Դրամի փոխարժեքն ու տնտեսական մարտահրավերները

Մինչ համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի երկրորդ ալիքի պայմաններում Եվրամիությունը ելքի արդյունավետ ուղիներ է որոնում, դրա ազդեցությունը գնալով զգալի է դառնում, իսկ մեր հանրապետությունում ստեղծված իրավիճակը զարգանում է հակասական միտումներով: Մի կողմից` ճիգեր են գործադրվում նվազագույնի հասցնելու հնարավոր բացասական ազդեցությունները և դիմակայելու օբյեկտիվ մարտահրավերներին, մյուս կողմից` կան գործոններ, որոնք, եթե անգամ արհեստական և սուբյեկտիվ չանվանենք, հեռու են իրականությունն արտացոլելու կարողությունից: Դրանցից մեկը ազգային արժույթի ներկա վիճակն է, իսկ ավելի ճիշտ` դոլարի հանդեպ դրա արժեզրկումը, ինչն արդեն մայիսին հատեց 400 դրամի սահմանը: Մեր գնահատմամբ, ինչը բխում է տարբեր մեթոդաբանությամբ կատարված հաշվարկներից, հայկական դրամ/ԱՄՆ դոլար փոխարժեքի վրա կարող են ազդել առնվազն չորս-հինգ տասնյակ գործոն: Մինչ դրանց անդրադառնալը, հարկ է նշել, որ այս ամենը տեղի է ունենում դոլարի հանդեպ համաշխարհային առանցքային արժույթների` եվրոյի, ֆունտ ստեռլինգի և այլ փոխարկելի, նույնիսկ քաղաքական և առևտրատնտեսական առումներով ռազմավարական դաշնակից երկրի` ՌԴ ռուբլու արժեզրկման ֆոնի վրա:

Ստեղծված իրավիճակից ելքեր որոնելու և ներկայիս արժութային քաղաքականությունը ճիշտ վերլուծելու համար կարևոր է պարզել, թե արդյո՞ք ազգային դրամի փոխարժեքին առնչվող գործընթացները բնորոշ են միայն Հայաստանին, և ինչպես են այլ երկրներում հաղթահարել նման հիմնախնդիրները:
Պարզվում է` Եվրամիությանն անդամակցած տասներկու նոր երկրներից յուրաքանչյուրը յուրովի է փորձել լուծել «արժույթի պարտադրված արժևորման» խնդիրը, թեև բոլորն էլ գրեթե նույն վիճակում են հայտնվել, և հատկապես Արևելյան Եվրոպայի երկրների համար արժութային ինտեգրացիան տնտեսական ինտեգրացիայի գագաթնակետն է համարվում:
Նախ, անհրաժեշտ է տեղի ունեցածը շաղկապել ՀՀ Կենտրոնական բանկի նպատակադրած կարևորագույն հարցի` գնաճի, ու դրա զսպմանն ուղղված դրամավարկային քաղաքականության հետ: Չնայած վերջին տարիներին էապես բարելավվել են հիշյալ քաղաքականության գործիքներն ու դրանց օգտագործման մեթոդները, այնուհանդերձ, ՀՀ ԿԲ-ից բացի, գնաճի զսպման հարցերը կարևոր է համադրել նաև պետական այլ կառույցների աշխատանքի հետ: Մասնավորապես, էական դերակատարություն ունեն Տնտեսական մրցակցության պետական հանձնաժողովի աշխատանքը, ինչպես նաև կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի, ֆինանսների, ՀՀ էկոնոմիկայի, գյուղատնտեսության նախարարությունների ձեռնարկած քայլերը: Բազմիցս նկատել ենք, որ անգամ կատարյալ դրամավարկային քաղաքականության իրականացման պարագայում միայն գյուղմթերքների շուկայում գյուղմթերքների վերավաճառքով զբաղվող մի խումբ մարդկանց «դեֆակտո» գերիշխող դիրքը կարող է ի չիք դարձնել մնացած բոլոր արդյունավետ քայլերը: Միգուցե սա է պատճառը, որ տարվա առաջին 4-5 ամիսներին գնաճը համեմատաբար կառավարելի է (2012 թ. ապրիլին, օրինակ, մարտի նկատմամբ, համաձայն պաշտոնական վիճակագրության, գրանցվել է սպառողական ապրանքների գնանկում` 0,6 %-ով պայմանավորված պարենային ապրանքների 1,3 % գնանկմամբ, իսկ ոչ պարենային ապրանքների և ծառայությունների սակագները նույն ժամանակահատվածում աճել են համապատասխանաբար 0,9 և 0,1 %-ով):
Համաշխարհային փորձը վկայում է, որ աշխարհի տարբեր երկրներում այսօր ձևավորվում են հենց արժութային քաղաքականության մոդելներ, բացի ֆիքսված և լողացող փոխարժեքներից: Կա չորս տարբերակված մոտեցում, որն առանձին քննարկման թեմա է:
Կարևոր է անդրադառնալ նաև ազգային արժույթի արժևորման այն գործոններին, որոնցով երբեմն փորձում են արդարացնել դրամի «թռիչքը».
. տնտեսական աճ,
. տրանսֆերտներ,
. դոլար-եվրո փոխարժեքի տատանումներ,
. վճարային և առևտրային հաշվեկշռի մնացորդ:
Ընդսմին, չի կարելի բացառել նաև արժութային ինտերվենցիաները, ինչպես նաև խոշոր ստվերային փողերի շրջապտույտները:
Եթե տնտեսական աճը հիմնական գործոն է համարվում, ապա տարեվերջին պետք է ակնկալել երկնիշ տնտեսական աճ: Եթե հաշվի ենք առնում մոտ մեկ մլրդ դոլարի համարժեք դրամի տրանսֆերտները, որոնք, ի դեպ, զգալի անկում են ապրել 2008 թվականից` արտագնա աշխատանքի մեկնածների զանգվածային վերադարձի և այլ պատճառներով, ապա պետք է հաշվի առնել նաև Հայաստանից կապիտալների արտահոսքը (դրանք տարբեր ներդրումներն են արտերկրում): Իհարկե, ոսկերչական ճշգրտությամբ չի կարելի խոսել նման թվերի մասին, սակայն փոքր, տեսանելի և կոմպակտ տնտեսության պայմաններում կարելի է արձանագրել, որ 2012 թ. որոշակիորեն կրճատվել է կապիտալի արտահոսքը, ինչը սովորաբար ուղղվում է.
. արտերկրում անշարժ գույքի ձեռքբերմանը,
. ներդրումներին մերձավոր և հեռավոր արտերկրի տնտեսություններում. Արաբական Միացյալ Էմիրությունների, Եվրոպայի, ԱՄՆ-ի, Վրաստանի և Ռուսաստանի արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում, զբոսաշրջության և այլ ոլորտներում, առանձնատներ, գործարաններ, անշարժ գույք, հանգստյան տներ են ձեռք բերվում կամ կառուցվում, որն ավելի շահութաբեր է: Մինչդեռ ներդրումների խիստ պահանջ կա նաև մեր երկրում, և դրանք խիստ սահմանափակ են: Անցյալ տարվա տվյալներով` մեկ միլիարդ դոլարից ավելի արտասահմանյան ներդրումներ են կատարվել Հայաստանում, բայց դրանից ավելին դուրս է եկել երկրից,
. վճարային հաշվեկշիռը վերջին տարիներին բացասական մնացորդով է փակվում, ըստ որում, պակասուրդը գնալով աճում է: Նույնը առևտրային հաշվեկշռում է. այս տարի արտահանման աճի տեմպերն ավելի քան երեք անգամ զիջում են ներմուծման աճի տեմպերին,
. անձնական տրանսֆերտներ:
Այն ճյուղերը, որոնք հանքարդյունաբերության, մեքենաշինության, սարքաշինության, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, սննդի, թեթև արդյունաբերության, ծառայությունների ոլորտի, քիմիայի և ոսկերչության հաշվին կոչված են ապահովելու տնտեսական աճ, իրենց գերակշիռ մեծամասնությամբ մրցունակության էական բարձրացման կարիք ունեն:
Մեր համոզմամբ, կարևոր էր կառավարության կողմից կոնյակագործության, դեղագործության և ճշգրիտ ճարտարագիտության ոլորտները որպես գերակա ոլորտներ հռչակելը: Այն կարող է հստակություն մտցնել նաև ազգային մրցակցային առավելությունների բացահայտման և դրանց իրացման հարցում: Ի վերջո, ինքնանպատակ չի կարող լինել արժութային քաղաքականությունը, չի կարելի անընդհատ «հաշվել»` Կենտրոնական բանկը ճի՞շտ արեց, թե՞ սխալ: Մեզ ավելի շատ պետք է մտահոգի, թե ուր է գնում երկիրը, ինչին են ծառայում արժութային, դրամավարկային, հարկային, մաքսային քաղաքականությունները:
Ի՞նչ պետք է ակնկալել պետությունից, կառավարությունից, երբ ասում ենք, որ միայն Կենտրոնական բանկը չէ, ապա ո՞վ և ի՞նչ պետք է անի: Այսօր ներմուծողներից շատերը ստանում են ոչ միայն շահույթ, ստվերային շահույթ կամ մաքսանենգ ստվերային շահույթ, այլև դրան հավելած զգալի գերշահույթ, ինչը պայմանավորված է դրամի արհեստածին արժևորմամբ: Մեր համոզմամբ` պետությունը, ի դեմս ֆինանսների նախարարության և հարկային մարմինների, պետք է հստակեցնի, հաշվարկի և հարկի գերշահույթը: Եվ քանի որ ներմուծողներն այնքան բարեխիղճ չեն, որ կամավոր իջեցնեն գները, ինչն ինքնաբերաբար պետք է տեղի ունենա (որովհետև երբ արժևորվում է դրամը, գներն անպայման պետք է իջնեն), որպեսզի ազգային արժույթի գնողունակությունը պահպանվի: Եթե դա տեղի չի ունենում, ուրեմն պետք է գործածել տնտեսական հարկադրանքի լծակները և հարկել ներմուծումից ստացված գերշահույթը: Ի վերջո, սա է ելքը` չկործանելու տեղական արտադրությունը: Այն արտադրությունը, որը կոչված է որոշ չափով փոխարինելու ներմուծմանը և կրճատելու առևտրային հաշվեկշռի մի քանի անգամ գերակշռող բացասական մնացորդը` ի վնաս արտահանման: Բարեբախտաբար, 2012 թ. առաջին եռամսյակում առաջին անգամ արտահանման աճի տեմպերը 32 % կազմեցին: Հիշեցնենք, որ 2008 թ. ընթացքում արտահանման աճի տեմպեր ընդհանրապես չեն գրանցվել: Ավելին, դրանք բացասական էին, իսկ ներմուծման տեմպերն արձանագրեցին արագանցիկ աճ:
Չնայած տնտեսության մեջ նկատվող դրական միտումներին, ճգնաժամի փուլում առաջ եկած ռիսկերի մի որոշակի խումբ դեռևս պահպանվում է և կարող է շարունակվել` պայմանավորված ոչ միայն ներքին, այլև տարածաշրջանային զարգացումներով: Ստեղծված իրավիճակում հայ գործարարներին պետք է բացատրել ինչպես պաշտպանել իրենց պայմանագրերը` հեդջավորման և այլ միջոցներով ու մեխանիզմներով: Սրանք շատ կարևոր են:
Ի վերջո, ի՞նչ հավելյալ գործոններ կարող են ազդել դրամի արժեզրկման կամ դրա արժևորման վրա, եթե այն բոլոր գործոնները, որ վերը հիշատակվեցին, դիտարկվեն դինամիկայի մեջ:
Կարծում ենք, դրամի արժեզրկման գործընթացը կարող է նպաստել արտահանման կարողության աճին և արտահանման ծավալների ավելացմանը` տեղական արտադրությունների մրցունակության մակարդակի որոշակի աճի պայմաններում միայն: Այն պետք է նաև իր որոշակի դերը խաղա ազգային մրցակցային առավելությունների բացահայտման և իրացման գործում: Որպես հետևանք, կարելի է ակնկալել նաև երկրի վճարային և առևտրային հաշվեկշիռների բարելավման գործընթաց` տնտեսության և դրա առանձին ճյուղերի մրցունակության բավարար մակարդակի ձեռքբերման պայմաններում:
Այսպիսով, ակնհայտ է, որ պետք է ակնկալել առնվազն երկու փոխկապակցված գործընթաց: Ակնհայտորեն, փոխարժեքի անկումը պետք է լինի կառավարելի և աստիճանական: Միայն այս պարագայում հնարավոր կլինի խուսափել նման իրավիճակների համար դժվար կառավարելի խուճապից, ինչպես նաև ֆինանսական ու տնտեսական ցնցումներից:
Միայն նշված քայլերը հնարավորություն կտան ոչ միայն կայունություն հաղորդելու ազգային տնտեսությանը, դրա հետագա հնարավոր աշխուժացման միտումներ ձևավորելու համար, այլև առաջին լուրջ քայլերն անելու համաշխարհային տնտեսությանը երբևէ ինտեգրվելու առումով և ներդաշնակություն ստեղծելու աստիճանաբար իր իրական արժեքին մոտեցող ազգային դրամի և վաղուց արժեզրկվող համաշխարհային փոխարկելի արժույթների միջև:

Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը կրում է այն բոլոր ազդեցությունները, որոնք առկա են համաշխարհային ֆինանսական շուկաներում

Մեկնաբանություններ