«Լույսը բացվելու է, ու անկմանը հաջորդելու է վերելքը»

«ՊԵՏՔ Է ՄՏԱԾԵՔ` Ի՞ՆՉ ԿԱՐՈՂ ԵՔ ՓՈԽԵԼ»
«Իրավունքը de facto»-ի հյուրն է «Արարատբանկ»-ի վարչության նախագահ, գործադիր տնօրեն ԱՇՈՏ ՕՍԻՊՅԱՆԸ
-Պարոն Օսիպյան, նախ` հստակեցնենք, թե ինչպես են առաջանում ֆինանսատնտեսական ճգնաժամերը:
-Ընդհանուր առմամբ տնտեսությունը ցիկլիկ զարգացման բնույթ ունի. անկում (ռեցեսիա), երբ մակրոտնտեսական ցուցանիշները վատթարանում են, նկատվում է արտահանման-ներմուծման ծավալների, սպառման նվազում, խնայողությունների կրճատում, ապա` վերելք: Մենք ունենք տնտեսության ցիկլիկ զարգացման տարբեր պատկերներ: Այսօրվա պատկերը նորություն չէ. տնտեսությունն իր ցիկլիկ բնույթից ելնելով` ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում է անկման ժամանակահատվածում, ճգնաժամում: Կան ճգնաժամերի տարբեր տեսություններ: Տնտեսագետները տնտեսության զարգացման ցիկլիկ եղանակները նկատել են դեռ 17-րդ դարում և փորձել են նկարագրել, լուծումներ գտնել: Այդ իսկ պատճառով տնտեսագետների համար ճգնաժամը նորություն չէ. որտեղ նկատվում է բուռն աճ, յուրատեսակ «գերտաքացում», այնտեղ հաջորդում է ճգնաժամի փուլը: Ճգնաժամերը մինչ այս պահը հիմնականում գլոբալ չեն եղել, սահմանափակվել են միայն այս կամ այն երկրի սահմաններում, ուստի ազդեցությունն ու հետևանքները հնարավոր է եղել ավելի արագ հաղթահարել: Այս ճգնաժամը համաշխարհային բնույթ ունի: Սկիզբը ԱՄՆ-ում էր, հետո կամաց-կամաց տարածվեց այլ երկրներում: Անցած տասնամյակում առկա էր գլոբալիստների և հակագլոբալիստների լուրջ բանավեճ. յուրաքանչյուր կողմը փորձում էր հիմնավորել իր առավելությունները: Հակագլոբալիստներն այսօր համոզված են, որ եթե գլոբալացման այսքան բարձր մակարդակ չլիներ, ճգնաժամն ավելի հեշտ կհաղթահարվեր: Այս առումով ճգնաժամն իր ազդեցությունն ունի բոլոր երկրներում` տարբեր երկրներում տարբեր ձևերով: Ձևերը պայմանավորված են արտաքին ազդակներից, ֆինանսական միջոցներից ու աղբյուրներից երկրների կախվածությամբ, ընդհանրապես «մակրոտնտեսական կախվածությամբ» գլոբալ տնտեսությունից:
Բնականաբար, ճգնաժամը հասել է նաև Հայաստան: Մասնավորապես ֆինանսական շուկայի համար առաջին խնդիրը իրացվելիության խնդիրն է, երկրորդը` ֆինանսական ակտիվների (բաժնետոմսեր, պարտատոմսեր) արժեքի անկումը, երրորդը` վարկային ճգնաժամը: Հայկական ֆինանսական շուկայի մասնակիցներն իրացվելիության պակաս չունեն, որովհետև հայկական բանկերը երբեք շատ մեծ ներգրավում չեն կատարել արտաքին ֆինանսական աղբյուրներից: Կատարված ներգրավումներն էլ իրականացվել են հիմնականում Միջազգային ֆինանսական կորպորացիայից, Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկից, Սևծովյան բանկից և այլն, որոնց իրենց բնույթով պայմանականորեն կարելի է կոչել կիսաառևտրային բանկեր: Ֆինանսական ակտիվների (բաժնետոմսեր, պարտատոմսեր) առումով մենք նույնպես զարգացած շուկա չենք ունեցել, չունենք և այդտեղից ևս ճգնաժամային ազդակներ չստացանք:
-Ի՞նչ է նշանակում ֆինանսատնտեսական ճգնաժամ:
-Ճգնաժամը վատթարագույն սպասումների ժամանակահատված է, երբ բոլորը սպասում են, որ վաղն ավելի վատ է լինելու, քան այսօր էր: Այդ սպասումներով ապրողները` տնտեսական սուբյեկտները, սկսում են իրենց գործառույթներն իրականացնել ավելի կոնսերվատիվ. ծախսերը նվազում են, ձեռքբերումները նվազում են, և հետևանքում մենք ունենում ենք սպառման կրճատում: Սպառման կրճատումն իր շղթայով բերում է որոշակի բացասական հետևանքներ` արտադրության կրճատում, ներմուծման կրճատում և այլն: Կրճատումների շղթան շարունակվում է` հանգեցնելով գործազրկության, այլ բացասական հետևանքների:
-Ի՞նչ են անում պետությունները` իբրև հակաճգնաժամային միջոցառումներ:
-Առաջինն արհեստական սպառման ավելացումն է՝ ստիմուլյացիան, տարբեր եղանակներով: 1930-ականներին, օրինակ, ԱՄՆ-ի նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտը նման բազմաթիվ քայլեր ձեռնարկեց, մասնավորապես հասարակական աշխատանքներ` տնտեսությունը ճգնաժամից հանելու համար: Տարբեր մոտեցումներ կան, նաև ծայրահեղական: Դրա կողմնակիցները, օրինակ, ավելի հաճախ հիշում են Թոմաս Մալթուսին: Նա ասում էր, որ արտադրողականության և ժողովրդագրության աճերը համարժեք չեն, ինչը հանգեցնում է սովի, և պատերազմներ են պետք իրավիճակը փրկելու համար: Պատերազմը խթանում է տնտեսությունը: Բայց Մալթուսի տեսության ժամանակներից մինչև այսօր շատ ժամանակ է անցել, և շատ մեծ փոփոխություններ են եղել:
-Ինչպե՞ս կարելի է կանխել սպառման կրճատումը:
-Պետությունը պետք է միջոցներ գտնի` արհեստականորեն խրախուսելու սպառումը, պետք է իրականացնի այնպիսի քաղաքականություն, որը կբերի ժողովրդի վստահության աճի, իրավիճակի կանխատեսելիության:
-Ի՞նչ վտանգ կա բանկերի համար:
-Բանկային ճգնաժամը կարող է արտահայտվել հիմնականում վարկերի վերադարձելիության ռիսկով, որը պայմանավորված է նրանով, որ բանկը միջնորդ է` միջոցներն ուղղում է դեպի իրական հատված, իսկ սպառման կրճատումը և մի շարք այլ գործոններ կարող են հանգեցնել իրական հատվածի վիճակի վատթարացման: Եթե մինչ ճգնաժամը տնտեսավարողները վաճառում էին, օրինակ, 10 միավոր ապրանք, այսօր կարող են վաճառել, ենթադրենք, 5-6, ինչը կարող է հանգեցնել շահույթի ցածր մակարդակի, նույնիսկ վնասի և այլն: Սա իր հերթին կարող է հանգեցնել վարկերի չվերադարձման վտանգի: Եթե պետությունը սկսի խրախուսել սպառումը, աշխուժացնել տնտեսությունը, ես հուսով եմ, որ մենք զերծ կմնանք, կխուսափենք վարկային ճգնաժամից: Մյուս կողմից` բանկերն էլ պետք է չվախենան, պետք է վարկային խթանում իրականացնեն, հատկապես շեշտը դնելով փոքր ու միջին բիզնեսի վրա, որովհետև ճգնաժամային իրավիճակում փոքրերին հնարավոր է նաև ավելի հեշտ մտնել շուկա: Մեծ մրցակիցները ճգնաժամերի ժամանակ ավելի շատ են զբաղված լինում իրենց խնդիրներով, փոքրերին շուկա մտնելու համար ավելի քիչ գումար է պետք լինում և, բացի այդ, հնարավոր է դառնում իրականացնել բիզնեսի ոչ օրգանիկ զարգացում:
-Իսկ ո՞րն է օրգանիկ զարգացումը:
-Երբ ընկերությունները զարգանում են բնական ճանապարհով: Ոչ օրգանիկը` երբ ընկերությունների զարգացումը տեղի է ունենում միաձուլումների, միավորումների ձևով, երբ տեսնում ես, որ ընկերություն կա, որն առաջ չէիր կարող ձեռք բերել, իսկ այսօր ճգնաժամը նպաստում է, որ գներն իջնեն, և կարողանում ես գնել այդ ընկերությունը: Սա ևս հնարավորություններից մեկն է, որպեսզի փոքր ու միջին բիզնեսը կարողանա առաջ շարժվել, զարգանալ:
-Ճգնաժամի հետևանքներից ամենածանրը գործազրկությունն է, ի՞նչ կարելի է անել այդ դեպքում:
-Բնական է, որ գործազրկությունը ճգնաժամի ամենածանր հարվածներից է: Ի՞նչ կարող են անել աշխատանքը կորցրածները. շատ ծանր է, իհարկե, այսօր այդ մասին խոսել, բայց պետք է փորձեն իրենց գիտելիքներն ու հնարավորություններն օգտագործել այլ ասպարեզներում, նաև բիզնեսի մեջ: Պետությունը պետք է կարողանա համապատասխան ծրագրեր առաջարկել և այդ մարդկանց ներառել այլ ոլորտներում: Պիտի փորձեն սեփական գործ հիմնադրել:
-Դրա համար կապիտալ է պետք:
-Պետությունը պետք է ստեղծի այդ հնարավորությունները: Օրինակ, 50 միլիոն դոլարին համարժեք դրամ է տրամադրվել փոքր և միջին բիզնեսի վարկավորման համար: Բացի դրանից, հայկական բանկերը 50 միլիոն ևս կստանան Համաշխարհային բանկից, որը կրկին կուղղվի հատուկ այդ սեգմենտի համար: Սա շատ կարևոր է, որովհետև ստացված գումարներն ուղղվելու են շուկա, որը հանգեցնելու է սպառման ավելացման և նոր սուբյեկտների ստեղծման, թույլ է տալու փոքր բիզնեսին շնչել, թույլ է տալու ծավալների ավելացում, աշխատողների թվաքանակի մեծացում և այլն: Երկու ծրագրերի դեպքում էլ շեշտը դրա վրա է դրվում` նախապատվություն տալ այն նախագծերին, որոնք բերում են աճի: Մարդկային ռեսուրսների աճի, արտադրության ծավալների աճի:
-Գլոբալ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը Հայաստանում առաջին անգամ զգացինք, կարծես, մարտի սկզբին` գների աճով, խուճապով, սուպերմարկետների փակումով, մեկ օրվա մեջ գների բազմակի փոփոխությամբ, դեղերի գնի 25-30 տոկոս աճով, հետո էլ բարձրացած գները չիջան...
-Մարտի 3-ին մեզ մոտ տարադրամի փոխարժեքը փոխվեց, և դրա հետ կապված` ճշգրտումներ կատարվեցին գների մեջ. մենք ունեցանք ինֆլյացիոն ճնշում, որն էլ զգացին մեր քաղաքացիները. որոշակի տոկոսով թանկացան ապրանքները, բայց ես չեմ կարծում, որ դա էր ճգնաժամի սկիզբը:
-Ճիշտ չէ՞ր ավելի շուտ դոլարի փոխարժեքն ազատ թողնելը:
-Գնահատելու համար պետք է տիրապետել ամբողջ տեղեկատվությանը: Ընդհանրապես կա երկու սցենար, երբ փոխարժեքը միանգամից են բաց թողնում` այսինքն` «կոշտ վայրէջքը», որը կիրառվեց, օրինակ, Ղազախստանում, և «փափուկ վայրէջք», որն իրականացրին, օրինակ, Ռուսաստանում, և որի ժամանակ ազգային արժույթը սկսում է սահուն արժեզրկվել: Տնտեսագետների երկու բանակներ կան, որոնք ժամերով կարող են վիճել` ո՞րն է ճիշտ:
-Դոլար-դրամ տատանումների մեջ քաղաքացին ինչպե՞ս պետք է կողմնորոշվի, թե ինչ անի:
-Եթե քաղաքացին եկամուտը ստանում է դրամով, կողմնորոշվելու խնդիր առանձնապես չունի: Պետք է կողմնորոշվեն այն քաղաքացիները, ովքեր եկամուտներ են ստանում դոլարով: 2006-ին նրանք կազմում էին բնակչության 40 տոկոսը, այսօր, իհարկե, ավելի քիչ, ուրեմն 60 տոկոսն այդպիսի խնդիր չունի` նրանք եկամուտ ստանում են դրամով, և դոլարի տատանումները նրանց վրա ոչ մի ազդեցություն չունեն, բացի հոգեբանական վատ ազդակներից` դոլարը բարձրացավ, ու իմ վիճակը վատացավ: Եթե խոսում ենք մնացածների և ներկրողների մասին, ովքեր աշխատում են փոխարժեքներով, փոխարժեքը լողացող է, և ինչ-որ բանաձև չկա: Պետք է հետևել շուկայի միտումներին` առաջարկ-պահանջարկին, որից ելնելով ձևավորվում է փոխարժեքը: Կան, բնականաբար, սպեկուլյատիվ ճնշումներ, բայց դա ընդհանուր առմամբ շուկայի կանոնների մեջ է: Այն քաղաքացիները, ովքեր եկամուտներ ստանում են դրամով, նրանց վրա կազդի` փոխարժեքը բարձրացավ, ու տարբերություններ կլինեն սպառման ապրանքների գների մեջ, բայց դրանից պաշտպանվել դժվար է` նրանք այնքան եկամուտ չունեն, որ առնեն անհրաժեշտ քանակի ապրանք և պահեն: Ցավոք, մեր քաղաքացիները չեն կարող կանխատեսել` ե՞րբ են գները բարձրանալու, ե՞րբ են իջնելու:
-Կենտրոնական բանկը կարո՞ղ է:
-Ոչ միայն կենտրոնական բանկը, այլ նաև ֆինանսական շուկայում մասնագիտացված այլ ընկերությունները կարող են կանխատեսել շարժման ուղղությունները:
-Կանխատեսելուց բացի, ինչ-որ քայլեր արվո՞ւմ են:
-Կենտրոնական բանկի խնդիրը դոլարի փոխարժեքը պահպանելը չէ, նրա խնդիրը գների կայունությունն ապահովելն է: Ոչ մի երկրի կենտրոնական բանկ չի զբաղվում այլ երկրի դրամի փոխարժեքը պահպանելով: Դա աբսուրդ է: Խնդիրը գների կայունությունն է, որովհետև գների աճը բերում է, բնականաբար, գնաճի: Կենտրոնական բանկի խնդիրն է գնաճի դեմ պայքարելը: Դա է դասական բանաձևը:
-Բնակչության մեջ նաև մտավախություն կա, որ ճգնաժամի պատճառով բանկերը կարող են սնանկանալ, և իրենց ավանդները ոչ ոք չի վերադարձնի: Մարդիկ դեռ հիշում են խաբված ավանդատուների և փլվող բուրգերի մասին... Որքանո՞վ է այդ ռիսկը հոգեբանական և որքանո՞վ է իրական:
-Ֆինանսական բուրգերի կառուցումից ու փլուզումից մինչ այսօր շատ փոփոխություններ են եղել: Այն ժամանակ մենք չունեինք ուժեղ բանկային օրենսդրություն, չունեինք ավանդատուների պաշտպանության մեխանիզմներ: Ես կրկնում եմ, որ իմ գործընկերներն իրացվելիության խնդիր չունեն, և նման վտանգ ես չեմ տեսնում: Բնական է` երկարաժամկետ գնահատումներ անել ես չեմ կարող, սակայն այս պահին նման խնդիր չեմ տեսնում: Ճգնաժամային ազդակներից մեկը նաև թույլ կարգավորումն է, իսկ Հայաստանում բանկային գործի կարգավորումը բավականին ուժեղ է, և այդ պատճառով է նաև, որ հայկական բանկերն այսօր կայուն են, և մենք խոսում ենք միայն վարկային ճգնաժամի հնարավորության մասին, ոչ թե իրացվելիության, որն ավելի մեծ խնդիր է և ավելի վտանգավոր կարող է լինել: Այն երկրները, որոնք ունեցել են թույլ բանկային կարգավորում, այսօր պրոբլեմատիկ են: Խնդիրը, թերևս, ավելի հոգեբանական է:
-...որոշակի ժամանակ բանկերը վարկեր էլ չէին տալիս:
-«Արարատբանկ»-ում հունվարից մինչև այսօր ավանդների թիվն աճել է: Դա շատ կարևոր հանգամանք է: Իսկ վարկեր ոչ թե չեն տրամադրվում, ուղղակի խստացվել է վարկերի ռիսկայնության գնահատումը, որը նորմալ երևույթ է: Տնտեսության անկման հատվածում բանկը չի կարող վարկավորել այնպես, ինչպես վարկավորել է վերելքի հատվածում: Տարբեր իրավիճակներ են և տարբեր ժամանակահատվածներ: Զարմանալի կլիներ, եթե նույն ձևով բանկերը շարունակեին վարկավորել: Այդ պարագայում ես կասեի` բանկերը պրոբլեմ են ունենալու, չէի վստահի նրանց: Փոխվել է ռիսկի գնահատումը, փոխվել են չափանիշները, շուկան «շարժվել է»...
-Ե՞րբ կարող ենք անկման կորից մի քիչ վեր բարձրանալ, ե՞րբ կարող ենք համարել, որ ճգնաժամից սկսում ենք դուրս գալ:
-Տարբեր գնահատականներ կան. ոմանք 2009-ի վերջին են ակնկալում, ոմանք` 2010-ի: Տարբեր տնտեսագետներ տարբեր գնահատականներ են տալիս՝ կախված տարբեր գործոններից: Մեծ նշանակություն ունի, թե ինչ վարվելակերպ կունենա ԱՄՆ-ի նոր նախագահ Բարաք Օբաման, և ինչ քաղաքականություն իրենք կիրականացնեն: Մեծ ազդեցություն կունենա Չինաստանի պահվածքը: Այսօր Չինաստանի տնտեսությունը մեծապես կարող է ազդել համաշխարհային տնտեսության վրա: Շատ կարևոր է, թե քաղաքականության ի՞նչ փոփոխություններ կլինեն, ի՞նչ բանաձևեր ու մոտեցումներ կկիրառվեն միջազգային կառույցներում` Արժույթի միջազգային հիմնադրամում, Համաշխարհային բանկում և այլն: Այսօր աշխարհը փոխվել է, փոխվել է նաև աշխարհայացքը, և տնտեսական միտքն էլ է փոփոխության ենթակա. մենք բոլորս դա զգում ենք: Այն մոտեցումներով, որ ապրել ենք երեկ, այսօր անհնար է շարունակել: Նույնիսկ խոսում են, որ լիբերալ շուկա չի լինելու և այլն... Կապրենք` կտեսնենք:
-Գրականության մեջ, արվեստում տասնյակ վկայություններ կան, որ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամին 5-10 տարվա կտրվածքով նախորդել է հասարակության մեջ բարոյական արժեքների որոշակի անկում, որոշակի արժեհամակարգերի փլուզում, ինչ-որ բան գաղափարական դաշտում կոտրվել է, որին ֆինանսատնտեսական ճգնաժամ է հաջորդել: Պատահաբա՞ր են իրարահաջորդում այդ կորերը: Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելը հասարակությունը չպիտի՞ սկսի ոչ թե ֆինանսական ու տնտեսական մեխանիզմների փոփոխությունից, այլ բարոյական արժեքների վերականգնումից ու չափանիշի չափանիշ ունեցող արժեհամակարգին վերադառնալուց:
-Մենք խոսում ենք փոփոխությունների մասին, այսինքն` հիմքում դրված է փոփոխությունների տեսությունը: Դա նշանակում է, որ ոչ միայն տնտեսագիտական ու տնտեսական փոփոխություններ պետք է լինեն, այլ փոփոխություններ են պետք բոլոր առումներով, այդ թվում նաև` հոգեբանական, աշխարհայացքային, արժեհամակարգային: Պետք է նաև մեզ փոխենք, որ կարողանանք այդպիսի փոփոխություններ անել:
-Այսինքն` պարբերաբար հասարակությունը կատարսիսի կարիք ունի, որից հետո կյանքը սկսվում է 0 կետի՞ց:
-Այդ առումով էլ կան շատ լուրջ վերլուծություններ: Ես չեմ կարծում, որ այդպես է, պետք չէ վախենալ, սա նորմալ երևույթ է: Ես միշտ օրինակ եմ բերում` Դուք գիշերից վախենո՞ւմ եք:
-Եթե ես լույս տեսնում եմ` ոչ:
-Բոլորս պետք է հասկանանք, որ լույսը բացվելու է, ու անկմանը հաջորդելու է վերելքը: Մենք պետք է մտածենք` ինչպես հաղթած դուրս գալ: Ճգնաժամերը ցույց են տալիս, որ կան պարտվողներ, շատ, բայց կան նաև հաղթողներ... Միշտ: Պետք է մտածեք` ինչ կարող եք Դուք անել, ինչ կարող եք փոխել:
Զրուցեց Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ