ՄԱՐԳԱՐԵՆ` ԱՌԱՋՆՈՐԴ, ՂՈՒՐԱՆԸ` ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, ՋԻՀԱԴԸ` ՈՒՂԻ

Շուրջ մեկդարյա պատմություն ունեցող «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպության անունը 20-րդ դարում իր մշտական տեղն է ունեցել մամուլում` Արաբական Արևելքում չդադարող ռազմաքաղաքական իրադարձություններին զուգընթաց։ Արաբական աշխարհում տեղի ունեցող վերջին բուռն իրադարձություններին զուգընթաց կազմակերպության անունը վերստին լայնորեն շրջանառվում է։ Ե՞րբ է ստեղծվել, ո՞ւմ կողմից, ի՞նչ գաղափարախոսություն է դավանում այս հեղինակավոր կազմակերպությունը։
Մեր այս հրապարակումը հակիրճ պատասխան կտա այս և հետաքրքրություն հարուցող այլ հարցերի։
«Մուսուլման եղբայրները», որպես կրոնական-քաղաքական ուխտ, ստեղծվել է 1928-ին` Եգիպտոսի Իսմայիլիա քաղաքում։ Հիմնադիրը իսլամական աշխարհի խոշորագույն դեմքերից մեկն է` շեյխ Հասան ալ Բաննան։ Կազմակերպությունը հենց սկզբից էլ բարդ կառուցվածք ուներ, որտեղ զուգորդվում էին սուֆական եղբայրության կազմակերպման տարրերը, այսինքն բաժանումը «իրազեկների» և «ոչ իրազեկների», խիստ հիերարխիան, ֆիդայիների (զինված գրոհայիններ, ովքեր պատրաստ են զոհվելու հանուն իսլամի) գոյությունը։ Միաժամանակ, «Մուսուլման եղբայրներին» հատուկ էին նաև ժամանակակից եվրոպական քաղաքական կուսակցությունների գծեր` խիստ կենտրոնացում, ղեկավարների առանձնահատուկ դեր, բջիջների ճուղավորված ցանց, ռազմականացված ջոկատներ, երիտասարդական սկաուտական խմբեր։ Միավորման դոկտրինը ձևակերպել էր նրա հիմնադիրը, իսկ հետագայում այն զարգացրել են այլ գաղափարախոսներ` Սայիդ ալ Քութբը և Մուստաֆա աս Սիբային։ «Մուսուլման եղբայրների» հռչակած և փաստական քաղաքական ու գաղափարախոսական նպատակն արդարացի իսլամական հասարակարգի կառուցումն էր` հիմնված իսլամի «ակունքային մաքրության» վրա` որպես գաղափարախոսության, օրենսդրության, բարոյաէթիկական նորմերի միակ աղբյուրի։ Կազմակերպության գաղափարախոսների մտահղացմամբ` զարգացման իսլամական ուղին հակադրվում է թե՛ կապիտալիստականին, թե՛ սոցիալիստականին։ «Մուսուլման եղբայրների» առաջին առավել զարգացած կառույցները բարեգործական ու լուսավորչական էին (մոտավորապես 1928-1936 թթ.)։ Դրանք ստեղծվում էին գլխավորապես Եգիպտոսում, մասամբ նաև Սիրիայում և Իրաքում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ «Մուսուլման եղբայրները» պահանջներ ներկայացրին Եգիպտոսի Ֆարուք թագավորին և անցան ակտիվ քաղաքական գործունեության։ Սահմանափակ շրջանակներում կիրառվում էր նաև քաղաքական ահաբեկչությունը։ 1949-ին, կազմակերպության հիմնադիր և ղեկավար Հասան ալ Բաննայի սպանությունից հետո, «Մուսուլման եղբայրներ»-ի շարքերը պառակտվեցին, այն տրոհվեց երեք ինքնուրույն խմբավորման։ Շուտով դրանք վերածվեցին միանգամայն ինքնուրույն կազմակերպությունների, որոնք, սակայն, գործում էին նույն` «Մուսուլման եղբայրներ» անվանումով։ Հարկ է նշել, որ հենց այդ պահից սկսվեցին հետագա տրոհումը և սուննիական ուղղվածության ուրիշ շատ խմբերի ու կազմակերպությունների կողմից այդ անվանման օգտագործումը։ Այդ գործելակերպը շարունակվում է մինչ օրս։
«Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպության անվանումն առաջացավ շեյխ Հասան ալ Բաննայի մի ելույթից հետո. «Մենք իսլամին ծառայելուն նվիրված եղբայրներ ենք, հետևաբար, մենք «մուսուլման եղբայրներ» ենք»։ «Մուսուլման եղբայրներ» ուխտի նպատակն էր ազատագրել Եգիպտոսը և ստեղծել խալիֆության կարգի անկախ պետություն։ Թեև խալիֆության ստեղծման նպատակն անհանգստացնող էր, հաճախ էլ վանող` մահմեդական շատ բարեփոխիչների ու ազատականների համար, սակայն նրանք գիտակցում էին, որ բրիտանական գաղութարարների դեմ պայքարի փուլում միայն կրոնական կարգախոսներով հանդես գալը կարող էր արդյունավետ լինել։
«Մուսուլման եղբայրների» գաղափարախոսության «հավատամքն» էր. «Ալլահը մեր նպատակն է։ Մարգարեն` մեր առաջնորդը։ Ղուրանը` սահմանադրությունը։ Ջիհադը` մեր ուղին։ Ալլահին ծառայելիս մահը` մեր բարձրագույն իղձը»։ ՈՒխտի հիմնադիր Հասան ալ Բաննան կազմակերպությունը բնութագրում էր որպես սալաֆիական շարժում, օրթոդոքսալ (հետևողական) ուղի, սուֆական իրողություն, քաղաքական կազմակերպություն, տնտեսական զարգացման խթան և սոցիալական գաղափար։
Հարկ է նշել, որ արդի իսլամական արմատականության գաղափարախոսությունը ձևավորվում է իսլամական երեք գաղափարախոսների ուժեղ ազդեցությամբ։ Դրանք են եգիպտացիներ Հասան ալ Բաննան, Սայիդ Քութբան, Սայիդ Աբու Ալլահ Մավլուդին։ Նրանց արտահայտած շատ գաղափարներ ու դրույթներ հիմք են հանդիսացել իրենց հետևորդների գործունեության համար։ Ներկայումս ձևավորվել է արմատական, քաղաքական իսլամի երեք նախաձեռնողական կենտրոն` Եգիպտոսը, Սաուդյան Արաբիան և Պակիստանը։ Փաստորեն, արմատական իսլամականների ամբողջ արդի գաղափարախոսությունը մշակվել է «Մուսուլման եղբայրների» հիմնադիրների կողմից։
1954-ին կազմակերպությունը Եգիպտոսում օրենքից դուրս հայտարարվեց` Եգիպտոսի հանրապետության ու կառավարության դեմ ուղղված գործունեության համար։ Հետագայում «Մուսուլման եղբայրները» վերակազմավորվեց, սկսեց խստիվ պահպանել սահմանադրությունը, ինչը նրանց հնարավորություն տվեց ոչ միայն վերակենդանացնելու և պահպանելու կառույցները, այլև բավական լայն պայքար ծավալելու կառավարության դեմ։ 1954-ին մահափորձ կատարվեց նախագահ Գամալ Աբդել Նասերի դեմ, որից հետո նրան սպանելու բազմաթիվ փորձեր արվեցին։ Վարկածներ կան, թե այդ մահափորձերը, եթե ոչ առաջինը, ապա հաջորդները, կազմակերպել էին բրիտանական հատուկ ծառայությունները։ Դա հիմնված է այն բանի վրա, որ «Մուսուլման եղբայրների» ղեկավարների մի մասն առանձնազատվեց որոշ մահափորձերից և դրանցում մեղադրեց եղբայրության առանձին անդամների։ 1967 թվականից, այսինքն արաբա-իսրայելական պատերազմից հետո, «Մուսուլման եղբայրները» որոշակիորեն փորձեց համախմբել արաբական ազգը, ուստի և ժամանակավորապես հրաժարվեց արաբ ղեկավարների դեմ ուղղված ահաբեկչությունից։ Սակայն Անվար Սադաթի իշխանության գլուխ անցնելուց հետո, այսինքն 70-ականների սկզբից, «Մուսուլման եղբայրները» վերստին ակտիվացավ, քանի որ հաջողվեց համագործակցել իրատես նախագահի հետ, որը ձգտում էր «Մուսուլման եղբայրներին» օգտագործել ազգայնական նպատակներով` միավորել ազգը և սոցիալական ու քաղաքական կայունություն ապահովել Եգիպտոսում։ Բայց, առաջատար փորձագետների կարծիքով, Անվար Սադաթը սխալվեց, քանի որ ստանալով օրինական գործունեության հնարավորություն, «Մուսուլման եղբայրները» կարողացավ իր շարքերն ընդլայնել հանրության միջին խավերի, մասամբ` մտավորականության, ինչպես նաև զինծառայողների հաշվին։ 70-ականներին «Մուսուլման եղբայրների» հասարակական և քաղաքական ազդեցությունը Եգիպտոսում զգալիորեն աճեց, ինչը մեծ խնդիր դարձավ կառավարության համար։ Այդ ժամանակ Եգիպտոսում գործում էր մի քանի տասնյակ (ըստ Ջ. Էքսպոզիտոյի` 67) կազմակերպություն` «Մուսուլման եղբայրներ» անվանումով։ Դա այդ կազմակերպության կանոնադրական և գաղափարախոսական հիմքերը որդեգրելու ավանդույթի շարունակությունն էր։ Բանն այն է, որ այդ կազմակերպությանը անդամակցությունը մի շարք արտոնություններ էր տալիս` ժողովրդի, ունևոր մարդկանց վստահություն, առարկության չէր հանդիպում նման մյուս կազմակերպությունների և ուղղափառ հոգևորականության կողմից, իշխանություններին հարկադրում էր հաշվի նստել այդ խմբերի հետ, ինչպես նաև ապահովում էր միջազգային իսլամական կապեր։ Իմ կարծիքով (որևէ այլ հեղինակ նման տեսակետ չի հայտնել), այնուամենայնիվ, այդ անվանման օգտագործումն ավելի խոր իմաստ ուներ։ Դա, երևի, նշանակում էր ընդունել որոշակի կանոնադրական և ընդհանուր պարտականություններ ու առաջադրանքներ։ Եգիպտական, ինչպես ցանկացած արաբական հասարակությանը բնորոշ է կլանայնությունը, տարածաշրջանային և տեղական խմբավորումների առկայությունը։ Նման պայմաններում դժվար է ենթադրել, թե հնարավոր է համազգային նշանակության իսլամական ունիվերսալ կազմակերպության տևական գոյությունը։ ՈՒստի նման բազմաթիվ կազմակերպությունների ստեղծումը խիստ իրատեսական նշանակություն ուներ արաբ հասարակության համար։ Կասկած չկա, որ դրանք ունեցել են ինքնուրույն կազմակերպական կարգավիճակ, սակայն շատ հնարավոր է, որ նորաստեղծ կազմակերպությունը «Մուսուլման եղբայրների» մայր կառույցից ստացել է ինչ-որ «արտոնագիր» (անվանման դիպլոմ)։ Քաջ հայտնի է, որ «Մուսուլման եղբայրներ» անվանմամբ հանդես եկող կազմակերպությունների զգալի մասն անվանական մուծում էր կատարում ընդհանուր գանձանակին։ Բայց երևի դա կրել է խորհրդանշական բնույթ։ Որոշ տվյալներով, գանձապահները Հասան ալ Բաննայի ազգականներն էին։ Ելնելով այն հանգամանքից, որ ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունների համար աշխատող առաջատար կենտրոնները կարևորություն չէին տալիս այդ կազմակերպությունների փոխգործակցության ձևին ու չափին, կարելի է ենթադրել, որ ընդհանուր առմամբ այդ միավորումն անհնար է անգամ համադաշնություն անվանել։ Այդ է վկայում այն հանգամանքը, որ Եգիպտոսի կառավարության դեմ «Մուսուլման եղբայրների» որոշ կազմակերպությունների սուր պայքարի շրջանում մյուս համանման կազմակերպությունները լիովին սատարում էին կառավարող վարչակազմին։
70-ականների վերջին 80-ականների սկզբին Եգիպտոսում գոյություն ուներ «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպությունների երեք հիմնական ուղղություն։ Դրանցից 50-ը ծայրահեղական թևին էին պատկանում, մյուս երկու հիմնական ուղղությունները` «չափավորներն» ու «իսլամական ժողովրդավարները», Իսրայելի հետ բանակցությունների առնչությամբ Անվար Սադաթի խաղաղ նախաձեռնությունների հակառակորդներն էին սոսկ։ Նրանք սահմանափակվում էին այն բանով, որ լույս էին ընծայում Ա. Սադաթի արտաքին և ներքին քաղաքականությունը քննադատող թռուցիկներ ու լրագրեր։ Իրականում նրանք սատարում էին կառավարող վարչակազմին, շփումների մեջ էին իշխանությունների հետ և գործակցում էին շատ հարցերում։ 1981-ին Անվար Սադաթի սպանությունից հետո, որն իրագործեցին, եգիպտական պաշտոնական վարկածի համաձայն, «Մուսուլման եղբայրներին» մոտ կանգնած ծայրահեղական խմբավորումներից մեկի անդամները, Եգիպտոսում այդ միավորման գործունեությունն արգելվեց, և նրա շատ գործիչներ ձերբակալվեցին։ Կասկած չկա, որ Անվար Սադաթի սպանությունը կատարվել էր «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպություններից մեկի շուրայի որոշմամբ, որն ազդեցություն ուներ երիտասարդ սպաների շրջանում։
1930-ականների կեսերից «Մուսուլման եղբայրների» միավորման մասնաճյուղեր բացվեցին Եգիպտոսի սահմաններից դուրս, որոնց անդամները միավորման պառակտումից հետո կազմեցին նոր կազմակերպությունների միջուկը։ Փաստորեն, «Մուսուլման եղբայրներ» կազմակերպությունների ստեղծման հենց սկզբից Սիրիայում նրանք միանգամայն ինքնուրույն էին, իսկ Հասան ալ Բաննայի սպանությունից և սիրիական պետության ստեղծումից հետո այդ երկրում գործող մասնաճյուղը դարձավ ինքնուրույն ազգային-կրոնական, քաղաքական կազմակերպություն։
Գրեթե բոլոր երկրներում, ուր գոյություն ունեն «Մուսուլման եղբայրների» կազմակերպություններ, դրանք երեք ուղղություն ունեն. չափավոր` եգիպտական չափավորների գաղափարախոսության կրողներ, աջ ծայրահեղական, որը ներառում է տարբեր անվանումներով բազմաթիվ խմբավորումներ և մի քանի խոշոր միջազգային կազմակերպություններ, ինչպես նաև իսլամական ժողովրդավարներ, որոնք հանդես են գալիս իսլամական սոցիալիզմի դիրքերից։ Մի շարք խմբավորումների հետևորդների մեջ տարածվում են նաև «Մուսուլման եղբայրների» գաղափարները, որոնք կրում են Հասան ալ Բաննայի և նրա հետևորդների սկզբունքային ազդեցությունը։ Հարկ է նշել, որ չնայած հակասոցիալիստական ուղղվածության այդօրինակ կազմակերպությունների դեմ ծավալվող խորհրդային պրոպագանդային, «Մուսուլման եղբայրների» գլխավոր հակառակորդը միշտ եղել է արևմտյան իմպերիալիզմը։ Վերաբերմունքը ԽՍՀՄ-ի հանդեպ միշտ պայմանավորված է եղել խորհրդային աթեիստական գաղափարախոսության խնդրով և մահմեդականների շրջանում եղբայրության գաղափարներն ազատորեն դավանելու անհնարինությամբ։
«Մուսուլման եղբայրներն» անմիատարր է իր սոցիալ-դասակարգային կազմով։ Դա հիմնականում կախված է տվյալ երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակից։ Օրինակ, Եգիպտոսում «Մուսուլման եղբայրների» կազմակերպություններում շատ կան բարձրաշխարհիկ, քաղաքային միջին խավերի, ազգային մտավորականության, սպաների և հասարակության մեջ երևելի դիրք գրավող այլ խմբերի ներկայացուցիչներ։ Դրան զուգընթաց, եղբայրության մեջ ներգրավված են բնակչության մի շարք միանգամայն ընչազուրկ խավերի ներկայացուցիչներ։ Հենց այդ խավերի շրջանում են գրոհայիններ հավաքագրվում։ Եղբայրության ունևոր անդամները նախընտրում են վարել բարձրաշխարհիկ կյանք։ Շատերն իրենց խնդիրն են համարում ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերել կազմակերպությանը։ Սիրիայում «Մուսուլման եղբայրների» հիմքը կազմում են սուննիական գյուղացիության, քաղաքային աղքատ, երբեմն միջին խավերի, մասամբ մտավորականության ներկայացուցիչները։ Այստեղ եղբայրության գործունեության հիմնական նպատակը կառավարող ալավյան վերնախավի դեմ սուննիների պայքարն է։
Երկու համաշխարհային պատերազմների միջև ընկած ժամանակաշրջանում իսլամական աշխարհի մեծ մասը կամ գաղութային երկրներ էին, կամ գտնվում էին արևմտյան տերությունների և Ռուսաստանի վերահսկողության ներքո։ Հարաբերական ինքնուրույնություն ուներ Եգիպտոսը։ Բացի այդ, ի տարբերություն մյուս արաբական և ոչ արաբական իսլամական երկրների, Եգիպտոսում կար բավականին զարգացած հասարակություն, աշխարհիկ հասարակական հիերարխիա, ինչպես նաև գործում էին իսլամական հեղինակավոր աստվածաբանական դպրոցներ։ Որքան էլ տարօրինակ հնչի, իսլամական արմատականության կայացման գործում մեծ դեր են խաղացել եվրոպական ավանդապահականները, որոնք հենց այդ ժամանակ ապրում էին Մաղրիբի (Արաբական Արևմուտք) երկրներում և իսլամ էին ընդունել։ Օրինակ, ֆրանսիացի ավանդապահական Ռընե Գենոնը։ Եվրոպացի ավանդապահականները մեծ դեր են խաղացել աստվածաբանական գիտելիքների համակարգման, իսլամական գաղափարների իմաստավորման ու քաղաքականացման գործում։ Իսլամական արմատականության, որպես քաղաքականացած կրոնական շարժման, կայացման գործում մեծ նշանակություն է ունեցել քրիստոնյա արաբների և մերձավորարևելյան տարածաշրջանի մյուս քրիստոնեական համայնքների ներկայացուցիչների գործունեությունը։ 20-րդ դարի առաջին կեսին, կազմելով Սիրիայի բնակչության մոտ մեկ երրորդ մասը, Լիբանանի բնակչության մեծ մասը, Եգիպտոսի և Իրաքի բնակչության մինչև 20 տոկոսը, այդ համայնքները նախ դարձան օսմանյան կայսրության, իսկ հետո բրիտանացիների ու ֆրանսիացիների դեմ արաբների պայքարի շարժիչ ուժը։ Հենց քրիստոնյա առաջնորդներն էին գլխավորում արաբների հակաիմպերիալիստական պայքարը։ Սա կարևոր է հասկանալու համար, որ արաբների արմատականության ձևավորման հիմքում ընկած է ազգային ազատագրական պայքարի և վերածնության գաղափարը։
Իգոր ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

Մեկնաբանություններ