Մենք հավատով ենք նայում ապագային և հավատացած ենք, որ պատմական վրեժխնդրությունը մնում է որպես պատմության անելիք

Ամեն անգամ, երբ «Россия-1»-ով «Вечер с Владимиром Соловьевым» հաղորդաշարի մասնակիցների թվում տեսնում եմ իսրայելցի հրապարակախոս և հասարակական գործիչ Ավիգդոր Էսկինին, մեծ ուրախություն եմ ապրում, որովհետև, իրոք, հաճույք եմ ստանում հրեա հրապարակախոսի, իսկական փորձագետի վերլուծական մտքի դրսևորումներից:
Հայերիս համար վերլուծական մտքի հիանալի և ուսանելի դրսևորում է ցուցաբերել նա «Ноев ковчег» թերթին տված հարցազրույցում, որն արտատպել էր «Ноев ковчег»-ն: Թղթակցի հարցին, թե Հոլոքոստ ապրած Իսրայելը ինչու չի ճանաչում Օսմանյան կայսրությունում կատարված Հայոց ցեղասպանությունը, հրապարակախոսը, փորձագետը տալիս է ավելի շատ քաղաքական գործչին հարիր պատասխան: Մեկեն ասեմ՝ դա ինձ հասկանալի է, որովհետև նա տալիս է ոչ թե համամարդկային մարդասիրության շահից, այլ Իսրայելի շահից բխող պատասխան. «Ես որևէ կապ չեմ տեսնում այդ երկու երևույթների միջև: Առկա են պատմության երկու տարբեր ողբերգական էջեր»:

Լրագրողը նրբանկատորեն փորձում է խորացնել հարցը, փաստելով, թե պատմության էջերի այդ ողբերգությունների մասշտաբները թույլ են տալիս խոսել դրանց մասին մեկ ընդհանուր համատեքստում: Պատասխանում երևում է ոչ թե հրապարակախոսի, փորձագետի, այլ Իսրայել պետության քաղաքացու ողջ դիվանագիտությունը: «Հարյուր հազարավոր հայեր և ոչ թե կոնկրետ 1,5 միլիոն, ինչպես վկայում են բազմաթիվ փաստեր»:
Նման պատասխանը պատահական չէ: Անվանի հրապարակախոսը փորձում է չասել զոհերի իրական թիվը: Այդ հարյուր հազարները, անշուշտ, մեկուկես միլիոն չեն և ոչ էլ տարագրված հարյուրհազարները միլիոնից ավելի են: Նշեմ, որ մինչև 1915 թվականը Թուրքիայի մաս կազմող Արևմտյան Հայաստանում հաշվվում էր մոտ 3 միլիոն հայ: Տեղին է հիշել ևս մեկ փաստ: Մեկուկես միլիոն և մեկ մարդու ցեղասպանություն: Այդ մեկ մարդը ցեղասպանվել է XXI դարի սկզբներին, և նրա ողջ մեղքն այն է, որ ազգությամբ հայ է եղել: Դա Հրանտ Դինքն էր: Տեղին է հարցնել պարոն Էսկինին` Հոլոքոստից հետո Գերմանիայում որևէ հրեա սպանվե՞լ է իր ազգային պատկանելության համար: Անշուշտ ոչ: Իսկ Թուրքիայում` այո, և այն էլ ոչ մեկ անգամ: Եվ այդ մեկ մարդը մարգարեական խոսքեր է ասել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ: Եթե բոլոր հայերին ոչ թե քշեին տարագրության, այլ օդանավով տեղափոխեին, միևնույն է, ցեղասպանություն է, որովհետև քշողների նպատակը մեկն է եղել` էթնիկ ցեղը արմատից կտրելը: Այնպես որ, պարոն Էսկին, Թուրքիայի նպատակը հենց դա է եղել:
«Որ 1915 թվականին հարյուրհազարավոր հայեր դաժանաբար սպանվել են (անգամ չի շեշտվում Օսմանյան Թուրքիա բառը- Ս. Հ.), հարյուրհազարավորներ էլ վռնդվել են իրենց բնակության վայրերից, Իսրայելում ոչ ոք չի վիճարկում: Եթե մենք խոսում ենք ցեղասպանության հարցի քաղաքական կողմի մասին, ապա դա Իսրայելի և Հայաստանի հարաբերությունների հարց է»: Այստեղ կարելի է պնդել, որ Ավիգդորը ոչ թե հրապարակախոս է` համամարդկային արժեքների տեսակետից, այլ Իսրայել պետության հրապարակախոսն է, որը գործում է ոչ թե հրապարակախոսի խղճի, այլ իր պետության շահի թելադրանքով: Իսկ Իսրայելը երբեք չի ընդունի Հայոց ցեղասպանությունը, որովհետև դա հարմար մտրակ է Թուրքիային անհրաժեշտ պահին մտրակելու համար:

Հոլոքոստ ապրած ժողովրդի պետության կողմից ինչպիսի՜ նողկալի պահվածք: Փոքր-ինչ շեղվեմ ասելիքիցս և նշեմ, որ ոչ միայն ես, այլև Խորհրդային Հայաստանի շատ քաղաքացիներ, 1967 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմի ժամանակ ամբողջ հոգով աղոթում էինք Աստծուն հրեա ժողովրդի հաղթանակի համար: Մենք՝ հայերս, ժողովրդի այն տեսակն ենք, որն ուրիշի ցավը շատ խոր է ապրում: Մեկ վառ օրինակ և անցնեմ առաջ. Շառլ Ազնավուրի ընտանիքը մահվան սարսափի տակ թաքցրել է հրեա ընտանիքին իրենց տանը: Ինչու՞: Որովհետև եղեռն տեսած նրանց ընտանիքը չէր կարող այլ կերպ վարվել: Այ այս տեսակի հումանիզմի մասին է ասել գերմանացի փիլիսոփան, թե դու որքան ես ապրում քեզ համար և որքան ուրիշի համար: Իհարկե, նա շեշտը դրել է ուրիշի համար ապրելու հարցի վրա: Այն էլ ասեմ, որ փիլիսոփայի այդ մտքին ես ծանոթացել եմ 1977 թվականին` Բուխենվալդի համակենտրոնացման ճամբարում վավերագրական ֆիլմ դիտելիս:

Հիմա ուզում եմ հարցնել Ձեզ, պարոն Ավիգդոր, կա՞ տարբերություն այդ երկու ողբերգությունների` Հոլոքոստի և Մեծ եղեռնի միջև: Երբ մենք այդ բառն ենք օգտագործել, դեռևս մանուկ էր հրեա ժողովրդի մարդասեր ու տաղանդավոր մեծ զավակը՝ Ռաֆայել Լեմկինը (1900-1959): Նա տասնյակ տարիներ հետո միայն, հենց հայոց ոչնչացումը որպես առաջին ցեղասպանություն դիտելով, պիտի ձևակերպեր իր տեսությունը՝ տալով «ցեղասպանություն» հասկացությունը: Ասեմ, որ Լեմկինը մեծ հրեա էր, մեծ մարդասեր և ոչ սիոնիստ: Սիոնիստների մասին էլ կասեմ, պարոն Ավիգդոր. Դուք Ձեր հարցազրույցում խոսում եք թուրքի և քրդի վայրագությունների մասին, բայց, կներեք, այդ վայրագությունների կազմակերպիչների մեջ մեծ է եղել հրեա դյոնմեների դերը: Պատմական մի փաստ էլ հիշեցնեմ անվանի հրապարակախոսիդ: Աբդուլ Համիդը դեռևս XIX դարի վերջին հրեա մեծահարուստների առաջարկին՝ հրեաներին թույլ տալ Պաղեստինում գնել հողակտորներ, պատասխանել է` թուրքը արյամբ ձեռք բերված հողը ոսկով չի ծախում: Թույլտվության գործարքը սիոնիզմի գաղափարով Աբդուլ Համիդի մոտ եկած հրեա մեծահարուստները փորձում էին լուծել հայերիս հաշվին, խոստանալով եվրոպական մամուլում լռեցնել Աբդուլ Համիդի հայասպան գործունեության վերաբերյալ ցանկացած հրապարակում, իհարկե, փակել նաև Թուրքիայի 20 միլիոն դոլարի հասնող արտաքին պարտքը:

Պարոն Ավիգդոր, ո՞րն է Հոլոքոստի և Հայոց ցեղասպանության տարբերությունը: Հրեաների կորուստների մեծ թի՞վը հայերի կորուստների համեմատ: Ընդունենք, որ ձեր կորուստները շատ են եղել (թեպետ կհիմնավորեմ, որ այդ վեց միլիոնը անչափ ուռճացրած է): ՈՒրիշ որտե՞ղ է ձեր ողբերգության ահավորությունը մերի համեմատ: Ի տարբերություն մեզ, դուք հայրենիք չեք կորցրել, հակառակը, այդ կորուստների հաշվին ձեռք եք բերել հայրենիք և ձեզ սպանող պետության ղեկավարից ոչ միայն ծնրադիր ներողություն եք ստացել, այլև յուրաքանչյուր հրեայի կյանքի համար նյութական հատուցում:
Մենք կորցրել ենք հայրենիքի հսկայական տարածքներ, այդ հողերի վրա դարերով ապրող ու արարող ժողովուրդ, պատմամշակութային արժեքներ, որոնց ոչնչացումը շարունակվում է առայսօր: Նախիջևանի Հին Ջուղայի գերեզմանոցի հազարավոր արվեստի գործերի՝ խաչքարերի ոչնչացումը այդ ցեղասպանության շարունակությունն է: Որքան էլ փորձեմ ցավ չպատճառել ձեզ Ադրբեջանի հանդեպ ունեցած զգացումների համար, չեմ կարող չասել, որ XXI դարի Ադրբեջանի կառավարողները XX դարի թուրք կառավարողից ոչնչով չեն տարբերվում: Հրեաներդ առայսօր ի շահ Իսրայելի կարողանում եք լավ շահարկել 6 միլիոնը: Փա՜ռք ու պատիվ ձեզ հիանալի դերակատարման համար: Կուզենայի այդ կապակցությամբ հիշել սերբ կինոռեժիսոր Կուստուրիցայի խոսքերն իր ժողովրդի մասին. «Անընդհատ մեզ կոտորում են, բայց միշտ մեղադրում են որպես ցեղասպան ժողովրդի»:

Հիմա փորձեմ փաստերով ու տրամաբանությամբ հիմնավորել իրական պատկերը:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին (ես չեմ վերցնում ուրիշ որևէ աղբյուր, բացի «Վիքիպեդիայի» տվյալներից) աշխարհում ապրում էր 16,8 միլիոն հրեա, որից Եվրոպայում և ԽՍՀՄ-ում` 10,3 միլիոն: Համաձայն ԽՍՀՄ 1939 թվականի մարդահամարի, երկրում ապրում էր 3,1 միլիոն մարդ, Լեհաստանում, Ռումինիայում, Լիտվայում, Լատվիայում` 4,5 միլիոն: Ստացվում է 4,5+3,1= 7,6 միլիոն: Կստացվի, որ Արևմտյան Եվրոպայում ապրում էր 10,3-7,6= 2,7 միլիոն:
Արևմտյան Եվրոպայում 2,7 միլիոնից սպանվել է 1,5 միլիոնը: Եթե հաշվի առնենք, որ 1939 թվականին ԽՍՀՄ-ին անցան Լատվիան, Լիտվան, Լեհաստանից` Արևմտյան ՈՒկրաինան, ինչպես նաև Մոլդովային միացավ Բուկովինան, և եթե 4,5 միլիոնից ինչ-որ թվով հրեաներ անցան ԽՍՀՄ` ընդունենք 400 հազար, և նրանց թիվը կազմեց 3,5 միլիոն, Արևելյան Եվրոպայի 4,1 միլիոնից ոչնչացվել է 3,5 միլիոն, իսկ ԽՍՀՄ-ում եղած երեք միլիոն 100 հազարից ոչնչացվել է 1,5 միլիոնը, ապա կստացվի 5 միլիոն, և սրան գումարած Արևմտյան Եվրոպայի 1,5 միլիոնը, կստացվի, որ ոչնչացվել է 6,5 միլիոն հրեա: Եթե 16,8 միլիոնից հանենք 6,5, կստացվի` 10,3 միլիոն հրեա ապրում էր աշխարհում պատերազմի ավարտից հետո: Այժմ աշխարհում հաշվվում է 16,7 միլիոն, որից 2,5 միլիոնը խառնածին հրեաներ են, իսկ մաքուր հրեաների թիվը 14 միլիոն է, որից 7 միլիոնը ներկայումս ապրում են Իսրայելում: 500 հազար հրեա կռվել է թշնամու դեմ, իսկ ընդհանուր կոալիցիոն ուժերում` 1,391 միլիոն: Եթե կոպիտ հաշվարկով մոտ 500 հազար հրեա մահացել է կռվի դաշտում, որովհետև նրանք, իրոք հերոսաբար են կռվել, ապա հրեաների ընդհանուր կորուստը մոտ 7 միլիոն է: 16,7-7 կմնա 9,7 միլիոն հրեա: Պատերազմից անցել է 70 տարի: 9,7 միլիոնը ներկայումս դարձել է 14 (խառնածինների հետ` 16,7 միլիոն), այսինքն` աշխարհում հրեաների բնական աճը 70 տարում 7 միլիոն է, որը տրամաբանորեն շատ քիչ է:

Եզրակացություն անելուց առաջ բերեմ ԽՍՀՄ-ի օրինակը: 1939 թվականին այն ուներ 170 միլիոն մարդ: Պատերազմում զոհվել է ընդհանուր առմամբ 20 միլիոն (թեպետ որոշ պատմաբաններ ԽՍՀՄ-ը վարկաբեկելու համար զոհերի թիվը հասցնում են մինչև 28 միլիոնի): Փաստորեն, պատերազմի ավարտից հետո ԽՍՀՄ-ն ուներ 150 միլիոն բնակիչ, իսկ տապալումից առաջ նրա բնակչությունը հասնում էր մոտ 260 միլիոնի: Այսինքն` 45 տարում ԽՍՀՄ բնակչությունն ավելացել է 90 միլիոնով: Կոպիտ հաշվարկով կստացվի տարեկան 1,5 % աճ: Եթե 10 միլիոնը տարեկան տար 1,5 % աճ, ապա 70 տարում հրեաների թիվն աշխարհում կավելանար 10,5 միլիոնով և կդառնար ներկա պահին ոչ թե 14 միլիոն, այլ 10,2+10,5= 20,7 միլիոն, մինչդեռ այսօր աշխարհում կա 14 միլիոն մաքուր հրեա և խառնածին՝ 16,7 միլիոն: Կոպիտ հաշվով չորս միլիոն հրեա արված հաշիվներում չի երևում: Եզրակացությունը մեկն է՝ ֆաշիզմի օրոք ոչնչացվել է ոչ թե 6,5 կամ 6 միլիոն, այլ 2,5-3 միլիոն: Իսրայելը, հավանաբար, այդ թիվը ուռճացրել է մարդկանց վրա ազդելու և Գերմանիայից ավելի մեծ հատուցում ստանալու համար: Այ այդ հարցով իրոք ձեր Հոլոքոստը եզրեր չունի մեր Ցեղասպանության հետ:

Սա Հոլոքոստի և Ցեղասպանության հարցով: Հարցազրույցի մնացած մասում Ավիգդոր Էսկինը մեզ համար բերում է բավականին հետաքրքիր և ուսանելի օրինակներ, կարելի է ասել` փորձում է խելացի դաս տալ մեր ղեկավարներին:
Ես Ադրբեջանին խաղաղություն եմ ցանկանում և պատրաստ եմ իմ ջանքերը բերելու Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղություն հաստատելու համար: Պատերազմը Ադրբեջանի կողմից նա համարում է անխոհեմ քայլ, որովհետև այն կլինի Ադրբեջանի համար ամենավատը, քանզի հայերը կռվի դաշտում ուժեղ են և կռվում են լավ: Անշուշտ, Էսկինի նման հրապարակախոսը վերլուծել է ոչ միայն ղարաբաղյան պատերազմի դասերը, այլև չորսօրյա պատերազմում հայ զինվորի ցուցաբերած հերոսությունն ու անձնազոհությունը: Էսկինը խաղաղություն է ցանկանում Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև, բայց չի նշում կոնկրետ որևէ ուղի, բայց հետագա նրա խոսքերը մեզ հիանալի հուշում են, թե ինչպես պիտի վարվել այսուհետ:

Եթե Իսրայելը վաղը գրավի նոր տարածքներ Հորդանանից, Լիբանանից կամ Սիրիայից, ապա կարող ենք հաստատ ասել, որ դա չի նպաստի արաբական աշխարհի հետ խաղաղության հաստատմանը: Եթե Իսրայելը շարունակի պահել իր այժմյան տարածքները, այդ դեպքում ևս խաղաղություն չի լինի, որովհետև արաբները չեն կարող հաշտվել դրա հետ: Եթե Իսրայելը ինչ-որ տարածքներ տա սրան կամ նրան, դա կհանգեցնի նոր արյունալի պատերազմի, որովհետև այդ կողմը կզգա իր ուժը, և կորոշվի, որ Իսրայելը հանձնվում է: Այլ խոսքերով ասած, Իսրայելն ինչ էլ անի, խաղաղություն չի լինելու: Հիանալի միտք, որ մեզ հուշում է պարոն Ավիգդորը: Իրոք, ինչ էլ Հայաստանը վերադարձնի Ադրբեջանին, նա բավարարված չի զգա և ավելի կլկտիանա, մտածելով, որ Հայաստանը վախենում է իրենից և կշարունակի մեծ չափերի հասցնել իր ռազմական արկածախնդրությունը: Եթե բոլոր ազատագրված տարածքները, անգամ Արցախն ամբողջությամբ տանք, դարձյալ խաղաղություն չի լինի, որովհետև թուրքի մոլեռանդ հոգեբանությամբ, քրդական ծագումով Ալիևը պիտի փորձի իրականացնել իր զառանցանքները Զանգեզուրի և Երևանի նկատմամբ: Կարճ ասած, ինչ էլ տանք, չտանք, խաղաղություն չի լինելու, և մենք շարունակելու ենք ապրել վատ:
Իսկ ի՞նչ է ասում հարգելի Էսկինը դարձյալ պատերազմի մեջ գտնվող իր հայրենիքի մասին: Բայց առանց խաղաղության էլ մենք վատ չենք ապրում: Եվ նշում է, որ գոյության յոթանասուն տարիներին Իսրայելը դարձել է համաշխարհային տերություն: Բնակչությունն ավելացել է ավելի քան տասն անգամ, 600 հազարից հասնելով յոթ միլիոնի:

Իհարկե, չի նշում, որ գերեզմանատեղից փոքր-ինչ մեծ 14 հազար քառակուսի կիլոմետրով տարածքն ընդարձակվել և դարձել է ավելի քան 70 հազար քառակուսի կիլոմետր: Նշենք, որ Իսրայելը աշխարհում զենքի խոշոր արտահանող է նաև:
Հիմա փորձենք համեմատել Իսրայելի անցած 70 տարիների ճանապարհը, հաջողությունները և մեր անկախության տարիների ձեռքբերումներն ու անհաջողությունները: Սկսեմ…
Երբ խոսք բացվեց, որ Հայաստանում կարելի է զարգացնել զենքի արտադրությունը և անգամ այն արտահանել վաճառելու նպատակով, հնչեց գիտության կաճառի ղեկավարի ավելի քան ողորմելի դավաճանական հայտարարությունը, թե Հայաստանի պես քոսոտ երկրին (ճիշտ է` քոսոտ, որ ունի գիտության իր նման քոսոտ ղեկավար) ո՞վ թույլ կտա զենք արտադրել: Հետաքրքիր է` Իսրայելն ումի՞ց է թույլտվություն ստացել, որ զենք է արտադրում և արտահանում:
Իսրայելը 1948 թվականին կազմավորվեց որպես պետություն 14 հազար քառակուսի կիլոմետրի վրա: 1948 թվականից պատերազմի մեջ է: Չուներ տնտեսական որևէ լուրջ ենթակառույցներ: Պատերազմի պայմաններում ստեղծվեցին նրա այսօրվա հզոր արդյունաբերությունը, գյուղատնտեսությունը, արդի բժշկությունը: Կարճ ասեմ, նրա` որպես պետության, բոլոր ճյուղերը արդիական են:

Հայաստանը, ի տարբերություն Իսրայելի, անկախացավ` ունենալով 30 հազար քառակուսի կմ տարածք, հզոր արդյունաբերություն, որտեղ կային 800-ի հասնող մեծ ու փոքր արդյունաբերական ձեռնարկություններ: Ճիշտ է, իր կառավարման առաջին տարիներին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը փափուկ ակնարկեց, թե այդ ձեռնարկություններն ու նրանց արտադրանքը մրցունակ չեն, ինչին որոշ ժամանակ անց հետևեց XX դարի վերջի հայ տնտեսական մտքի «հանճար» Բագրատյանի խոսքը, թե` Հայաստանի լամպերի գործարանի արտադրած լամպերն ավելի ջերմային են, ոչ թե լույս տալու համար են: Եվ սկսվեց Հայաստանի հսկայական արդյունաբերության փոշիացումը: Էլիտա կոչվածում բոլորի նպատակը մեկն էր` քանդել այն ամենը, ինչ խորհրդային էր (ասենք, արտադրված լամպն է անորակ, հո արտադրող դազգահը կամ բանվորը մեղավոր չե՞ն): Լամպի լուսային բարձր էֆեկտ ստանալու համար տեխնոլոգիան փոխելու փոխարեն գործարանը պիտի քանդվեր:

Իսրայելի առաջին նախագահ Բեն Գուրիոնը Լևոն Տեր-Պետրոսյան չէր և, հավանաբար, չուներ Թելման Պետրոսյանի պես եղբայր, որ ավերեր «Հրազդանմաշը» և արդիական, յուրաքանչյուրը մեկ միլիոն դոլար արժողությամբ, 11 հաստոցները վաճառեր և գումարը գրպաներ: Եվ մի՞թե այդ օրինակը եզակի է: Ամենևին: Լևոնն ու նրա եղբայրը քանդեցին այս հանրապետության արդյունաբերությունը այնքան, որքան հասցրին: Մեր երկրի բախտը չբերեց նաև երկրորդ նախագահի պարագայում: Քոչարյանը Գոլդա Մեիր չէր: Այդ տիկնոջ անբիծ, մաքուր, անկաշառ էության մասին ես որևէ տեղ որևէ վատ տող չեմ կարդացել, ինչը չես ասի Քոչարյանի մասին, որին կարելի է բնութագրել հայտնի ասացվածքի խոսքերով` «Չտեսավ պատից կախ, տեսավ ճակտից կախ»:
Լևոն Տեր-Պետրոսյանը երկրում դրեց թալանի և օլիգարխիայի հիմքը: Քոչարյանը խորացրեց դա, երկիրը դարձնելով է՛լ ավելի օլիգարխիկ: Երրորդ նախագահը, որը տարիներ շարունակ սպասում էր իր աստեղային ժամին, ունե՞ր արդյոք ընտրելու, առաջ գնալու այլ ճանապարհ: Երրորդ նախագահը կամ պիտի Պրոմեթևս լիներ, կամ Դանեմարքայի արքա: Նա ընտրեց վերջին տարբերակը, հակառակ դեպքում այդ գիշատիչ օլիգարխիան կուլ կտար նրան: Երրորդ նախագահի օրոք վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի գլխավորությամբ հիմքը դրվեց վերջնականապես քանդելու Խորհրդային Հայաստանի արդյունաբերական վերջին հսկան` «Նաիրիտը»: Այդ հարցի վերջնական լուծումով ավարտվեց Արևմուտքի պատվերը:

Հայաստանն այլևս չունի որևէ հզոր արտադրություն: Տեղին է նաև հարցնել` մեր երկիրը հայ-չինական համատեղ հիմնված կաուչուկի գործարանից որևէ եկամուտ ստանու՞մ է, թե՞ ոչ:
Ասացինք` Իսրայելը 600 հազար բնակչից դարձել է 7 միլիոն: Մենք համարյա չորս միլիոնից պակասել ենք կիսով չափ: Ի տարբերություն Իսրայելի, մենք միանգամից կարող էինք ավելացնել մեր երկրի բնակչությունը մոտ մեկ քառորդ միլիոնով: Պատերազմում փառավոր հաղթանակ տարած ժողովուրդ, ազատագրված տարածքներ, ժողովրդական ոգու վերելք, հայրենիքում ապրելու և արարելու հզոր կամք և այդ ամենին հակադրված կոյաբզեզների հոգեբանությամբ իշխող էլիտայի հոգեբանություն` մեզ 100-հազարանոց Հայաստանն էլ բավարար է, որով հասկացրին եկողներին` ռադներդ քաշեք, մեզ վրա հույս չդնեք: Եվ երեսուն տարում տարեցտարի պակասեց մեր թիվը մայր հողի վրա: Եվ այսօր խոստանալ, թե 2040 թվականին երկրի բնակչությունը պիտի հասցնենք 4 միլիոնի, ներողություն, ինչպես կասեր Համլետը` փոքր-ինչ մգլած է:

Երեսուն տարիների մեր միակ փառավոր հաղթանակը մեր բանակն է, որի զինվորների հաշվին քիչ պաշտոնյաներ չեն ճարպակալել: Որպեսզի ոչ մեկը չմեղադրի ինձ, թե ես փորձել եմ նրբորեն խուսափել շրջափակման հարցից, ասեմ` այդ շրջափակման պայմաններում չէ՞, որ ներկրվում է ինչ ասես ու ապահովում օլիգարխների կայուն եկամուտները: Եվս մեկ հարց. ինչպե՞ս են արտահանվում պղնձի, մոլիբդենի կոնցենտրատները: ՈՒրեմն շրջափակումը բարդություններ է առաջացնում, բայց ոչ անլուծելի պրոբլեմներ: Մեր ժողովրդի պրոբլեմը նրա ղեկավարության ազնիվ չապրելու ձգտումն է եղել, ժողովրդի հաշվին անզուսպ հարստանալը և անպատիժ մնալը:

Իսրայելի պարագայում ոմանք կնշեն հրեական հարուստ սփյուռքը: Չեմ ժխտում: Մի՞թե մեր սփյուռքը պակաս հարուստ է: Ինչու՞ Քրքորյանը հրաժարվեց Հայաստանի օժանդակության հետագա քայլերից: Քանի՜ քանի սփյուռքահայի «քցեցին» Հայաստանում ներդրումների ժամանակ: Ականջդ կանչի, Քոչարյան… Ինչու՞: Ասեմ. ճանապարհաշինության ժամանակ մայթեզրերի բորդյուրների մեկ գծամետրի համար վճարում էին 12 դոլար, իսկ թղթաբանությամբ այն երևում էր որպես 30 դոլար:
Չփորփրենք ոչ հեռու անցյալի պատմությունը: Խոսենք հենց մեր օրերի վառ օրինակով: Ով կբերի համաշխարհային ճանապարհաշինությունից մեկ օրինակ, որ միլիոնավոր դոլարներ ծախսեն 20 կմ ճանապարհ կառուցելու համար (Երևան-Արտաշատ ճանապարհը նկատի ունեմ) և շահագործումից մի քանի օր հետո սկսեն այն վերանորոգել, երթևեկելի գոտիներն իրարից բաժանող մետաղյա ճաղերը կտրատեն և անցումներ սարքեն: Քանի՞ մարդ զոհվեց վթարից այդ պատճառով, թողնենք պետական այն բարձր պաշտոնյայի խղճին, որը մի քանի արծաթով ստորագրել է ճանապարհի շահագործման հանձնման ակտը:

Նաև կուզեի ասել մեր հարգելի վարչապետին` բյուջեն լցնելու ճանապարհներից մեկն էլ խնայողությունն է: Գիտեմ գյուղապետերի, որ պետությունից գումարներ են խնդրում գյուղում այս կամ այն աշխատանքները կատարելու համար և խնայում են սեփական բյուջեն այլ նպատակների ծախսելու վրա, որպեսզի 10 միլիոն դրամով ծառայողական ավտոմեքենա գնեն: Էստեղ կասեի` խնդամ բախտդ, երկիր: Իսրայելում հաստատ նման շռայլություն որևէ համայնքապետի չէր թույլատրվի: Իսրայելի հաջողությունները գուցե ոմանք բացատրեն հրեա ազգի տաղանդով: Ոչ ոք չի ժխտի այդ հարցադրումը: Որպեսզի ես չտամ մեր ինքնագնահատականը, հիշեմ Էսկինի հետևյալ տողերը.
-Հայերին պետք չէ նոր ինչ-որ բան հորինել, նրանք ամեն ինչ կարող են: Հայերն ունեն և գյուղատնտեսությունում, և գիտության մեջ, և արվեստում բոլոր հաջողությունները: Եվ մի էական հմտություն, որը կա հայերիդ մեջ, բայց բացակայում է հրեաներիս մոտ, այն է, որ որոշ հրեաներ Իսրայելում կարող են դուրս գալ ցույցի` պահանջելով վերադարձնել Արևելյան Երուսաղեմը արաբներին: Դժվար է պատկերացնել, որ Երևանում ոմանք դուրս գան փողոց Ղարաբաղը Ադրբեջանին տալու համար: Այ դա մենք պիտի սովորենք ձեզնից:
ՈՒսանելի է Էսկինի խորհուրդը ցավը մոռանալու մասին: Կամ ինչպես կասեր Պոլոնիոսը` ուրիշին հիշելով (մահացածին- Ս.Հ.) մեզ չմոռանալով, այսինքն` մեռածները (անշուշտ, մեղմ եմ ասում մեռածները) չպիտի խանգարեն ապրողներին: Հրեա ժողովրդի համար «մոռանալու» ահավոր վիշտը (անշուշտ, շատ դժվար է) սպի է սրտի վրա, որը, անկախ ամեն ինչից, հիշվելու է (թերևս ավելի դյուրին է, քան մերը): Աշխարհի շատ քաղաքներում կան Հոլոքոստին նվիրված թանգարաններ, զոհերի աստղաբաշխական թիվը հոլովվում է ամենուրեք, հատուցվել է նրանց անմեղ արյան գինը և, ամենակարևորը, այդ զոհերի արյան գնով ստեղծվել է հրեական օջախը, որն այսօր վերածվել է զորեղ պետության: Աշխարհում որևէ մեկը չի համարձակվում հրեայի երեսին շպրտել «ջհուդ» վիրավորական բառը, այլ հակառակը, հրեային թեկուզ առերես վերաբերվում են հարգալից: Այլ է մեր պարագայում: Կուզենայի, որ հարգելի Էսկինը ճիշտ ըմբռներ, որ սա ևս մեկ տարբերություն է Հոլոքոստի և Հայոց ցեղասպանության միջև: Մեր պատմության այդ սև էջը բաց է, այն արնածոր վերք է: Մեզ, ի տարբերություն հրեաների, սպանել են մեր հողերին տիրանալու համար, մեզ քուրդն ու թուրքը (իհարկե, շատ հարցերում նրանց սատարել են դյոնմե հրեաները) սպանել են մեր ունեցվածքը հափշտակելու համար: Ի բարեբախտություն հրեաների, նրանց Հոլոքոստի, ենթարկողը քաղաքակիրթ ազգ է եղել, իսկ մեզ սպանողն անգամ XXI դարում մնում է դաժան ու մոլեռանդ: Գրագետ անհատիս պատմությունից հայտնի չէ որևէ դեպք, որ ֆաշիստ զինվորը բռնաբարած լինի կամ բացի հղի կնոջ արգանդը, որոշելու` տղա է, թե աղջիկ, որ որոշեն, թե ով է շահելու գրազը: Հրեաների բախտն այս հարցում էլ է բերել: Առայսօր չկա որևէ թուրք, քուրդ պաշտոնյա, որ ներողություն խնդրի մեզնից անցյալում այդքան ծանր ցավ պատճառելու համար: Այսօր քուրդն ու թուրքն իրար են ուտում: Անկեղծ, չեմ ուրախանում, բայց դա Աստծո պատիժն է, և դեռ շատ պիտի հոսի քրդի ու թուրքի արյունը մինչև նրանց մարդ դառնալը:
Մեր հարցը բաց է, պարոն Էսկին, բայց դա չի նշանակում, որ մենք միայն հետ ենք նայում: Մենք հավատով ենք նայում ապագային և հավատացած ենք, որ պատմական վրեժխնդրությունը մնում է որպես պատմության անելիք: Կգա այդ օրը: Ես` որպես անհատ, հավատում եմ Ձեզ, որ մի օր մենք կստեղծենք մեր հզոր, բարգավաճ և մեծ Հայաստանը, իսկ դրա համար մեզ Բեն Գուրիոնի, տիկին Գոլդա Մեիրի ոգով կառավարողներ են պետք: Հավատացած եմ, կգան իմ երազած հայ կառավարողները:

Սոկրատ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Նիկոլին «քարշ տալու» սրբազան գործը դրված է հայ ժողովրդի վրա
• Ո՞վ է Գագիկ Ջհանգիրյանը
• Երբ այլևս չես լի­նի իշ­խա­նու­թ­յան, զին­վո­րա­կան տրի­բու­նա­լը վեր կհա­նի մեզ պար­տադր­ված պար­տու­թ­յան բո­լոր պատ­ճառ­նե­րը
• Հիմ­նա­կան մե­ղա­վո­րը հայ կա­ռա­վա­րող­ներն են
• Իմ գնա­լուց ա­ռաջ թող Հա­յաս­տա­նում ջր­հե­ղեղ լի­նի
• Ո՞րն է քո մատ­նու­թ­յան գի­նը, դա­վա­ճան պա­պի` ֆա­շիստ­նե­րին ծախ­ված ե­նո­քա­վան­ցի Նի­կոլ Փա­շի­ն­յա­նի դա­վա­ճան թոռ
• Խրախ­ճանք ժան­տախ­տի պա­հին
• Ո՛վ մարդ­կա­յին ար­դա­րու­թ­յուն, թո՛ղ ես թք­նեմ քու ճա­կա­տիդ
• Զոհ­ված­նե­րի ա­ր­յու­նը երկն­քից կան­չում է` պա­տե­րազ­մը հասց­նել հաղ­թա­կան ա­վար­տի
• «Պրո­ֆե­սիո­նալ» «իմ­քայ­լա­կան­նե­րը» կե­րան իմ 800 հակ յոն­ջան և …
• Նի­կոլ, իսկ դու ար­դա­րաց­վե՞լ ես, մաքր­վե՞լ ես քո քրեա­կան ան­ց­յա­լից
• Վե­հա­փա՛ռ, կրկ­նեք Գևորգ Հին­գե­րոր­դի օ­րի­նա­կը, ժամն է գոր­ծե­լու
• Պատ­մա­կան դեպ­քե­րի և դեմ­քե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թ­յուն
• Որոշ բա­շի­բո­զուկ­ներ փոր­ձում են զրո­յաց­նել մեր կես­դա­ր­յա պայ­քա­րի ի­մաս­տը
• Արտա­կարգ և լիա­զոր դես­պան Ար­ման Նա­վա­սար­դ­յա­նին
• Վեր­նա­գի­րը վեր­ջում թող ընտ­րի ըն­թեր­ցո­ղը (պա­խա­րա­կե­լի՞ է, որ ո՛չ գո­միկ են, ո՛չ էլ տրանս­գեն­դեր)
• ՈՒ՞ր է մեզ տա­նե­լու այս գաղջ մթ­նո­լոր­տը
• Ո՞վ դուրս թո­ղեց Ղա­րա­բա­ղը բա­նակ­ցա­յին գոր­ծըն­թա­ցից
• Ձեր հերթն էլ կգա
• Ես` որ­պես ՀՀ քա­ղա­քա­ցի, հայ­տա­րա­րութ­յուն եմ տա­լիս ժա­մա­նա­կին հորդ կա­տա­րած հան­ցա­գոր­ծու­թ­յան մա­սին

Մեկնաբանություններ