«Շարքային քաղաքացուց մինչեվ վերջին իշխանավորը պիտի հասկանան` անկախության արժեքն ինչի մեջ է»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի` ԱՍԱԼԱ-ի մարտիկ, «Վան» գործողության հրամանատար ՎԱԶԳԵՆ ՍԻՍԼՅԱԸ:
Օրերս նա և հինգ ԱՍԱԼԱ-ականներ արժանացան ՀՀ ՊՆ գերատեսչական պարգևի: Վարուժան Կարապետյանին հանձնվեց «Դրաստամատ Կանայան» մեդալը, իսկ Վազգեն Սիսլյանին, Սիմոն Նաիրյանին, Մարտիրոս Ժամկոչյանին, Եսայի Ջուրյանին, Հակոբ Ջուլֆայանին` «Վազգեն Սարգսյան» մեդալներ:
Պարգևատրման արարողության ժամանակ ելույթով հանդես եկած Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի տնօրեն, գրող, գրականագետ Կարո Վարդանյանն իրավացիորեն նկատեց, որ ոչ միայն մեր պետությունը, այլև գրականությունը, մշակույթը մեծ պարտք ունեն այս տղաների նկատմամբ, որ նրանցից յուրաքանչյուրի կյանքը մի վեպ է, մի էպոս, որը պիտի շարադրվի ու հանձնվի սերունդներին ի պահ: Նշենք, որ հենց ինքն այս կարևորագույն առաքելության առաջամարտիկն է` վերջերս հրատարակած «Հատուցման տասներեք ղողանջ» գրքով:

«ՈՉ ԹԵ ՀԱՅԵՐԻ, ԱՅԼ ԹՈՒՐՔԵՐԻ ԴԱՏԸ»

-Պարոն Սիսլյան, սեպտեմբերի 24-ին լրացավ «Վան» գործողության 33-ամյակը: Փաստորեն «Վանը» հասել է հիսուսյան տարիքին, այո՞:
-Այդպես է ստացվում:
-Ինչի՞ց ծնվեց այդ գործողությունը և ի՞նչ պտուղներ տվեց այս երեսուներեք տարում:
-Սկիզբը կարելի է հաշվել 1970-ական թվականներից` Ամերիկայում Գուրգեն Յանիկյանի կատարած ակտից, երբ իր անձնական նախաձեռնությամբ նա հյուրանոցում սպանեց երկու թուրք դիվանագետի: Դա եղավ նորագույն զինյալ ազատագրական պայքարի կայծը: Դա նաև հետևանք էր հայկական համայնքների, կուսակցությունների լռության, անտարբերության: Այդ ամենի արդյունքում մի քանի «խենթեր» որոշեցին անել մի այնպիսի բան, որը չի տեղավորվում ստանդարտ ձևերի մեջ: Տարիների ընթացքում կատարվել էին անհատ թուրք դիվանագետների սպանություններ: Միտք ծնվեց պայքարը զարգացնելու, թուրքական որևէ թիրախ գրավելու: Այսպես ծնվեց «Վան» գործողության գաղափարը, և ինձ բախտ վիճակվեց ղեկավարելու այն: Օր նշանակվեց 1981 թվականի սեպտեմբերի 24-ը: Դա պատահական թիվ չէր: Նախ` մեկ տարի առաջ` 1980 թվականի սեպտեմբերի 12-ին, Թուրքիայում զինվորական հեղաշրջում էր տեղի ունեցել, հալածանքներ էին սկսվել տեղի ազգային փոքրամասնությունների և, այսպես կոչված, առաջադիմական ուժերի նկատմամբ: Մեր գործողությունը, բացի հայկական պահանջատիրական շրջանակի մեջ գտնվելուց, նաև նպատակ ուներ աշխարհին ցույց տալու Թուրքիայի բռնակալական դեմքը, ասելու, որ այդ դեմքը չի փոխվել օսմանյան քաղաքականության տարիներից ի վեր, որ Թուրքիան հավատարիմ է մարդկանց ճնշելու, բռնությունների ենթարկելու իր նկարագրին: Կար նաև մեկ այլ հանգամանք. սեպտեմբերի 24-ին Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Միտերանն իր առաջին մամլո ասուլիսը պիտի տար հեռուստատեսությամբ և պիտի խոսեր իրավազրկված ժողովուրդների մասին, որոնց թվում պիտի հիշատակվեին պաղեստինցիները, քրդերը, չգիտեմ թե էլի ինչ կորած-մոլորած ազգություններ, բայց ոչ` հայերը: Մեր նպատակն էր հենց նույն օրը կատարել «Վան» գործողությունը և հասնել այն բանին, որ եթե Միտերանը հայերի մասին չխոսի, ապա խոսի աշխարհը: ՈՒ այնպես ստացվեց, որ Միտերանի հեռուստատեսային ելույթը պարբերաբար ընդհատվում էր, և եթերից խոսվում էր մեր` Ֆրանսիայում Թուրքիայի հյուպատոսարանը գրաված չորս հայ զինյալների ¥ես էի, Հակոբ Ջուլֆայանը, Գևորգ Գյուզելյանը, Արամ Պասմաջյանը¤, նրանց իրականացրած «Վան» գործողության մասին: Բարեբախտաբար, գործողությունը հասավ իր նպատակին, ունեցավ բարեհաջող ավարտ, եթե կարելի է այդպես համարել երկու վիրավոր ¥ես և Հակոբ Ջուլֆայանն էինք վիրավորված¤ և մեկ զոհ ¥Թուրքիայի հյուպատոսարանի անվտանգության պատասխանատուն էր սպանվել¤ ունեցած գործողությունը: Բայց, հաշվի առնելով, որ Թուրքիայի հյուպատոսարանը քառասուն զինված մարդ ուներ ներսում, դրսից էլ Ֆրանսիայի ոստիկանությունն էր մեզ շրջապատել, իսկապես հաջողություն էր, որ մենք այդ պայմաններում կարողացանք մեր վերահսկողության տակ պահել հյուպատոսարանը և բարձրացնել մեզ պետք եղած աղմուկը, տեղ հասցնել մեզ անհրաժեշտ քարոզչությունը: Համաձայն նախնական որոշման` մենք ինքներս հանձնվեցինք Ֆրանսիայի իշխանությանը` նպատակ ունենալով գնալ դատարան: Մենք նախապես որոշել էինք, որ եթե չհաջողվեր գրավել հյուպատոսարանը, մեզնից որևէ մեկը պիտի պայթեցներ այն: Բայց, բարեբախտաբար, գործը դրան չհասավ, մենք գրավեցինք հյուպատոսարանը, մեր նպատակին հասանք ու հանձնվեցինք մեր կամքով: Շատերն ասում էին, թե մեզ ձերբակալել են, բայց այդպես չէր: Մենք ինքներս ենք հանձնվել: Կարող էինք և չհանձնվել, բայց քանի որ մեր նպատակը աղմուկ բարձրացնելն էր, մի բան, որ մեզ հաջողվել էր, մնում էր հանձնվել և գործը հասցնել դատարան:
-Դատարանը, դատավարությունը նույնպես հարթակ էին, որ պիտի ծառայեցնեիք Հայ դատի բարձրաձայնմա՞նը:
-Այո: Երկու տարի չորս ամիս տևեց դատավարությունը: 1984 թվականի հունվարի 24-ին պիտի դատարանում կարդացվեր վճիռը: Այդ դատավարության ողջ ընթացքն ի նպաստ հայերի տարվող քարոզչության էր վերածվել: Թերթերը գրում էին, որ սա ոչ թե հայերի, այլ թուրքերի դատն է: Դատավորն իր առաջին հայտարարությամբ արգելեց մեր առնչությամբ արտասանել «տեռորիստ» բառը. դա արդեն մեծ ձեռքբերում էր: Բոլորի ելույթները բացառապես ի նպաստ հայության էին: Վճիռը անսպասելի էր, մեզ դատապարտեցին յոթ տարվա ազատազրկման: Դա շատ սիմվոլիկ դատավճիռ էր մի գործողության համար, որի ընթացքում գործածվել է այդ քանակությամբ զենք-զինամթերք, այդքան մարդ է պատանդ վերցվել, զոհ է եղել: Սա ենթադրում էր առնվազն ցմահ բանտարկություն: Բայց դատավարությունն այնպիսի ընթացք էր ստացել, որ մենք անգամ սպասում էինք, թե մեզ երկու-երեք տարվա ազատազրկման կդատապարտեն ու ազատ կարձակեն հենց դատարանի դահլիճից, քանի որ դատավարության ընթացքում արդեն այդքան նստել էինք բանտում: Դահլիճում հավաքված չորս հարյուր հայերն էլ հենց այդպիսի դատավճռի էին սպասում: Երբ հայտարարվեց յոթ տարվա մասին, հայերը դա չընդունեցին: Թեև ծիծաղելի վճիռ էր այնպիսի գործողության համար, որն իրագործել էինք մենք: Ֆրանսիան, իսկապես էլ, մեզ կարող էր ազատ արձակել, եթե Թուրքիայի հետ չունենար առևտրական, ռազմական շահեր: Եվ բացի այդ, եթե մեզ ազատ արձակեին, կստացվեր, որ հրապարակավ ընդունում են հայկական դատի իրավացիությունը:
-Դատից հետո ձեր հանդեպ կամայականություն են ցուցաբերել, Ձեզ և Հակոբ Ջուլֆայանին առանձնացրել են ձեր ընկերներից և տեղափոխել այլ բանտ: Սա անթույլատրելի մոտեցում էր, չէ՞:
-Այո՛, մեզ բաժանելու իրավունք չունեին, բայց ինձ ու Հակոբին տեղափոխեցին մի բանտ, որը Փարիզից 600 կիլոմետր հեռու գտնվող կղզում էր` օվկիանոսում: Դա մեզ հոգեպես կոտրելու նպատակ ուներ: Բանտում սարսափելի պայմաններ էին, սենյակներում չկար սանհանգույց, հատակին ուղղակի ավազ էր: Շատ վատ էին մեզ վերաբերվում բանտի ծառայողները: Պահակների, բանտապետի հետ վեճեր ունեցանք: Մենք պահանջում էինք տեղափոխել մեզ այդ բանտից: Բանտապետը, ընդգծելով մեր հանդեպ իր գերակա դիրքը, ասաց, որ իր բանտից ոչ ոք չի հեռանում` ժամկետը չլրացած: Բայց մի քանի շաբաթից մեզ դուրս բերեցին ու տեղափոխեցին այլ բանտ, և բանտապետը մի տեսակ խեղճացած հայացքով ուղեկցեց մեզ: Երբ նստում էինք մեքենա, ես նրան ասացի. «Միշտ էլ առաջին դեպքը լինում է: Սա քո բանտի պատմության մեջ նորություն է: Այլևս չասես, թե քո բանտից ոչ ոք դուրս չի գալիս մինչև պատժաժամկետի լրանալը»:
-Սիմվոլիկ այդ դատավճիռն ինչի՞ շնորհիվ կայացվեց` դատապաշտպանների աշխատանքի՞, ձեր չորսի և վկաների ցուցմունքների՞, դատարանի կանխակալ բարեհաճությա՞ն, թե՞ հայ հասարակության:
-Անշուշտ, դեր ունեին Ձեր նշած բոլոր հանգամանքները: Բայց հիմնական գործոնն այն էր, որ հայ ժողովուրդը մեկ մարդու նման կանգնեց մեր կողքին:
-Հասկանալի է, որ հայ ժողովուրդ ասելով` նկատի չունեք խորհրդահայությանը, քանի որ այն տարիներին դա բացառվում էր:
-Խորհրդային Հայաստանը, իհարկե, չէր կարող իր համակրանքն արտահայտել: Ես հիմնականում խոսում եմ ֆրանսահայության մասին: Ստեղծվել էր մի իրավիճակ, երբ բոլորը մոռացել էին իրենց ներքին տարաձայնությունների մասին, իրենց կուսակցական պատկանելության, իրենց գաղափարական հակասությունների մասին և մեկ մարդու պես, հայի պես պաշտպանում էին մեզ: Դա շատ ազդեց դատավարության ընթացքի, վկաների ցուցմունքների վրա, ավելի շատ ներկայացվեցին Հայոց ցեղասպանության մանրամասները, պատմական փաստերը: Մեր դատապաշտպանները, անշուշտ, կախված էին մեզնից: Իսկ մենք հայտարարում էինք, որ մեր դատի տերն ենք, տերն ենք մեր արածի, մենք քաղաքականորեն իրավունք ունենք պայքարելու ամբողջ աշխարհի դեմ, քանի որ մեզ թուրքն ստիպել է սփռվել ամբողջ աշխարհով, և փաստորեն, աշխարհը մեզ համար դարձել է պատերազմի դաշտ: Մեզ թուրքը և, ինչու չէ, միջազգային ամբողջ դաշտը` իր լռությամբ, պարտադրել են ամբողջ աշխարհն ընդունելու որպես պատերազմի դաշտ` թուրքի դեմ: Անվանի բոլոր հայերը սատարեցին մեզ: Շառլ Ազնավուրը, Անրի Վեռնոյը, որ երկրից դուրս էին գտնվում, իրենց հղած խոսքով մեզ նեցուկ կանգնեցին: Մելինե Մանուշյանը` Միսաք Մանուշյանի այրին, անձամբ մասնակցեց դատավարությանն ու շատ հակիրճ, բայց շատ վճռական խոսք ասաց: Նա ասաց, որ ինքն էլ նույն է արել Ֆրանսիայի համար, ինչ մենք չորսս` մեր ազգի համար: ՈՒ իրեն ազգային հերոսի կոչում են տվել Ֆրանսիայում: ՈՒրեմն ո՞րն է իր և մեր տարբերությունը: Ապա մի բան ասաց, որով ամբողջովին ամփոփեց հայ մարդու ճակատագիրը: Ասաց, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ինքը որբացել է, երկրորդի ժամանակ` այրիացել: Ավելի լավ էլ ինչպե՞ս բնութագրես հայի ճակատագիրը:

«ԶԻՆՅԱԼ ՊԱՅՔԱՐԸ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻՑ ՄԵԿՆ Է ՄԻԱՅՆ, ԵՍ ԿԱՍԵԻ` ԱՄԵՆԱՎԵՐՋԻՆԸ»

-Ի՞նչ արեցիք բանտից դուրս գալուց հետո:
-Բանտից հետո ես գնացի Բեյրութ, ապա երկար ժամանակ փորձում էի Հայաստան գալ: Փա՛ռք Աստծո, վերջապես ստացվեց, 1990 թվականին եկա և մնացի հայրենիքում:
-Այն օրերին և հիմա տարբե՞ր են զինյալ ազատագրական պայքարի շարժառիթները:
-Թե՛ «Վան» գործողությունը, թե՛ զինյալ ազատագրական պայքարն ընդհանրապես մի նպատակ ունեն` քանդել աշխարհի լռության պատը Հայկական հարցի նկատմամբ և հայությանը դուրս հանել պասիվ վիճակից: Մի վիճակ, որ այսօր էլ կա մեզանում և շատ մտահոգիչ է: Առանց բառերը ծամծմելու ասեմ, որ ցեղասպանության հարյուրամյակը դարձրել են շոուի նման մի բան: Ավելի շատ շոուի վրա են կենտրոնացել, քան պահանջատիրության: Ես դա եմ տեսնում, դժբախտաբար, և դրան դեմ եմ: Ինձ համար, իմ ընկերների համար որևէ տարբերություն չկա` հարյուրամյա՞կ է, հիսո՞ւն, թե՞ հարյուր հիսուն: Ինձ համար ամոթ է, որ հարյուր տարի է անցել, ու մենք դեռ պահանջողի դերում ենք, մի քայլ առաջ չենք կատարել: Այն մարդիկ, որ ամբողջ աշխարհով մեկ հնչեցրին Հայկական հարցը, Ցեղասպանության հարցը, այսօր շատ դեպքերում մնացել են ստվերում, մեկուսացած: Դրանցից մեկն էլ ես եմ: Ես չեմ բողոքում, ուզում եմ` մարդիկ հասկանան զինյալ ազատագրական պայքարի արժեքը:
-Դուք կարծում եք, որ մեր ազգային խնդիրների լուծման ճանապարհին մեկ քայլ առաջ անելու միակ միջոցը զինյալ ազատագրական պայքա՞րն է:
-Ո՛չ: Զինյալ պայքարը միջոցներից մեկն է միայն, ես կասեի` ամենավերջինը, որը կիրառվում է այն դեպքում, երբ այլ ելք չկա: ՈՒ սրա հավաստի վկայությունը Արցախի պատերազմն է: Եթե մեր մարտիկները զենքով չպայքարեին, Արցախն էլ այսօր մերը չէր լինի:

«ԵՍ ՉԵՄ ՎԱԽԵՆՈՒՄ ԹՈՒՐՔԻՑ. ԱՅԴՔԱՆ ԲԱՆ»

-Արցախի պատերազմում մեր ունեցած ուժերը չափազանց պակաս էին մեր հակառակորդի ուժերից, բայց փաստն անհերքելի է. մենք հաղթանակ տարանք: Եվ այդուհանդերձ, Արցախի դեպքում մեր բացահայտ հակառակորդը Հայաստանի նման նախկին խորհրդային մի հանրապետություն էր ընդամենը` Ադրբեջանը, իսկ Արևմտյան Հայաստանի պարագայում` հզոր տերություն Թուրքիան է: Մենք ի՞նչ համարձակությամբ պիտի նրա դեմ զինյալ պայքարի դուրս գանք:
-Այս հարցը շատ է բարձրացվում: Հասկանում ենք, որ Թուրքիան հզոր պետություն է, որ մեր ուժերն անհավասար են: Բայց չէ՞ որ ամենահզորն իրավունքն է: Ես չեմ ասում, թե պիտի ամբողջ ազգով բանակ դառնանք ու ելնենք Թուրքիայի դեմ: Մենք պատերազմում նրան չենք կարող հաղթել, իհարկե: Բայց դա չի նշանակում, որ չպիտի պայքարենք: Գաղտնի բանակը գտավ պայքարի ձևը, չէ՞: Նույն թուրքն էր, նույն պայքարն էր, նույն աշխարհն էր: Բայց մենք` մի քանի տասնյակ խենթերով, թե խելոքներով, գտանք պայքարելու ձևը: ՈՒ ինչ-որ մի քայլ առաջ գնացինք, ինչ-որ մի բան տեղից շարժեցինք: Պայքարի բոլոր ձևերով պիտի աշխատենք այսօր` դիվանագիտությամբ, քարոզչությամբ, այլ կերպ: Միայն զենքը չէ պայքարի միջոց: Հայաստանը մի փոքրիկ ատոմային ռումբ ունենա, բավական է, որ Թուրքիան ամբողջ հայությունից վախենա: Պատերազմը ես միշտ իբրև վերջին միջոց եմ ընդունում, բայց ես չեմ վախենում թուրքից. այդքան բան: Ես կարծում եմ, որ Հայաստանը` իբրև անկախ հանրապետություն, այսօր պետք է իր ձեռքին ուժ ունենա, համակարգ ունենա` ամբողջ հայությանը մեկ գաղափարի շուրջ համախմբելու համար: Մի բան, որ չի արվում: Շատ ուրախ ու հպարտ եմ, որ օրեր առաջ մեր Անկախության 23-ամյակը նշեցինք: Բայց մենք, անկախությունը հռչակելով, դեռ անկախ չենք: Ես սա եմ տեսնում: Մի քանի հոգու հարստանալով, մի քանի օլիգարխի հայտնությամբ ես ինձ անկախ չեմ զգում այս երկրում: Դժբախտաբար, այս է վիճակը: Անկախությունը շատ լավ բան է, եթե բոլորս ճիշտ հասկանանք այդ երևույթը: Բոլորս ուրախանում ենք անկախության տարեդարձներին, շնորհավորում ենք իրար, բայց դա դեռ անկախ լինել չի նշանակում: Անկախությունը չի նշանակում, որ մարդն ազատ է, ինչ ուզի` կանի: Ո՛չ: Շարքային քաղաքացուց մինչև վերջին իշխանավորը պիտի հասկանան` անկախության արժեքն ինչի մեջ է: Ամեն մեկն իր տեղում պիտի դա հասկանա, ինքն իր մեջ պիտի գտնի այն կարգապահությունը, այն հայրենասիրությունը, որը կբերի իսկական անկախության: Շատ մարդիկ այսօր չեն էլ հասկանում, որ սա իրենց հայրենիքն է: Ամբողջ աշխարհը դարձրել են իրենց համար հայրենիք` բացի Հայաստանից: Այնինչ մենք հայրենիքից, հայրենասիրությունից պետք է սկսենք մեր մեծ պայքարը: Ես չեմ ուզում ինչ-որ մեկի գլխին քարոզ կարդալ, խորհուրդներ տալ: Ինքս եմ պատրաստ ընդունելու ուրիշների խելացի խորհուրդները: Ես պարզապես ասում եմ այն, ինչ զգում եմ, ինչ կա իմ ներսում:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ