրաքննադատին սկսում են չհավատալ, երբ ներկայանում է գրական գործով, որովհետև նրա վերաբերմունքը, գնահատականներն արժևորվում են այդ լույսի տակ, դիտողությունը որակվում է որպես չարակամություն: Թեև իդեալական դեպքեր լինում են: Եթե դու լավ քննադատ ես, քո ամենամեծ քննադատը պետք է լինես: Չեմ բացառում, որ հետագայում գրական ոճով հուշեր գրեմ, բայց բուն գրական գործ` բացառվում է:
-Գրական շրջանակում հայտնի եք բաց, համարձակ խոսելաոճով: Նման պահվածքն անախորժությունների առիթ չի՞ տալիս: Շատ գրողներ անկեղծ չեն խոսում կամ առհասարակ չեն խոսում, որովհետև վախենում են աշխատանքը կորցնելուց և այլ խնդիրներ ունենալուց։ Նման մտավախություն չունե՞ք:
-Ես որդեգրել եմ որոշակի սկզբունքներ և ուզում եմ մինչև վերջ դրանց հավատարիմ մնալ: Չեմ կարող ասել, թե անկեղծ խոսելն անհետևանք է անցնում, տարաբնույթ զրույցներ եղել են: Ինձ շատերը չեն սիրում, բայց հարգում են, որովհետև ճշմարտությունն եմ ասում իրենց: Իսկ գործը կորցնել վախենում է նա, ով գիտի, որ իր տեղում չէ։ Ես վստահ եմ, որ պետք եմ, և գիտեմ, որ իմ տեղում եմ:
Զրուցեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ