Մեր նախնիների հիշատակը պահանջում է վերադառնալ մեր արմատներին

(ինչ կարծիքի է թուրք ազգագրագետ պրոֆեսորը Սիբիրի շինծու «թուրք եղբայրների» մասին)

Ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացվող հրապարակումը թուրք ազգագրագետ, պրոֆեսոր ՄԱԽԹՈՒՐՔԸ կարդացել է Յակուտսկում թյուրքախոս ժողովուրդների և Թուրքիայի թուրքերի ընդհանրություններին նվիրված գիտաժողովում:

Ондатра-барс йохтур Табарыстар
Ондатрабарсу не товарищ (турецкая пословица)

ԵՍ, ՈՐՊԵՍ ՃՇՄԱՐԻՏ ՀԱՅՐԵՆԱՍԵՐ, ՈՐՈՇԵՑԻ ՄԵԿՆԵԼ ՆԱԽՆԻՆԵՐԻՍ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ՝ ՄԻՋԻՆ ԱՍԻԱ ԵՎ ԱԼԹԱՅԻ ԵՐԿՐԱՄԱՍ

Գլոբալացման գործընթացը շատ արգելանքներ հիմնահատակ ավերեց և շատ ժողովուրդների ազատության ոգի ներշնչեց, պայքարի կոչեց հանուն իրենց իրավունքների: Շատ երկրներ փլուզվեցին, ինչպես ԽՍՀՄ-ը, Հարավսլավիան: Հիմա այդ ճանապարհին է նաև Իրաքը: Գլոբալացումը սպառնալիքի տակ է դնում ազգային ինքնության ընկալումը: Այդ գործընթացն ունի ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական կողմեր: Բացասականն այն է, որ այն կարող է խարխլել ընտանեկան, կրոնական ավանդույթներն ու աշխարհը վերածել մի անդեմ, միօրինակ զանգվածի, որը կարելի է հեշտ կառավարել: Ես, որպես թուրք ժողովրդի զավակ, ներքուստ միշտ ըմբոստացել եմ դրա դեմ: Հատկապես այն բանից հետո, երբ Եվրոպան Թուրքիայից պահանջեց փոփոխել մեր քրեական օրենսդրության 301-րդ հոդվածը: Բայց դա շատ բան փոխեց իմ կյանքում:

Ես ազգագրագետ եմ և տասնյակ տարիներ ուսումնասիրել եմ թուրքերի թե՛ հին, թե՛ արդի ճարտարապետությունը, երգերն ու պարերը, ազգային տարազները, կենցաղը, հարսանեկան ծեսերը, հուղարկավորության արարողությունները, խոհանոցը, տների կառուցման ներքին ու արտաքին առանձնահատկությունները և այլն: ՈՒսումնասիրել եմ այն ամենը, ինչ կապված է թուրք ժողովրդի հետ:
Շատ անգամ եմ հպարտություն ապրել իմ ժողովրդի մշակույթի համար: Բայց ես, որպես գիտնական, պետք է այդ գիտելիքներն ու մշակույթը փոխանցեմ երիտասարդ սերնդին, որ նա չընկնի օտար մշակույթի կամ հակամշակույթի ազդեցության տակ: ՈՒստի ես ուզում էի իմանալ` ովքե՞ր ենք մենք՝ ժամանակակից թուրքերս, որտեղի՞ց ենք եկել և ո՞ւր ենք գնում:
Եվ ես, որպես ճշմարիտ հայրենասեր, որոշեցի մեկնել նախնիներիս հայրենիքը՝ Միջին Ասիա և Ալթայի երկրամաս, Ռուսաստան, և տեսնել, թե որտեղից են 12-րդ դարում իմ նախնիները՝ սելջուկները, օղուզները և թուրքմենները, եկել Անատոլիա: ՈՒզում էի ծանոթանալ թուրք ժողովրդի արմատներին, նրա մշակույթի, կենցաղի պատմությանը, ավանդույթներին, լեզվին, ընտանեկան փոխհարաբերություններին և այլն: ՈՒզում էի կամուրջներ գցել Թուրքիայի թուրքերի և թյուրքախոս ժողովուրդների միջև և նրանց հայացքը կենտրոնացնել մեր ընդհանուր արմատների վրա: Այն ժամանակ ինձ թվում էր, թե մենք միևնույն ժողովրդի երկու մասերն ենք և պետք է ընդհանուր շատ բաներ ունենանք: Միջին Ասիայի և Ալթայի մեր եղբայրները միապաղաղ ապրում էին իրենց հողերում: Իհարկե, խորհրդային տարիներին նրանք 70-80 տարի ենթարկվել էին մշակութային էքսպանսիայի և կորուստներ էին կրել: Բայց այլ բան է 800 տարին, երբ մենք՝ Թուրքիայի թուրքերս, կտրվել էինք մեր հարազատ կենսաբանական դաշտից: Մենք դարերով ապրել էինք քաղաքակրթական նոր դաշտում, և օտար մշակույթը ուժեղ ազդեցություն է գործել մեր մշակութային զարգացման վրա:

Նստակյացությունը՝ ահա թե որն էր տեղաբնիկների գլխավոր ազդեցությունը սելջուկների վրա:
Ազգագրագետները գիտեն. ցանկացած ժողովրդի ինքնատիպությունն ուսումնասիրելու և իմանալու համար պետք է շրջել խուլ գյուղերով, որտեղ մարդիկ չեն ենթարկվել ժամանակի ազդեցություններին՝ քաղաքակենտրոնացմանը, արևմտահակությանը, գլոբալացմանը և այլն: Ազգագրագետի համար, բարեբախտաբար, նման վայրեր դեռևս կան Միջին Ասիայում: Իհարկե, ոչ այնքան անաղարտ ձևով, սակայն, համենայն դեպս, բավական շատ տեղեկություններ կան, որոնք մեզ պատկերացում են տալիս թյուրքախոս ժողովուրդների կենցաղի, ավանդույթների, բարքերի մասին գիտական տեսակետից: Ես ապուշ էի կտրել, տեսնելով, թե մենք՝ Անատոլիայի թուրքերս, որքան նման չէինք նրանց ո՛չ արտաքինով, ո՛չ կենցաղով, ո՛չ վարքուբարքով: Չկար մի որևէ ընդհանուր բան, որ կարողանար մեզ բնորոշել որպես նույն ռասայական ազգակցությունն ունեցող ժողովուրդների: Բոլոր տեղեկություններն ու հարուստ նյութն ուսումնասիրելուց հետո հանգեցի հետևյալ եզրակացությանը. Միջին Ասիայում և Ալթայում ապրող թյուրքական խմբին պատկանող բնակիչները մարդաբանական տեսակետից մոնղոլոիդներ են, իսկ մենք՝ Անատոլիայի թյուրքական խմբին պատկանող բնակիչներս, եվրոպեոիդներ: Իհարկե, Թուրքիայում կան անատոլիացի մոնղոլոիդ թուրքեր, բայց նրանք փոքրամասնություն են: Այդ դեպքում հարց է առաջանում. եթե մենք միևնույն մարդաբանական ու ռասայական տիպին չենք պատկանում, ապա ինչպե՞ս կարող ենք պնդել, թե մենք ազգակից ժողովուրդներ ենք: Իսկ որոշ քաղաքական գործիչներ և արվեստի մարդիկ, ընկնելով չափազանցության մեջ, մեզ անվանում են արյունակից եղբայրներ, չնայած մենք արտաքուստ նման չենք, ինչը երևում է անզեն աչքով: Որոշ պատմաբաններ մեր եվրոպեոիդությունը բացատրում են հայերի, հույների, սլավոնների և այլ ազգերի հետ միախառնվելով:
Բայց դա համոզիչ չի հնչում, քանի որ միախառնվելու դեպքում պահպանվում են ռասաներին բնորոշ որոշ գծեր, ինչպես, օրինակ, խառնածինների՝ մուլատների ու մետիսների մոտ:

ԵՍ ՀԱՄԱՌՈՏԱԿԻ ԿՇԱՐԱԴՐԵՄ ԱՅՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԵՆ ԹՈՒՐՔԵՐԸ ՀԱՅՏՆՎԵԼ ԱՆԱՏՈԼԻԱՅՈՒՄ

Երբ վերադարձա Թուրքիա, որոշեցի գտնել այն թյուրքական ցեղերի ժառանգներին, որոնք 800 տարի առաջ Ալթայից եկել էին Անատոլիա: Սկսվեցին իմ ճամփորդությունները Թուրքիայում, բայց արդեն մեր պատմությանը նայելով նոր տեսանկյունից: Ես փորձում էի գտնել թյուրքախոս ժողովուրդների ընդհանուր գծեր: Համեմատում էի երաժշտական գործիքների մատնատեղերը, մեղեդիների կառուցվածքները, պարերը, ազգային տարազները, ծեսերը, սովորույթները, հեքիաթները: Մի խոսքով, այն ամենը, ինչը բնորոշում է ռասայի, ժողովրդի ցեղերի առանձնահատկությունները: Ընդհանուր գծեր չգտնվեցին: Եվ հասկացա, որ մենք թուրքեր չենք: Դա ինձ համար ահավոր ցնցում էր: Ինձ մի հարց էր մտատանջում. եթե մենք թուրքեր չենք, հապա ո՞վ ենք: Եվ ովքե՞ր են թուրքերը: ՈՒսումնասիրելով ինչպես թուրքական աղբյուրներն ու աշխատությունները, այնպես էլ արտասահմանյանները (մենք երկար ժամանակ հնարավորություն չունեինք օգտագործելու արտասահմանյան աղբյուրներն ու աշխատությունները), ես համառոտակի կշարադրեմ այն պատմությունը, թե ինչպես են թուրքերը հայտնվել Անատոլիայում:

12-րդ դարում Ալթայից և Միջին Ասիայից որոշ թյուրքական ցեղեր, որոնք պատմության մեջ հայտնի են որպես ակ կոյունլուներ, կարա կոյունլուներ, օղուզներ և այլն, իրենց տափաստաններում գոյության միջոցներ չգտնելով ո՛չ իրենց, ո՛չ էլ իրենց ոչխարների համար, շարժվեցին դեպի հարավ-արևելք: Սկսվեցին հարձակումները չինական հողերի վրա: Եվ դա չինացիներին ստիպեց թյուրքական ասպատակություններից և արտաքին որևէ ազդեցությունից պաշտպանվելու համար կառուցել հսկայական պարիսպ: Չինական պարսպի կառուցումից հետո թուրքերն այլևս չէին կարող այնտեղ գոյատևել, և նրանք շարժվեցին դեպի Իրան, Հայկական լեռնաշխարհ և Փոքր Ասիա:

Մեր պաշտոնական պատմագրությունը Օսմանյան կայսրությունը ներկայացնում է շատ դրական տեսանկյունից: Մեր դասագրքերը լի են Մեծ Թուրանի, հայրենասիրության և հպարտության գաղափարներով: Հեռուստատեսությունն Օսմանյան կայսրության պատմությունն այնքան գեղեցիկ է ցուցադրում, որ հավաստիության մասին չես էլ մտածում: Եվ հպարտությամբ ես համակվում քո նախնիների հանդեպ: Այսպես մեզանում են գրում: Իսկ թե ի՞նչ են գրել ուրիշ ժողովուրդները մեր պետության կայացման մասին, մեզ հայտնի չի եղել, և օտարերկրյա հեղինակների աշխատություններից կամ արտասահմանյան աղբյուրներից օգտվելու ամեն փորձ շատ վտանգավոր էր: Բայց ահա ի հայտ եկավ համացանցը, և ամբողջ տեղեկատվական դաշտը դարձավ շատ մատչելի: Եվ այն, ինչ ես գտա արտասահմանյան աղբյուրներում, ցնցեց ինձ: Առաջինը՝ ատելությունն էր թուրքերի նկատմամբ (զուր չէ, որ շատ ժողովուրդների լեզուներում «Դու հո թուրք չես» արտահայտությունը հնչում է իբրև վիրավորանք-խմբ.): Ինձ համար ցավալի ու վիրավորական էր մեծ ֆրանսիացի Վիկտոր Հյուգոյի խոսքը թուրքերի մասին. «Որտեղ կտեսնեք ավեր, մահ, թալան ու բռնություն, իմացեք, այդտեղով թուրքն է անցել»: Բայց ես ավելի ու ավելի եմ հակվում այն մտքին, որ Հյուգոն ճիշտ է եղել: (Ռուս-թուրքական պատերազմի մասին ամերիկյան «New-York Daily Tribune» թերթի համար 1854 թ. գրած հոդվածներից մեկում Կարլ Մարքսը մի այսպիսի փաստ է արձանագրել. նահանջելիս թուրք ասկյարները ոչնչացնում էին ճանապարհին հանդիպած գյուղերի ընտանի կենդանիների ողջ գլխաքանակը, և դա անում էին ոչ թե իրենց բաշիբոզուկներին սնունդ ապահովելու համար, դրա կարիքը չկար, այլ տեղացիներին տնտեսական ծանր կացության մեջ գցելու և ցույց տալու համար, թե որքան դաժան են իրենք. հաճույք էին ստանում դրանից-խմբ.):

«ԲԱՇԻԲՈԶՈՒԿ» ԹՈՒՐՔԵՐԵՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒՄ Է ԱՆԿԱԶՄԱԿԵՐՊ ԶՈՐԱԿԱՆՆԵՐ՝ ԽԱՌՆԱԶՈՐ

Այն օրվանից, ինչ սելջուկ-թուրքերը լցվեցին Փոքր Ասիա և Հայկական լեռնաշխարհ, նրանք սկսեցին խնդիրներ ունենալ ժողովրդագրական առումով: Բազմաթիվ պատերազմներից ու կորուստներից հետո երիտասարդ, նոր-նոր ձևավորվող պետությունը կարող էր մնալ առանց կռվող ուժի և կորցնել պետականությունը: Նրանք հասկանում էին, որ բանակի ինքնավերարտադրությունը բնական ճանապարհով արդեն անհնար է, և որոշեցին այդ խնդիրը լուծել այլ կերպ: Սեփական բանակը համալրելու ամենաարագ եղանակը հպատակների երեխաներին խլելն էր:
Թուրքիայում բնակվող քրիստոնյա ժողովուրդների թրքացումը կատարվում էր շատ դաժանորեն: Շատ քրիստոնյաներ՝ հույներ, հայեր, սլավոններ, ասորիներ, չէին կարողանում վճարել այն ժամանակվա հսկայական հարկերը: Պետությունը, բացի բնամթերքից, նաև փող էր գանձում, իսկ գյուղացիք կանխիկ փող չունեին: Առևտուրը կատարվում էր ապրանքափոխանակության եղանակով: Քրիստոնյաները, չկարողանալով վճարել հարկերը, ենթարկվում էին ֆիզիկական բռնության կամ մահապատժի, իսկ նրանց երեխաներին ու կանանց վերցնում էին պարտքի դիմաց: Շատերին ստիպում էին իսլամ ընդունել:

Քրիստոնյաներն ավելի ու ավելի հաճախ էին հեռանում երկրից: Մյուս կողմից, ժամանակի ընթացքում շատերը դառնում էին թուրքախոս, իսկ միառժամանակ հետո էլ՝ թուրք:
Այս բոլոր փաստերը վաղուց հայտնի են եղել բոլորին, բայց միայն ոչ Թուրքիայի բնակիչներին: Պատմության մեկնաբանման պաշտոնական կուրսից ամենաչնչին շեղման համար իշխանությունները պատժում են դաժանորեն: Նրանց սկզբունքն է՝ Օսմանյան կայսրության մասին կա՛մ լավը, կա՛մ ոչինչ: Թուրքիայի ժողովուրդների զանգվածային թրքացումը հսկայական քաղաքական նշանակություն է ունեցել և ունի ինչպես սելջուկների, օսմանցիների, այնպես էլ Թուրքական Հանրապետության համար, քանի որ Փոքր Ասիայի և Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ ժողովուրդների ազգային ինքնագիտակցության վերածնությունը կհանգեցնի Թուրքիայի կործանմանը:

Ես չեմ ասում, թե Թուրքիայում զտարյուն թուրքեր չկան: Կան, իհարկե: Այսօր սելջուկների ու թուրքմենների ժառանգները՝ համեմատաբար զտարյուն մոնղոլոիդ թուրքերը, ապրում են Թուրքիայի որոշ շրջաններում: Բնականաբար, նրանք չէին կարող լրիվ անհետանալ:
Անկեղծ ասած, ես չեմ ուզում մատնացույց անել նրանց կոմպակտ բնակության վայրերը, քանի որ նրանք մեղավոր չեն, որ սելջուկների ժառանգներն են, և նրանք չպետք է պատասխան տան իրենց նախնիների դաժան արարքների համար: Մենք նույն երկրի քաղաքացիներ ենք, և եթե մեր համերկրացիներից մեկնումեկը ազգային ինքնության ճշգրտման ճանապարհին ընդունում, ճանաչում ու հարգում է իր արմատները, նախնիների ոգին, հարգում է նրանց հիշատակը, ապա նա ազատ է ազգային պատկանելության ընտրության գործում: Այս գաղափարը շատերին կարող է ծիծաղելի կամ սադրիչ թվալ, որովհետև մեր մեջ նստած է հեքիաթային հրեշի նման հսկայական մի վախ: Այդ վախը, որ մեզ է փոխանցվել մեր թրքացված հայրերից ու պապերից, դեռ պահպանվում է մեր ենթագիտակցության մեջ:
Իմ կարծիքով, հիմա ժամանակներն ուրիշ են: Ժամանակն է դեն նետելու վախի բեռը և համարձակորեն նայելու ճշմարտության աչքերին: Իսկ ճշմարտությունը նորից բուն արմատներին դառնալն է: Այսօր Թուրքիայում բոլորը, սկսած բարձրաստիճան պաշտոնյաներից և վերջացրած շարքային քաղաքացիներով, ազգային ինքնության ճշտման խնդիր ունեն:

Շատերը հարց կտան. ինչո՞ւ եմ ես հենց հիմա խոսակցություն սկսել ազգային ինքնության մասին: Պատասխանեմ: Վերջին ժամանակներս սկսել են ավելի ու ավելի շատ, հաճախ ու համարձակ խոսել հայ ժողովրդի ցեղասպանության մասին, ինչպես նաև հույն, ասորի, անգամ քուրդ ժողովուրդների ցեղասպանության մասին: Մեր շրջանակներում հանդիպում են ավելի ու ավելի շատ մարդիկ, ովքեր չեն թաքցնում իրենց հայկական, հունական, ասորական, սլավոնական արմատները: Ֆեթիե Չեթինի պատմությունը ցնցեց ամբողջ Թուրքիան: Իսկ որքան այդպիսի հայ աղջիկներ են եղել, որոնք բռնի առևանգվել են արտաքսման ժամանակ և հետո թրքացվել...

Ես դիմում եմ իմ հայրենակիցներին: Թանկագիններս, գրի առեք ձեր ընտանիքների պատմությունը, գրեք ազնվորեն ու սրտացավ, պատասխանատվության զգացումով: Մեր նախնիների հոգիները տագնապած են ու թափառում են տիեզերքի անծայրածիր տարածություններում: Նրանք փոխել են կրոնը, որ փրկեն իրենց ընտանիքները, զավակներին ու թոռներին: Հակառակ դեպքում չէինք լինի նաև մենք: Մեր նախնիների հիշատակը պահանջում է վերադառնալ մեր արմատներին: (Պետք է ենթադրել, որ հարգելի պրոֆեսորը ճշտել է իր ազգային ինքնությունը-խմբ.):

Պրոֆեսոր ՄԱԽԹՈՒՐՔ
Թարգմանությունը՝
Ֆելիքս ԵՆԳԻԲԱՐՅԱՆԻ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Ասպե­տա­կան դե­գե­րում­նե­րի ճամ­փա ան­ցած նկա­րի­չը
• Հեռագիրը
• Աֆրիկայից և Մերձավոր Արևելքից ներգաղթյալները հինգ տարի հետո Եվրոպայում կսկսեն կռիվ տալ իշխանության համար
• Աֆրիկայից Եվրոպա գաղթականների ներխուժումը ամերիկացի միլիարդատերերն են սարքել
• Հույն ձկնորսներ. «Թուրքիայում փախստականների փորը բացում, օրգանները հանում էին, իսկ մարմինները նետում չեզոք ջրեր»
• Հույն ձկնորսներ. «Թուրքիայում փախստականների փորը բացում, օրգանները հանում էին, իսկ մարմինները նետում չեզոք ջրեր»
• 1994 թվականի հրադադարի համաձայնագրի «հայրը» հայ-ադրբեջանական նոր պատերազմի պատճառների մասին
• Հաղթանակը նվիրեցին Հայաստանի և Արցախի սահմաններն անառիկ պահող հայ ռազմիկներին
• Երեք ոչ այնքան հայտնի փաստ մկրտության վերաբերյալ
• Բնակալի ձգողական ուժը
• Օսմանյան կայսրությունը` հանդուրժողության տիպա՞ր
• Լուսին Ենգիբարյանը` Easter seals «Lilies» համաամերիկյան գեղանկարչական մրցույթի հաղթող
• «Ես ինձ չեմ ստիպում գրել, տողերն իրենք են գալիս ու հարմարվում համակարգչիս էկրանին»
• Չարագործությունը և հանճարեղությունը
• «Եթե հրեաներն ու հայերը ապրել չսիրեին, մենք վաղո՜ւց չքացած կլինեինք երկրի երեսից»
• Գրախոսական չհամարեք
• «Հայկական լեռնաշխարհից ծնված ոգին»
• «Մոսկվայում, և ոչ միայն, մթնոլորտը հագեցած է հականերգաղթական տրամադրություններով»
• Աշխարհի նոր «Cosa Nostra»-ն (մաս 4-րդ)
• Աշխարհի նոր «Cosa Nostra»-ն (մաս 3-րդ)

Մեկնաբանություններ