«ԵՍ ԱՆԶՈՐ ԵՄ ԴՈՒՐՍ ԳԱԼՈՒ ՄԵՐ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԴԵՄ, ԱՅԼԱՊԵՍ ԻՄ ԴԵՄ ԴՈՒՐՍ ԿԳԱՆ»

ՎՐԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՅՈՒՐԱՑՈՒՄԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՒՄ Է
Խորհրդային տարիներին, մինչ հայերս լենինյան ինտերնացիոնալիզմի սին քարոզով ոգեշնչված` բարեկամության երգեր էինք ձոնում «հարևան-եղբայր» ժողովուրդներին, ինտերնացիոնալիզմի «օրորը» մեկ օր իսկ չմթագնեց վրացու և ադրբեջանցու հակահայ մտքի զգոնությունը, գեթ մեկ օր չլռեց ավերիչ քլունգը, որն անխնա ոչնչացնում էր այդ տարածքների բնիկ հայ ժողովրդի մշակութային արժեքները:
Վրաստանում հիմնահատակ քանդվում էին հայոց եկեղեցիները, ոչնչացվում հայկական հուշարձանները, խաչքարերը, տապանաքարերից քերվում-ջնջվում էին հայատառ արձանագրությունները: Հայի` իր պատմական հայրենիքում ստեղծած մշակույթը ոչնչացնելու քաղաքականությունը Վրաստանում սկիզբ է առել դեռ անցած դարի 50-ականներին: 1988-ի ազգային զարթոնքը բացեց մեր աչքերը. խորհրդային «ազգերի բարեկամության» կեղծ քողն ընկել էր ու պարզել սպիտակ ջարդի զարհուրելի հետևանքները: Չկա մշակույթը, չկա այն կրող ժողովուրդը։ Այս քաղաքականությունը շարունակվում է և այսօր, միայն մեկ տարբերությամբ. եթե խորհրդային տարիներին դա արվում էր ծածուկ, զգուշավոր, ապա այսօր բացահայտ ու ցինիկաբար` վրաց հոգևոր դասի և պետական այրերի գործուն մասնակցությամբ:
Վրաց կաթողիկոս Իլյա Բ-ն տարիներ առաջ մի այսպիսի հայտարարություն հնչեցրեց, թե Վրաստանի տարածքի բոլոր հուշարձանները, առավել ևս կրոնականները, վրաց պետության և եկեղեցու սեփականությունն են… Սա հերթական մեսիջ էր` ուղղված հայկականը սեփականելու մոլուցքով տառապող վրաց հոգևորականներին: ՈՒ հայտարարության արձագանքները չուշացան. վրաց հոգևորականները մեկը մյուսի հետևից անկեղծանում էին, թե վրացական Սիոնի հարևանությամբ իրենք չեն կարող հանդուրժել հայոց եկեղեցիների գոյությունը, հետևապես հայկական բոլոր եկեղեցիները պետք է վրացականացվեն… Խոսքից գործի անցնելը երկար ժամանակ չպահանջեց:
«ՑՈՐԵՆ ԳՈՂԱՑՈՂ ՄԿԱՆ ՊԵՍ»
Տասնամյակներ շարունակ ջավախքահայերին պարտադրվել է այն պատմական կեղծիքը, թե տարածաշրջանի հուշարձաններն ու եկեղեցիները զուտ վրացական ծագում ունեն: Ջավախքցին հավատացել է, լռել ու սուտն ընդունել իբրև ի գիտություն: Ասում են` «ստի ոտքը կարճ է լինում», բայց, արի ու տես, այդ «կարճը» շա՜տ երկար ձգվեց…
Խորհուրդների փլուզումից հետո առաջին հայ ճարտարապետը, որ հայտնվեց Ջավախքում, Սամվել Կարապետյանն էր: Եկել էր ճշմարտությունը բացահայտելու ժամանակը: Ջավախքցիները հավաքվում էին, խնդրում ճարտարապետին պարզել իրականությունը: Ճշմարտության բացահայտման առաջին քայլն սկսվեց Ջավախքի հայաբնակ Էխթիլա գյուղի եկեղեցուց: Առանձնակի ճիգեր հարկավոր չէին ճշմարտությունն ի հայտ բերելու համար, քանզի հայկական ծագման մասին խոսում էր հենց ինքը` եկեղեցին. բարձր բեմ, հյուսիսային պատի մեջ անշարժ, միակտոր քարից կերտված մկրտարանի ավազան, սրանք ճարտարապետական լուծումներ են, որ հատուկ են միայն հայկական եկեղեցիներին, և ոչ երբեք` վրացականին: Եվ վերջապես, հայկականությունն ապացուցում էին եկեղեցու բակի տապանաքարերը, որոնցից մեկի վրա հրաշքով պահպանվել էին հայատառ արձանագրություններ:
Ճշմարտության բացահայտումից օրեր անց, երբ վրացի ճարտարապետները սովորականի պես գալիս ու պահանջում են եկեղեցու բանալիները, հայ գյուղացիները, որ մինչ այդ հլու-հնազանդ դրանք տրամադրել էին ու անգիտությամբ օտարել սեփական մշակութային հարստությունը, ոչ միայն մերժում են, այլև տիրոջ իրավունքով գյուղից դուրս քշում ինքնակոչներին: «Այդ իրավիճակը շատ նման էր «Չարի վերջին», երբ կկուն տեղեկանում է, որ աղվեսը կացին չունի. համարձակություն է ստանում ու նրան քշում սարից, փրկում երրորդ ձագին»,- նկատում է ճարտարապետը:
Ջավախքցիները Սամվել Կարապետյանին տեղեկացնում են, որ վրաց իշխանությունների հրահանգով տարիներ շարունակ կազմակերպվել է հայկական խաչքարերի անխնա ոչնչացում: Այսպես. Ջանդիերի ազգանունով մի վրացուհի հնագետ Ախալքալաքում երկարատև պեղումներ է կազմակերպում: Տեղացիները, որ հետաքրքրությունից դրդված հաճախ են այցելել այդ վայրը, նկատում են, որ հայտնաբերված խաչքարերը հողից հանվելուն պես անհետանում են: Պարզվել է, որ վրացուհին իրականում զբաղված է ոչ թե հնագիտական աշխատանքներով, այլ հայկական հուշարձանների ոչնչացմամբ: Տեղացիներին այլ բան չէր մնում, քան սեփական ուժերով հայոց խաչքարերի ջարդը կանխելը` հնագետ վրացուհու հեռանալուն պես, կեսգիշերով դրանք մեքենաներով տեղափոխվում են մեկ այլ հայկական եկեղեցու բակ:
ԲԱՐԵԿԱՄՈՒԹՅԱՆ ԱՅԳԻՆԵՐ` ԹԱՂՎԱԾ ԽԱՉՔԱՐԵՐԻ ՎՐԱ
Միամիտ է այն պատկերացումը, թե վրացիները հայկական մշակույթի հետքերը փորձում են ջնջել միայն հայոց պատմական Ջավախքից: Հայկական հուշարձանների ավերն իրականացվել ու շարունակվում է Վրաստանի ողջ տարածքում: 30-ականներին դրանց մի մասը հիմնահատակ քանդվեց, իսկ կանգուն մնացածներին այլ ճակատագիր էր սպասում. նորանկախ Վրաստանի իշխանությունների հրահանգով հայոց եկեղեցիները մեկը մյուսի հետևից վերաօծվեցին վրացականի: Այս ճակատագրին արժանացավ նաև Թբիլիսիի Վերա թաղամասում գործող Սուրբ խաչ եկեղեցին` կառուցված հայոց ազնվական դասի գերեզմանատան կենտրոնում, որտեղ հանգչում էին Վրաստանի հայ քաղաքապետների աճյունները:
Հիշեցնենք, որ 800 տարում Թիֆլիսը կառավարած 47 քաղաքագլուխներից 45-ը հայ է եղել: Իսկ այսօր նրանցից և ոչ մեկի գերեզմանը պահպանված չէ, որովհետև ողջ գերեզմանատունն է ավերված: «Երախտապարտ» վրաց ժողովուրդն այսպես վարձահատույց եղավ Թիֆլիսի շենացման գործում մեծ ավանդ ներդրած հայ քաղաքագլուխներին: Նույն ճակատագրին արժանացավ նաև Խոջիվանքի հայոց եկեղեցին` կառուցված 1655-ին: Նրա շուրջն ամփոփված հայոց Բեյբության իշխանական տոհմի գերեզմանոցը պարզապես վերածվեց քարհանքի. Խոջիվանքի տապանաքարերով վրացիները ԽՍՀՄ տարիներին կառուցեցին մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի շենքը և Կուր գետի հենապատերը: Իսկ արդեն 1996-ին գերեզմանատան տեղում հիմնվեց վրացական առաջնորդանիստ եկեղեցին: Հիմքերը փորելիս խոփի յուրաքանչյուր հարվածի հետ աճյուններ էին դուրս գալիս, շաբաթներ շարունակ բեռնատարները, որպես շինարարական աղբ, գանգ ու ոսկոր էին տեղափոխում։
Հայ մշակույթի հետքերը ոչնչացնելու մոլուցքը հասնում է այն աստիճանի, որ որոշ տեղերում խաչքարերը թաղել են խոր փոսերում և վրան ծառեր տնկել: Խորհրդային տարիներին այդ տարածքներն անվանվեցին «Բարեկամության զբոսայգիներ»։
ՎՐԱՑ ՀՈԳԵՎՈՐԱԿԱՆՆԵՐԸ` ՄՈԼԵՌԱՆԴ ԱԶԳԱՅՆԱՄՈԼՆԵՐ
Վրաստանի իշխանությունների խայտառակ քաղաքականության գագաթնակետը Նորաշենի եկեղեցու յուրացումն է: Տարիել անունով վրացի քահանան քլունգը ձեռքին անձամբ է քանդել Նորաշենի եկեղեցու բեմը, մկրտարանի ավազանը, պատերից քերել հայկական որմնանկարները: Եկեղեցու վրացականացումն այդքանով ավարտված չհամարելով` քահանան դիմել է մեկ այլ հրեշավոր քայլի։ Սամվել Կարապետյանի տեղեկացմամբ, 2005 թ. գարնանը եկեղեցու հարավային պատին կից հանկարծ հայտնվում է «վրացական» մի փոքրիկ նորաթուխ գերեզմանոց` 19-րդ դարի մի քանի տապանաքար` վրացերեն արձանագրություններով: Դրան հաջորդում է թերթերից մեկին քահանայի տված հարցազրույցը, ուր նա հայտարարում է, թե ինքը եկեղեցու բակում վրացական գերեզմանոց է հայտնաբերել. «Պետք չէ զարմանալ, չէ՞ որ եկեղեցին վրացական է»,- եզրահանգել է քահանան: Սակայն տեղացի հայերին հաջողվում է բացահայտել վրացի հոգևորականի ձեռքով իրականացված խեղկատակությունը. պարզվում է, որ 19-րդ դարի աճյունները վրացական Մլեթի գյուղից Տարիելն անձամբ է տեղափոխել ու վերաթաղել հայկական եկեղեցու բակում: Այս դժվար աշխատանքը նա կատարել է միայն մեկ նպատակով, որ եկեղեցին հայտարարի վրացական: «Եթե այս ազգի հոգևոր հովիվն ընդունակ է իր հանգուցյալների գերեզմանները քանդելու և նրանց տապանաքարերը տեղից տեղ փոխադրելու` պղծելով նրանց հիշատակը, պարզ չէ՞, որ օտարինը կպղծի՛ էլ, կքանդի՛ էլ: Վրացի հոգևորականներն իրենց ազգայնամոլական նպատակներին հասնելու համար պատրաստ են սեփական ազգի հե՛րն էլ անիծելու»,- նկատում է հուշարձանագետը:
Թբիլիսիի Մուղնու Սուրբ Գևորգ հայկական եկեղեցին, որ համարվում է 1356 թվականի կառույց, խորհրդային տարիներին վրացիները նախ վերածեցին ազգագրական թանգարանի, ապա ծառայեցրին որպես պահեստ, իսկ 1990 թվականին վրացի փորձագետները, որակելով վթարային, առաջարկեցին ամբողջությամբ քանդել տաճարը:
Վրաստանի մշակույթի նախարարությունում գիտեին, որ վաղ թե ուշ եկեղեցին փլվելու է, և համբերությամբ սպասում էին այդ օրվան։ 2009 թվականի նոյեմբերի 19-ի լուսաբացին Մուղնու Սուրբ Գևորգ եկեղեցին վերջնականապես փլուզվեց: Ի պատասխան հայկական կողմի բողոքների, Վրաստանի իշխանությունները հերթական սուտ խոստումները տվեցին, թե 2010-ի գարնանը եկեղեցին կվերականգնվի: Եկեղեցին, բնականաբար, շարունակում է չվերականգնված մնալ, փոխարենը գարնանը մեզ հասավ մեկ այլ հայկական եկեղեցու` Ախալցխայի Երևման Սուրբ Խաչի քանդման լուրը: Այն դարձյալ հայկական եկեղեցիները ոչնչացնելու վրացական քաղաքականության հերթական «զոհն է», հերթական յուրացվող, «վերականգնվող» հուշարձանը: Պեղումների անվան տակ վրացի շինարարներն այսօր զբաղված են եկեղեցուց հայկական հետքն իսպառ ոչնչացնելու գործով. ջարդում են խաչքարերը, ջնջում հայատառ արձանագրությունները:
Ի՞նչ անել շարունակվող սպիտակ ջարդը կանխելու համար: Քանի որ վրաց իշխանություններն ու հոգևոր թևն անամոթաբար շարունակում են միայն խոստումներ շռայլել, ՀՀ իշխանություններին այլ բան չի մնում անելու, քան հայկական հուշարձանների ոչնչացման հայցով դիմելու միջազգային դատարան: Ի դեպ, մեր պետության սահմաններից դուրս հայկական մշակութային արժեքների պահպանությունը ՀՀ գլխավոր օրենքի` Սահմանադրության պահանջն է:
ՍԱԱԿԱՇՎԻԼԻՆ ՊԱՏԱՆԴ ՀՈԳԵՎՈՐ ԴԱՍԻ ՁԵՌՔՈ՞ՒՄ
Տարիներ առաջ ամերիկյան Դետրոյտ քաղաքի հայ հոգևոր հովիվը Վրաստանի նախագահի հետ հանդիպման ժամանակ վերջինիս մեծ ցավով փաստում է Վրաստանում հայկական եկեղեցիների վրացականացման զարհուրելի քաղաքականության մասին: Զրույցից հետո հոգևոր հովիվը Սաակաշվիլուն է նվիրում հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի հեղինակած «Վրաց պետական քաղաքականությունն ու հայ մշակույթի հուշարձանները» գիրքը, Վրաստանի նախագահի արձագանքը լինում է այսպիսին. «Ինչ որ գրված է այս գրքում` ճշմարտություն է, բայց ես անզոր եմ դուրս գալու մեր եկեղեցու դեմ, այլապես իմ դեմ դուրս կգան»։ Անկե՞ղծ էր Սաակաշվիլին, թե՞ ոչ, դժվար է ասել: Չնայած դա առանձնապես էական էլ չէ, կարևորն այն զարհուրելի իրողությունն է, որ քրիստոնյա Վրաստանը շարունակում է բարբարոսաբար ոչնչացնել քրիստոնյա հայ ժողովրդի` դարերով ստեղծած հոգևոր արժեքները, և բարբարոսի ձեռքը բռնող չկա։
Արմինե ՍԻՄՈՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ