Ճանապարհի մեր գիրը որոնելիս

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է ՀՅԴ Հայաստանի Գերագույն մարմնի անդամ ԼԻԼԻԹ ԳԱԼՍՏՅԱՆԸ:

-Ձեր կարծիքով` Աֆրիկյանների տան պատմությունը Հայաստանի ժողովրդավարության հայելի՞ն է:
-Աֆրիկյանների տան պատմությունը մեր կենսագրությանը տեր չկանգնելու հայելին է:
-ՈՒրիշ ի՞նչ անեին տան պաշտպանները:
-Ես նկատի ունեմ նրանց, ովքեր ի պաշտոնե պիտի այդ կենսագրության անընդհատությունը ապահովեին, կենսագրության գիտակցում ունենային, արմատի տերը լինեին: Բայց նրանք, ովքեր իշխանություն են իրականացնում, արժեքային այլ համակարգի մեջ են: Նրանց տրված չէ այն ընկալումը, որ հազարամյակների պատմության մի հատված եկել-բեկորվել էր անցյալ դարում կառուցված հին Երևանի մի հատվածում, որ դրանք սոսկ շենք ու քար չեն, մեր նախնիների ստվերներն էին այնտեղ, մեր մշակութային հիշողությունը:
-Ինչո՞ւ մեր մի կեսի մեջ տեսակի հիշողությունն ու զգացողությունը կա, մի կեսի մեջ վերացել է:
-Ավելի լավ, քան Չարենցը, ասել չեմ կարող. «Հին դարերից մինչև այս հանճարեղ ներկան մենք քայլել ենք անղեկ, ցիրուցան… մեզ առաջնորդել են նախնիներ ոչնչատեսիլ…»: Իշխանությունը տեսանող պետք է լինի, նա է որոշում կայացնողը, ազգի բախտ տնօրինողը, բայց նրանք տեսանող չեն. սա բոլորիս ծանր ողբերգությունն է: Ովքե՞ր են տերերը, և ովքե՞ր են դատավորները:
-Մենք շատ ենք սիրում այդ հարցերը` ովքե՞ր են տերերը, դատավորներն ովքե՞ր են, բայց մենք ո՞վ ենք: Մենք գիտե՞նք:
-Սա անվերջակետ հարց է, որ շարունակ մեղքի, դառնության, ինքնախարանման դուռ է բացում: Պարտություններ ու նահանջներ արձանագրելուց հոգնել եմ: Այդ պարզունակ վիճակագրի կեցվածքն անիմաստ է, նվաստացնող, ու շատ քիչ համարձակություն ունենք ասելու, որ նրանք էլ մենք ենք:
-Ինչքա՞ն ժամանակ է պետք, որ ընդհանրական մենք-ի մեջ գերակշռի տեսակի հիշողությունը պահպանող ու տեսանող տեսակը:
-Իսկապես, ժամանակ է պետք: Պատճառների պատճառը մեր ներքին, շատ թույլ քաղաքացին է, հայ մարդու մեջ սպառողի տեսակը գերակշիռ է, և հավաքականության մեջ ջրի երես են դուրս գալիս էժանը, թեթևը, անսկզբունքը, ում համար ամեն ինչ առևտուր է: Ինչու է այնպես ստացվում, որ գրեթե միշտ մեզ այդ տեսակն է առաջնորդում: Պատմականորեն է այդպես: Չարենցի «Գիրք ճանապարհին» մեր երթի անատոմիան է, և եթե տաղանդավոր մեկը այդ գիրքը թարգմանի անգլերեն, ֆրանսերեն, իսպաներեն, իտալերեն, ոչ ոք չի ասի, թե Չարենցը գրել է 1937-ի նախօրեին: Այն հայի գոյի խտաբեռն է բոլոր ժամանակներում: ՈՒ ոչնչատեսիլ առաջնորդներով մեր ցիրուցան երթը շարունակվում է:
-Հիմա էլ ենք օտարներից ոգու կրակ հայցում, ու անբուրդ, քոսո՞տ է մեր տոտեմ գայլը:
-Ինձ ցավեցնում են այս հաստատումները: Ճիշտ է, Չարենցն իմ դառնության, ցավի, ճշմարտության ընկերն է, բայց Չարենցը նաև հզորություն է, ուժ, լույս, որ կյանք է տալիս, քո արմատի մեծությունն է ցուցանում, չի թողնում կոտրվես, քեզ պարտադրում է ողնաշարդ շտկել ու հակադրությունների ու համեմատությունների մեջ հպարտ մնալ: Նրա մրմռացնող անկեղծությունն ու հզորացնող լիցքը ամբողջական են, ու դա է ոչ միայն Չարենցի, այլև մեր գոյի լինելության բանալին: Մեր հասարակական-քաղաքական-մշակութային մտքի ինքնաճանաչության մեջ Չարենցից ավելին ոչ ոք մեզ` մեզ ճանաչելի չի դարձնում: Նա ինչպիսին լինելու բանաձևն է տալիս, քեզ ճանաչելու ու ճանաչելով փոխվելու բանաձև:
-Մեզ այսօր պե՞տք են այդ բանաձև-կոդերը:
-Շատ են պետք, այս տարտղնված իրականությունը մեզ ոչ մի տեղ չի տանում: Կարմիր ծառը հաստաբուն, վսեմաշուք ու թանկ ծառ է ու տարօրինակորեն շատ կարճ արմատներ ունի. արմատները կարճ են, բայց հորիզոնական իրար կապված, ու ծառը ծառին անսասան է պահում: Ես շատ եմ մտածել` արդյո՞ք մեր կոդը հակահամակարգայնությունն է: Պատմականորեն ե՞րբ ենք ավելի լավը եղել, բայց շարունակում ենք մեր երթը, մեր անհատը փառահեղ տեսակ է իր մտքով, սլացքով, մրցունակությամբ:
-Շատ կտրուկ չե՞նք մեր անցումներում: Չորս տարի ու ավելի վերադառնում էինք Եվրոպա, մի օրվա մեջ հակառակ ընթացքը ընտրեցինք ու նորից գնում-գնում, տեղ չենք հասնում: Հիմա ո՞րն է մեր կոդը, ծածկագիրը` Եվրոպա՞ն, Ասիա՞ն, թե՞ խաչմերուկը:
-Մեր ծածկագիրը գուցե արժանապատիվ գոյության որոնո՞ւմն է: Երևի այս մտածումներով էր ծնվել նաև Խեչոյանի վերջին` «Մհերի դռան գիրքը» վեպը։
-Բայց արժանապատվության պատկերացումները այսքան հակասական են:
-Այսօրվա մենք-ը դարերի, աշխարհագրությունների, հաղթանակների ու պարտությունների թանձրուկ է:
-Այո, բայց հիմա մենք մեր ամբողջ հակասականությամբ, մենթալիտետով, ազգային երազով ու պատմությամբ, մեր գոյով աշխարհի ո՞ր կողմում ենք:
-Մեր ողնաշարը, իսկապես, բեկված է և, երբ կորցնում ես հակազդելու քո իմունիտետը, երբ կարմիր ծառի պես արմատներդ իրար հանգուցված չեն, շատ հեշտ ես տրվում քամիներին, նրանք են թելադրում քո առագաստի ուղղությունը:
-Այդպես էլ պետք է լիներ. առանց քամու առագաստը քաթանի կտոր է, բայց մենք ո՞ւր ենք լողում:
-Նավապետն ո՞ւր է: Մեր ափեափ կողերը մաշած ու նավահանգիստ փնտրող նավն ո՞ւր է ուղղվում, ճանապարհի մեր գիրը ո՞ւր է: Ես շատ վախենում եմ, որ մենք հիմա մեր ճանապարհի գիրը չունենք: Հայաստանի ամենամեծ ճգնաժամը անհավատությունն է, հորիզոն չտեսնելու էպիդեմիկ հոգեվիճակը:
-Հայաստանում այսօր և քաղաքական միտք կա, և գրական, և հասարակական շարժումներ կան, և քաղաքացիական, ինչո՞ւ է այդ ամեն ինչը մնում հատվածական` ամեն մեկը իր համար, բայց ոչ հանրության:
-Այդ հատվածականությունը թելադրված է մեր ազգային հոգեկերտվածքով, որ ավելի շատ անհատի վրա է հենվում, քան ընդհանրության: Ժողովուրդները տարբեր քաղաքական բնավորություններ ունեն, մեր անցած ճանապարհը անհատապաշտության, չհավատացող տեսակի, ներքին երաշխիքները դրսում փնտրողի կնիքն է դրել մեզ վրա: Եվ ինչպես մեր իշխանությունը դասական իմաստով քաղաքական էլիտա չի դառնում, այնպես էլ մտավորականությունը հոգևոր էլիտա ու առաջնորդ չի դառնում, հասարակությունն էլ շարունակում է հատվածական ու բեկոր-բեկոր մնալ: Այսօր այլևս վերջին ծույլը չի փաստում, որ Հայաստանում մեկ մարդու իշխանություն է, մեկ կուսակցության մոնոպոլիա: Նույնիսկ սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգն է հաստատում, որ կուսակցական մենիշխանություն է Հայաստանում: Մենք հրաշալիորեն ու ինքնամոռաց ջախջախել ենք բոլոր ինստիտուտները: Ինչո՞ւ քաղաքացիամտավորական որակյալ ներուժը չի դառնում իշխանություն, որովհետև մենք կարճատև քամիներ փնտրող ու հարցերին իրավիճակային լուծումներ տվող ենք դարձել: Չորս տարի ինչ ջանքով ու ճիգով էինք եվրաինտեգրումն իրականացնում, և ինչ կտրուկությամբ որոշումներ կայացրինք ու հայտնվեցինք մեկ այլ դեռևս մշուշի մեջ:
-Մեզ սահմանադրական բարեփոխումներ պե՞տք են, պետական կառավարման մոդելի փոփոխությամբ մենք համակարգային փոփոխության կհասնե՞նք, ակնհայտ է, որ մեր շարունակական բարեփոխումները արդյունքի տեսակետից առաջաքայլ չեն գրանցում:
-Մեզ արժեքների, մտքի հեղափոխություն է պետք: Հրաշալի ձևակերպումներ կան գործող Սահմանադրության մեջ, որ մեզ պարտադրում է լինել իրավական, սոցիալական պետություն: Եթե այն բոլոր ինստիտուտները, որ ամրագրված են Սահմանադրության մեջ, գոնե 70 տոկոսով գործեին, որակապես և կառավարման փիլիսոփայությամբ այլ երկիր կունենայինք: Խնդիրների խնդիրը իշխանության ձևավորման ճարտարապետության մեջ է` ընտրությունների: Խորհրդային շրջանից ես չեմ հիշում ընտրություններ, որոնց նկատմամբ վստահություն տածենք:
-Առաջին ընտրությո՞ւնն էլ ընտրություն չէր:
-Առաջինի պարագայում ազգային, ժողովրդավարական ռոմանտիզմի մեջ էինք, ու առաջին ընտրությունը իսկապես ազատ էր, բայց կարճ ժամանակից ամեն ինչ փոխվեց: Մենք մեր ձեռքով մեզ զրկեցինք ընտրության իրավունքից: Ինչքան էլ միջազգային դիտորդները ամեն ընտրություն մի քայլ առաջ են որակում, կարևորը ընտրողի` ընտրություն չունենալու զգացողությունն է: Հայաստանից գնացողների մեծ մասը անվստահությունից, անհավատությունից, անապագայությունից է հեռանում: Այսօրվա գերխնդիրը Սահմանադրությունը չէ, մեր պարտությունների իներցիան դադարեցնելն է: Հայաստանի ճակատագիրը` որպես պետության, պետականության, անկախությունը` քաղաքական, տնտեսական, մշակութային պահպանելն է: Արդյո՞ք այդ համատեքստում Սահմանադրությունն է մեր փրկությունը: Մի կողմից` մտածում եմ, որ եթե կարողանայինք սահմանադրական փոփոխություններով 100-տոկոսանոց համամասնական ընտրակարգի անցնել, իշխանության ճյուղերի գործնական տարանջատման հասնել, պետությունը կամրացներ, մյուս կողմից` այս ամենը ոչինչ է, եթե չկա իրականացնելու քաղաքական կամք:
-Ի՞նչ տարբերություն 100-տոկոսանո՞ց համամասնական ընտրակարգով ընտրությունն է կեղծվում, թե՞ այլ համամասնությամբ:
-Հենց դա է քաղաքական կամքը: Բոլոր հրաշալի օրենքները, կառավարության խոստումնալից ծրագրերը ո՞ւր են մնացել: Ես հավատում եմ արդյունքին ու անհատների վարքագծին:
-Չե՞ք կարծում, որ այս ամենի պատճառը նաև մեր գերկուսակցականացումն է և միաժամանակ կուսակցության դերի այլասերումը: Կուսակցությունը հայ հասարակության մեջ ընկալվում է հիմնականում` եթե իշխանական է, աշխատանքի տեղավորման գրասենյակ և կարիերայի ու տնտեսական հարցերը իրենց ցանկացած ձևով լուծելու հնարավորություն, իսկ եթե իշխանական չէ, անվերջ-անդուլ պայքարի կոնվեյեր, որ չի կարող արդյունք ունենալ:
-Քաղաքական այս միջավայրը այլասերել է ամեն ինչ: Պսևդոյության մեջ ենք ապրում, խոսքի ազատությունը պսևդո է, խորհրդարանը պսևդո է, կուսակցականությունը պսևդո է: Այս նույն խնդիրների մասին խոսել ենք չորս տարի առաջ, երեք տարի, երկու: Պարզապես ավելի մռայլ են դառնում շեշտադրումները: Կուսակցությունների դերի ընկալումն էլ է խեղվել: Գնում ենք գյուղերը հանդիպման, խոսում իշխանության ձևավորման, արդար ընտրության կարևորության, իրավունքի, յուրաքանչյուր ընտրողի ձայնի նշանակության մասին, լսում են, լսում ու հետո հարցնում` ի՞նչ կտաք հիմա: Այսօր բոլորս բոլորիս արժանի ենք: Քաղաքացիական գիտակցության այնպիսի ցածր մակարդակ ենք հաստատել, որ յուրաքանչյուրի գրպանում յոթ կուսակցության տոմս կա, ամեն մեկը իր այսրոպեական խնդիրն է լուծում` մի կտոր հացի, երեխաներին ուսման վճարի, բոստանը ջրելու, ավտոտնակի դռան, բայց չի մտածում ավելի մեծ ու հաստատուն հետոյի մասին: Հայաստանում կուսակցականության, կուսակցությունների դերի շփոթ կա: Սա կարծես համաշխարհային միտում է: Քաղաքացիական հասարակությունն ավելի մոբիլ է, արագ արձագանքող, բայց միևնույն է` խնդիրների լուծումը քաղաքական դաշտում է:
-Քաղաքացիական հասարակությունը բարձրացնում կամ լուծում է լոկալ խնդիրներ, իսկ կուսակցությունները կոչված են հասարակության խնդիրները լուծելու:
-Ամբողջ երկիրը լոկալ խնդիրներ լուծելու մարտադաշտ է դարձել, մի ոտքդ Թեղուտում է, մի ոտքդ` Աֆրիկյանների տան բակում, մի ոտքդ` «Նաիրիտում», մեկը` Որոտանում, սա չքանդեն, նա չհոշոտեն, այստեղ չխաբեն, այնտեղ չխփեն… Հյուծվում են պայքարողները, նրանց հետևողները, մանավանդ` գրեթե արդյունքներ չեն արձանագրվում, քաղաքական մեծամասնությունը խուլ է, անհաղորդ… Ամեն մի չլուծված խնդիր հուսահատության էներգիա է փոխանցում ժողովրդին, համոզում, որ ոչինչ չի փոխվելու:
-Ինչո՞վ եք բացատրում, որ Հայաստանում ընդդիմությունն ինքն իրեն վերացրեց` անվանելով ոչիշխանություն, պատի հետ թենիսից հոգնե՞լ են:
-Այսօրվա ռեալության մեջ պիտի դատողություն անել, արժեզրկումների ու անկումների հարթության մեջ: Գաղափարական ու վարքագծային զանազանություններ ունեցող քառյակին միասնության բերեց համատեղ օրակարգով փոփոխությունների հասնելու ձգտումը: Շատերն են քննադատում քառյակի 12 կետերը, բայց քառյակի փխրուն ձևաչափը այս հանգրվանին հնարավոր չի դարձնում արժեքային տարբեր հարթություններում գտնվող կուսակցություններին ավելին անել: Որքան էլ քննադատում են, բայց չեմ հիշում, որ անկախության տարիներին չորս քաղաքական ուժեր գոնե յոթ-ութ կետի շուրջ համաձայնության գային: Արդյո՞ք քառյակին քննադատելով չենք վավերացնում այս իշխանություններին: Կարծում եմ` աշնանը քառյակի գործելադաշտն ավելի մեծ, վարքագիծն ավելի կոշտ է դառնալու, մարտահրավերներն են պարտադրում:
-Ի՞նչ պիտի անի քառյակը` սոցիալակա՞ն խնդիրներ բարձրացնի, կառավարման համակարգի՞: ՀԱԿ-ը իշխանության հրաժարական է պահանջում, որին մյուս ուժերը համաձայն չեն, ԵՏՄ-ի հարցում բոլորն ուզում են անդամակցել, հասկանալով հանդերձ, որ ճանապարհը դեպի ԵՏՄ դեպի տաճար տանող ճանապարհը չէ։
-Բայց նաև Եվրոպան մեզ դեպի տաճար չէր տանում, չէ՞: Մի՞թե ամեն երկիր ինքը չպիտի կառուցի տաճար տանող իր ճանապարհը։
-Այնուամենայնիվ, ո՞րն է համարում իր առաքելությունը քառյակը` համակարգային փոփոխությո՞ւն, իշխանության քննադատությո՞ւն, իշխանությո՞ւն:
-Մինչև երկրի կառավարման փիլիսոփայությունը չփոխվի, ոչինչ չի փոխվի, որևէ քառյակ կամ այլ ձևաչափ չի կարող լիակատար հաջողության հասնել: Ակնհայտ է, որ բոլոր ճանապարհները տանում են դեպի իշխանության փիլիսոփայության փոփոխության, երկրի կառավարման համակարգային փոփոխության անհրաժեշտության, իրապես ժողովրդավարական մեխանիզմներով ընտրված, հանրային վստահություն վայելող իշխանության ձևավորման:
-Չե՞ք կարծում, որ այդ հարցում քառյակը խիստ ներհակ է: Համակարգային փոփոխությունը ԲՀԿ-ն պատկերացնում է իր իշխանության գալը, ՀԱԿ-ը` իր, «Ժառանգությունը» թերևս արդեն ոչինչ չի պատկերացնում:
-Քաղաքական խոհեմությունը պիտի իրատես ու շրջահայաց դարձնի բոլորին:
-Քառյակի առնվազն երկու ուժ ունեցել են հասարակական հզոր աջակցություն և ո՞ւր գնացին, մեկը գնաց իշխանության հետ երկխոսելու, մյուսը` Մոսկվա, Ծիծեռնակաբերդում աղոթելուց հետո, որտե՞ղ է խոհեմությունը:
-Այնուամենայնիվ, փոփոխությունների հրամայականը պահանջում է վստահություն նվաճել: Որևէ փոփոխություն անհնար է, եթե հասարակական համոզում և հենարան չկա, հակառակը ցնցումներն են:
-Այո, իսկ երբ ունես այդ հենարանը, կորցնում ես, հետո սկսում ես նորից որոնել, ինչո՞ւ պիտի հասարակությունը հենարան դառնա նրանց, ովքեր լավ սովորել են գեղեցիկ հեռանալու դասը միայն:
-Համաձայն եմ, բայց ինչ անել: Իշխանությունը մեծագույն պատասխանատվություն ունի, ընդդիմությունն էլ պատասխանատվություն ունի, մեղքի իր բաժինը: Մի կողմից` չի կարելի երկիրը ցնցումների տանել, մյուս կողմից` որևէ նորմալ մարդ չի կարող ամեն վայրկյան մտքում չունենալ Արցախի ճակատագրի հարցը: Արցախի գործոնը մեզ շատ է կաշկանդում:
-Արցախը Հայաստանի աքիլլեսյան գարշապա՞րն է դարձել:
-Արցախը Հայաստանն է, որ ամեն վայրկյան մեզ դրդում է խոհեմ լինելու: Այդ խոհեմությունը պիտի նախ իշխանությունն ունենա` հասկանալու, որ արտաքին ճակատում որևէ խնդրի լուծում չի կարող ամբողջական ու շահեկան լինել, երբ երկրի ներսում իմունիտետներդ կորցրել ես: Պարզ է, չէ՞, որ արտաքին որևէ ձևաչափում, երբ քննարկվում է Արցախի կամ Հայաստանի հարց, սեղանի շուրջ նստածները լավ գիտեն երկրիդ ներքին վիճակը, սոցիալական քարտեզը, բարոյահոգեբանական միջավայրը, օլիգարխներիդ ամենաթողությունը: Իշխանության պատասխանատվությունն է` կարգավորել հարցերը երկրի ներսում, որ դրսում կարողանա հավասարը հավասարի պես խոսել, ազգային շահը պաշտպանել կարողանա: Մենք խոցելի ենք բազմաթիվ առումներով: Մտածենք, որ գոնե քառյակին կհաջողվի առաջիկա զարգացումներում հանուն Հայաստանի լուծումներ գտնել, որովհետև մենք արդեն մեր ազգային անվտանգությանը սպառնացող ցուցանիշների ենք հասել:

Զրույցը վարեց
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ