«Բոլորն էին այդ կերպ՝ խոնարհվելով մտնում հացի այդ խանութը. պատճառը հացավաճառն էր՝ Մաշոն»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է մանկավարժական գիտությունների թեկնածու, Խ. Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի երկարամյա դասախոս, դոցենտ ՍԻՐԱՄԱՐԳ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆԸ: Նրա հետ հանդիպման հիմնական նպատակն է անդրադառնալ իր ընտանիքի պատմության ճակատագրական ժամանակահատվածին, որը լույս կսփռի Հայոց ցեղասպանության բազմաթիվ ցնցող դրվագներից ու դրանց մասնակիցներից մեկի վրա: Թեև պակաս ուշագրավ չեն նաև նրա մանկական հիշողություններն իրենց երևանյան բակի մասին, որ առնչվում են հայ դասական Դերենիկ Դեմիրճյանի հետ:

«ՄԱՇՈՆ»

-Տիկին Սիրամարգ, Ձեզ հետ զրուցելու բուն նպատակը Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Ձեր ընտանիքին պատուհասած ողբերգության մասին պահպանվող բանավոր հիշողության գրավոր ամրագրումն է մեր թերթի էջերում: Փորձեք հիշել այդ պատմությունը՝ բոլոր մանրամասնություններով, և փոխանցել այն մեր ընթերցողներին:
-Ես ավելի շատ ուզում եմ պատմել ոչ թե իմ ընտանիքի, այլ մի կնոջ մասին, որը մեծ գործ է կատարել Հայոց ցեղասպանության շրջանում, բայց անիրավացիորեն մնացել է ստվերում, մոռացվել: Պատմեմ այնպես, ինչպես ինքս եմ լսել այդ պատմությունը:
-Խնդրեմ:
-Ես խորհրդային ժամանակաշրջանի ծնունդ եմ, մի ժամանակաշրջան, երբ ընդունված չէր խոսել ցեղասպանության մասին, ավելին՝ դա ցանկալի չէր ծնողների համար, որովհետև իրենց երեխաներին այդպիսի պատմություններ պատմելով՝ ենթարկում էին հոգեբանական ցնցման և դնում վտանգավոր վիճակի մեջ՝ այն օրերի վարչակարգի հետապնդումներին ենթարկվելու առումով: Սա էր հիմնական պատճառը, որ ես «մութ ու խավարի» մեջ եմ մեծացել: Իհարկե, գիտեի, որ մայրս Կարսից է, բայց ոչ մի մանրամասնություն ինձ հայտնի չէր: Առաջին ինֆորմացիան մորս ընտանիքի անցյալի մասին ինձ հասավ, երբ 14-15 տարեկան էի: Ձմեռային արձակուրդներին գնացել էի Թբիլիսի՝ քեռուս տուն: Քեռիս ինձ իր հետ տարավ հաց գնելու, բայց ոչ թե իրենց շենքի տակ գտնվող հացի խանութից: Մենք բավական երկար ճանապարհ կտրեցինք տրամվայով, հասանք մի հացի խանութի, որի դռնից ներս մտնելիս քեռիս կոկեց իրեն, հանեց ցիլինդրն ու հարգալից խոնարհվեց: Հետո պիտի իմանայի, որ բոլորն էին այդ կերպ՝ խոնարհվելով մտնում հացի այդ խանութը. պատճառը հացավաճառն էր՝ Մաշոն:
-ՈՒմ մասին հուշն էլ ցանկանում եք հասցնել մարդկանց, այո՞:
-Այո: Իմ մոր հայրական ընտանիքն ապրել է Կարսում մինչև տեղահանությունն ու կոտորածը: ՈՒնեցել են մեծ, շքեղ տուն՝ Կարսի կենտրոնական մասում: Մորս ծնողներն ունեցել են հինգ երեխա՝ երեք աղջիկ, երկու տղա: Նրանց հետ է ապրել նաև տատիկը, ինչպես որ ընդունված էր հայկական ավանդական ընտանիքներում: Տատիս մեծ աղջիկն ամուսնացել էր, տեղափոխվել Լենինական: Երբ մոտեցել էր նրա ծննդաբերելու ժամանակը, մայրը եկել էր Լենինական, որպեսզի աղջկա կողքին լիներ: Հենց այդ ժամանակ է Կարսում սկսվել տեղահանությունը: Մերոնց տանը մնացել էին փոքր երեխաները՝ մայրս, մորաքույրս՝ տատիկի և մի բարեկամի՝ 17-18 տարեկան գեղեցկատես աղջկա հետ: Իմանալով, որ քաղաքի բոլոր ելքերը փակ են՝ բացի մի դարպասից, նրանք շտապել են այնտեղ: Մինչև հասել են դարպասին, այն փակվել է, հիմա էլ ստիպված են եղել այլ ելք փնտրել: Մինչև հասել են մյուս դարպասին, դա էլ է փակվել: Վազել են կամրջի կողմը, տեսել, թե ինչպես են մարդիկ իրենց մեջքներին կապած փախցրել երեխաներին: Հասնելով գետին՝ երեխաներին գցել են գետը, որպեսզի հետ գնան ու փրկեն մյուսներին: Մի սարսափելի տեսարան է եղել: Բոլոր ճանապարհները փակ գտնելով՝ վերադարձել են տուն, որն արդեն հիմնիվեր ավերված ու թալանված է եղել: Այստեղ իմացել են, որ պապիս թուրքերը քշել-տարել են: Հետո ինչ-որ հայ ընտանիք նրանց ապաստան է տվել իր տանը: Այդ տանը նաև բազմաթիվ ուրիշ հայեր են եղել: Մի գիշեր պահելուց հետո մորս ու մորաքրոջս դուրս են թողել, պահել են տատիկին, որովհետև ծեր կին էր, նրա հետ դժվար կլիներ փախչել: Պահել են նաև բարեկամի աղջկան: Իսկ փոքրիկները նորից գնացել են իրենց տուն, էլ ո՞ւր պիտի գնային երկու փոքր երեխաները:
-Իսկ տան տղամարդի՞կ:
-Նրանց մասին հարևաններն են պատմել մորս տատիկին: Ասել են, որ պապս ու մեծ քեռիս եկել են տուն՝ փորձելով տան իրերից ինչ-որ բան վերցնել: Վրա են հասել թուրքերը, բռնել նրանց: Պահանջել են, որ քեռիս հանի վերարկուն, որի տակ նրա զինվորական համազգեստն էր. նա ծառայում էր ռուսական բանակում: Համազգեստը տեսնելով՝ թուրքերը գնդակահարել են նրան: Իսկ պապիս իրենց հետ տարել են: Այդ ամենը կատարվել է երկու մանկահասակ աղջիկների՝ մորս ու մորաքրոջս աչքերի առաջ: Նրանք տեսել են, թե ինչպես է իրենց մեծ եղբայրն ընկել տան աստիճանների վրա: Բայց թուրքերի գնալուց հետո բազմաթիվ դիակների մեջ չեն կարողացել նրանը գտնել: Տեսել են, որ նրա ընկած տեղից արյան հետք է ձգվում դեպի փողոց, որտեղ՝ իրենց տան դիմացի մայթին, գտնվում էր ամերիկյան որբանոցը: Մեծ քեռուս այդպես էլ չեն կարողացել գտնել: Իսկ պապս, որ լավ արհեստավոր է եղել, որոշ ժամանակ հետո թուրքերը բաց են թողել, և նա վերադարձել է իր ընտանիքի մոտ: Բայց ես պիտի վերադառնամ Մաշոյին: Նույնիսկ չգիտեմ էլ, ասեմ, թե չասեմ նրա մասին իմ իմացած ողջ ինֆորմացիան:
-Ինչ-որ վարկաբեկիչ բա՞ն կա դրանում:
-Ասում են, որ նա թուրք փաշայի սիրուհին է եղել, և օգտագործելով այդ կապը, քարավաններով հայերի է փրկել և ուղարկել Արևելյան Հայաստան:
-Ի՞նչ ասես, գեհենից փրկվելու միջոցներից մեկն էլ դա է եղել:
-Այո՛, և փրկվածները մեկ-երկուսը չեն եղել, հարյուր-հազարներ են եղել, որոնց Մաշոն ոտքով, գնացքով ուղարկել է Լենինական: Իմ տատի երեխաներին էլ է նա փրկել: Երբ տատս իմացել է իր ընտանիքի հետ կատարվածի մասին, գտել է Մաշոյին, խնդրել, որ գտնի ու իրեն հասցնի իր երեխաներին՝ մորս, մորաքրոջս, քեռիներիս: ՈՒ վրայից ցանկացել է հանել ամբողջ ոսկեղենը, որպեսզի տա Մաշոյին: Մաշոն ոչինչ չի վերցրել, խոստացել է գտնել տատիս երեխաներին: ՈՒ գտել է: Մի մանկատանը գտել է մորս ու մորաքրոջս: Մեկ ուրիշ մանկատանը գտել է քեռուս:
-Որի վրա կրակե՞լ էին թուրքերը:
-Ո՛չ, այդ քեռիս չի գտնվել: Գտնվել է փոքր քեռիս:
-Որն էլ Ձեզ տարել էր Մաշոյի մոտ՝ հացի խանո՞ւթ:
-Այո՛: Մորս ու մորաքրոջս Մաշոն տատիս մոտ է ուղարկել գնացքով, քեռուս՝ ոտքով: Բոլոր քարավաններն ուղեկցում էին ասկյարները՝ ապահովելով հայերի անվտանգությունը:
-Ասկյարը հայի անվտանգությո՞ւն էր ապահովում:
-Նրանք ասել են. «Սա Մաշոյի քարավանն է, ոչ ոք չմոտենա»: ՈՒ բոլորին Մաշոն փրկել է անվարձահատույց կերպով: Սա էր պատճառը, որ քեռիս ու Մաշոյի խանութ մտնող յուրաքանչյուր հայ, եթե անգամ չէր եղել Մաշոյի փրկած քարավաններում, խոնարհվում էր և հարգանքի տուրք մատուցում այդ կնոջը:
-Ձեր նպատակն այս կնոջ մասին հնարավորինս լայն զանգվածներին տեղեկացնելն է: Ի՞նչ տարբերակով կնախընտրեիք, որ արվեր դա՝ ֆիլմի՞ տեսքով, գեղարվեստական գրականությա՞ն:
-Ինձ համար միևնույն է, միայն թե մարդիկ իմանան ու բարի անունով հիշեն այդ կնոջը:

«ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԱՅՑԵԼԵԼԸ «ԽԱՐԱԿԻՐԻԻ» ՆՄԱՆ ՄԻ ԲԱՆ ԿԼԻՆԻ»

-Դուք եղե՞լ եք Արևմտյան Հայաստանում, այն բնօրրանում, որտեղ ապրել են Ձեր նախնիները և նույն այդ Մաշոն:
-Չեմ եղել և վախենում եմ լինել: Ես ամեն ինչ սրտիս մոտ եմ ընդունում: Ինձ համար Արևմտյան Հայաստան այցելելը «խարակիրիի» նման մի բան կլինի:
-Իմ հեռավոր ազգականներից մեկը գնացել էր Մուշ, տեսել պապի տունն ու վերադարձին հանկարծամահ եղել հենց գնացքում՝ չհասնելով Երևան:
-Չեմ զարմանում, ես էլ եմ նման բան կանխազգում: Շատ եմ ուզում մերոնց տունը տեսնել, որն այնքան լավ են նկարագրել, որ հաստատ կգտնեմ, բայց վախը չեմ հաղթահարում:

«ԴԵՐԵՆԻԿ ԴԵՄԻՐՃՅԱՆԸ ՆՍՏԱԾ ԷՐ «ՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ»

-Ձեր մանկությունն անցել է Երևանի ամենահին բակերից մեկում՝ շրջապատված նշանավոր հարևաններով: Կպատմե՞ք նրանց մասին:
-Ես ապրում էի Վահան Միրաքյանի և Դերենիկ Դեմիրճյանի հարևանությամբ, որոնց հետ մտերիմ էր պապիկս: Ես շատ փոքր էի, բայց հիշում եմ, թե ամբողջ բակն ինչպիսի ակնածանքով էր վերաբերվում նրանց: Իհարկե, Դեմիրճյանի հանդեպ վերաբերմունքն առանձնակի էր: Հիշում եմ ոչ միայն Դեմիրճյանին, այլև նրա որդիներին՝ Վիգեններին: Ի դեպ, ավագ Վիգենը, թեև հիվանդ էր, բայց շատ սոլիդ տեսք ուներ, երբեք իրենից չէր վանում: Մեկ-երկու դեպք եմ հիշում՝ կապված Դերենիկ Դեմիրճյանի հետ: Առաջ ամռանը բակային ճամբարներ էին կազմակերպվում, և բակի հարգված բնակիչներն անպայման նստած էին լինում «նախագահության» կազմում: Մեր բակի ճամբարի բացմանը ես՝ որպես բակի ամենափոքրը, պիտի առաջինը ելույթ ունենայի՝ արտասանեի: Բայց հենց եկավ ելույթիս պահը, մոռացա ոտանավորս ու սկսեցի լաց լինել: Դեմիրճյանը, որ հայրիկիս հետ նստած էր «նախագահությունում», ինձ գրկեց, սկսեց շոյել մազերս և ամբողջ այդ երեկոյի ընթացքում գրկից չիջեցրեց: Մյուս պատմությունը կապված է շնիկների հետ:
-Դեմիրճյանին ամենաբնորոշ թեմաներից մեկը՝ կենդանասիրությունը:
-Այո՛: Եղբայրս գնել էր ցեղական շան երկու քոթոթ: Դեմիրճյանի որդին՝ երկրորդ Վիգենը, շատ էր ուզում, որ եղբայրս մեկը տա իրեն: Եղբայրս նրան չոր մերժել էր. ինչ-որ պատճառով իրար հետ լեզու չէին գտնում այդ տղաները: Բանը հասավ նրան, որ Դեմիրճյանն անձամբ եկավ եղբորս խնդրելու, որ շան քոթոթը տա Վիգենին: Նա կանգնած մեր պատուհանի տակ խոսում էր հորս հետ, հայրս համոզում էր եղբորս՝ ասելով. «Մի տե՛ս, թե ով է քեզ խնդրում, ինչպե՞ս կարող ես Դերենիկ Դեմիրճյանին մերժել»: Եղբայրս համառորեն իրենը պնդեց՝ ասելով. «Ես Դերենիկ Դեմիրճյանին ամեն ինչ էլ կտայի, բայց Վիգենին շուն չեմ տա»: Հետո անցան տարիներ, ու ես Դեմիրճյանի հատորներից մեկում կարդացի պատմվածքի վերնագիր՝ «Խուժանի շունը»։ Մտածեցի, որ իմ իմացած պատմությունն է դարձրել պատմվածքի թեմա:
-Ոչ-ո՜չ, հրաշալի, սրտառուչ այդ պատմվածքն այլ բովանդակություն ունի:
-Գիտեմ, իհարկե: ՈՒ նաև պիտի ասեմ, որ Դեմիրճյանն այդ պատճառով չէր նեղացել մեզնից, հասկանում էր, որ եղբորս՝ Դավթի մեջ ընդամենը տղայական կամակորությունն է խոսում: Իսկ մեծ մարդիկ մեծահոգի են լինում բոլոր դեպքերում:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ