«Չի կարելի ոչ մեկից խլել ընտրության իր իրավունքը»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է դերասան, բեմադրիչ, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ ԵՐՎԱՆԴ ՄԱՆԱՐՅԱՆԸ։ Այս տարի լրանում է նրա ծննդյան 90-ամյակը: Ջերմորեն շնորհավորում ենք Վարպետին, մաղթում արևշատություն և ակնկալում դեռ երկար վայելել իր ստեղծագործ, ակտիվ ներկայությունը մեր կողքին:

«ԷՍՔԱՆ ԱՅԼԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԿԱ ՄԵՐ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ, ՈՐԻ՞ ՄԱՍԻՆ Է ԽՈՍՎՈՒՄ ԲԵՄԻՑ»

-Պարոն Մանարյան, տասնամյակների բեղուն գեղարվեստական գործունեության, իննսունամյա կենսափորձի բարձրությունից հայացք նետելով ապրած կյանքին, ի՞նչն եք հատկապես կարևորում, ինչի՞ց եք առավել տպավորված:
-Այս հարցին պատասխանելով` ակամա պիտի լավ խոսքեր ասես: Պատանեկան տարիների իմ ցանկությունն էր երկիր ունենալ, ի՛մ երկիրը: Թեև, ապրելով Պարսկաստանում, մենք խնդիրներ չենք ունեցել: Պարսիկները մեզ շատ լավ էին վերաբերվում և շատ էին ափսոսում, որ հեռանում էինք իրենց երկրից: Բայց բոլոր դեպքերում այն երկիրն իրենցն էր: Եվ իմ ընկերները, ովքեր ինձ հետ եկան Հայաստան, նույն բանն էին մտածում` ունենալ երկիր, ապրել իրենց երկրում: Մենք ցանկանում էինք մեր տանը լինել: Դա հոգեբանական կարևոր գործոն էր: Եվ ես եկա Հայաստան ու մնացի: Ես իմ երկրի տերն եմ:
-Այն ժամանակվա Հայաստանը շա՞տ էր տարբերվում Ձեր երազած, Ձեր պատկերացրած երկրից:
-Սոսկալի շատ: Այնքանով էր միայն գրավիչ ¥և սա զարմացնում, հուզում էր բոլոր սփյուռքահայերին¤, որ նույնիսկ ոստիկանը հայերեն էր խոսում: Այդքանը: ՈՒրիշ ոչինչ չէր գրավում: Մի բան շատ որոշակի էր` էդ ոստիկանները հայեր էին: Բայց զարմանում էիր, թե ինչու է հայ մարդն այդ վիճակի մեջ: Մի տեսակ անօգնական էին, թե անհամարձակ: Ինչ-որ վիճակ էր, որը մեզ ծանոթ չէր: Հետո հասկացա, որ դա, ի վերջո, մեծ գերտերության մի մասը լինելու հանգամանքն էր: Ամեն դեպքում մենք դարձանք քաղաքացի և աշխատեցինք կատարել այն բոլոր պահանջները, որ երկիրը դնում էր մեր առաջ: Իսկ էս հոբելյանը մի քիչ տարօրինակ երանգներ է բերել իմ կյանք: Ընկերներս գիտեն, որ միշտ ակտիվ եմ եղել հասարակական կյանքում: Բայց հիմա, երբ ինձ հիշեցնում են, որ իննսունամյակս է, որ այն ինչ-որ կերպ պիտի նշվի, սկսում եմ մտածել, որ էդ հասարակական գործուն, ակտիվ վիճակը սազական չէ իմ այս տարիքին:
-Մի՞թե այդպես եք կարծում: Տարիքը կարո՞ղ է փոխել մարդուն:
-Ճիշտ չէ տարիքի հետ հաշվի չնստելը: Ամեն տարիք իր պահանջներն ունի: Գուցե թե դժվարանամ հրաժարվել իմ ակտիվությունից, բայց այս տարիքում գնալ հանրահավաքի, ինչ-որ կոչեր անել` սազական չէ, ճիշտ չէ: Եթե ես այսօր տնից դուրս եմ գալիս և նախկինում հինգ րոպեում անցածս ճանապարհն անցնում եմ տասնհինգ րոպեում, ուրեմն իսկապես ինչ-որ բան փոխվել է, և էդ փոփոխությունն ամեն ինչում էլ պիտի երևա: Դա պարտադրում է, որ զգուշավոր լինես. ամենածանր բանը, որին ես բախվեցի: Երբեք զգուշավոր չեմ եղել:
-Իսկ ի՞նչ կարող է անել 90-ամյա արվեստագետը, քաղաքացին: Հանրահավաքի գնալը, կոչեր հնչեցնելը, ըստ Ձեզ, պատշաճ չեն: Ի՞նչն է, ուրեմն, պատշաճ:
-Հանրահավաքի, իհարկե, գնում եմ: Բայց ելույթներ ունենալու, կոչեր հնչեցնելու ժամանակն արդեն անցել է: Մանավանդ որ իրականության զգացողությունը մարդկանց մեջ տարբեր է: Դու քո պատկերացումներն ու պահանջմունքներն ունես, դրանք տարիների հետ չեն փոխվում: ՈՒ մի ժամանակ է գալիս, երբ քո և հանրության պատկերացումների միջև անհամապատասխանություն է առաջանում, մի տեսակ անաքրոնիզմ է ստացվում: Այդպիսի դեպքերում պիտի զգույշ լինես, որ հանկարծ «հիմարություն» դուրս չտաս:
-Դե՜, Ձեր կոմիզմով միայն դերերում չեք փայլում, փաստորեն: Բայց, ի տարբերություն դերերում մարմնավորած թեթև, աշխարհիկ կերպարների, կյանքում շատ դրամատիկ իրավիճակների, պատասխանատու քայլերի դաշտում եք հայտնվում հիմնականում: Այս հատկանիշները Ձեր ապրած ժամանակի, հասարակական-քաղաքական անցուդարձերի պարտադրա՞նքն են, թե՞ Ձեր էությամբ են պայմանավորված, Ձեր անձով, Ձեր տեսակով:
-Շատ հետաքրքիր պատասխան ենթադրող հարց տվեցիր: Ես չէի անդրադարձել այն հանգամանքին, որ «Հարսնացու հյուսիսից» ֆիլմում մի ռեպլիկ է եղել, որը իմն է, հեղինակի մտահղացումը չէ, ըստ սցենարի չէ: Հետո ուրիշներն իմ ուշադրությունը դրա վրա հրավիրեցին: Մի տեսարանում ես ասում եմ. «Քիչ մը ըմբոստանանք, այս ի՞նչ վիճակ է»: Դա իմ ներսից եկող բողոք էր: Կողքներիս Մուրադը կար, որ մեզ զսպողն էր, մեծ մարդ էր, պիտի բոլորս ենթարկվեինք նրան: Մենք ընդամենը նրա կամակատարներն էինք ֆիլմում: Բայց ես, փաստորեն, ըմբոստացա, չկարողացա մինչև վերջ զուսպ մնալ: Դա իմ իմպրովիզն էր, բայց ես չէի զգացել, թե ինչպես եմ արել: Հետո անդրադարձա, որ այդպիսի բան եմ ասել: ՈՒրեմն դա իմ տեսակից եկող բան էր: Ես այդպես եմ մտածում: Եթե ինչ-որ բան այնպես չէ, պետք է ըմբոստանաս. ինչքա՞ն կարելի է համբերել: Աստված մեզ համբերելու հնարավորություն է տվել: Բայց դա անսահման հո չէ՞: Ինչ-որ մի սահման, իհարկե կա, որից հետո էլ չես դիմանում: Բայց դրան էլ հաջորդում է մեկ այլ սահման, որից հետո պիտի կանգ առնես:
-Այսինքն` դա այն սահմանն է, որին Դուք հիմա հասե՞լ եք:
-Այո՛: Ես որոշակի սահման անցել եմ, հիմա էլ հասել եմ մի սահմանի, որից հետո պետք է մի փոքր կանգ առնել: Մանավանդ որ տեսնում եմ երիտասարդների այն խավը, որը կուզեի տեսնել: Հիմա ես չեմ կարող նրանց հետ ոտք մեկնել:
-Այսինքն` Դուք տեսնում եք Ձեզ արժանի հերթափո՞խ երիտասարդության շրջանում:
-Կարծում եմ` այո: Մարդուն չի կարելի պարտադրել ինչ-որ բան: Յուրաքանչյուրն իր հասկացողությունն ու ընկալումն ունի այս կամ այն հարցի վերաբերյալ: Կարելի է որևէ կերպ փոխհամաձայնության գալ, բայց ինչ-ինչ դիրքերից ելնելով` պարտադրել ուրիշին քո տեսակետները, քո մոտեցումները, անթույլատրելի է: Այդպես հասարակությունը կորուստ է ունենում: Պարտադրանքի ենթարկված մարդը դուրս է գալիս շարքից, մնում է պարտադրողը միայն: Դա եղավ հասարակությո՞ւն: Եթե հասարակությունն ինքն է մենակ, բա մե՞նք ով ենք: Սա մտածելու բան է: Մենք հաճախ ենք չմտածված բաներ անում: Էնպե՜ս, տրամադրության թելադրանքով: Չի կարելի: Պետք է մտածել, խորհել մի բան անելուց առաջ: Պետք է զգուշավոր լինել, այսինքն` մտահոգ լինել, այնպես գործել, որ քո կեցվածքի պատճառով մեկ ուրիշը չտուժի։ Երբ ինչ-որ բան ես անում, պետք է մնաս քո պատասխանատվության սահմաններում: Թող կողքից նայողը որոշի` հետաքրքի՞ր է իր համար քո արածը, թե՞ ոչ, ինքը կցանկանա՞ քո կողքին կանգնել, թե՞ ոչ: Մարդուն պետք է ընտրության հնարավորություն տալ: Դա պարտադիր է: Չի կարելի ոչ մեկից խլել ընտրության իր իրավունքը:
-Դուք «Ագուլիս» տիկնիկային թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարն եք, փաստորեն, Ձեր մասնագիտական գործունեությունը ծառայեցնում եք մանուկ սերնդի դաստիարակությանը:
-Այդ թատրոնում տարրական բաներ ենք սովորեցնում երեխաներին: Իզուր չէ, որ թատրոնը մի քանի հազար տարի մեր կողքին, մեզ հետ հավասար քայլում է: Բեմից տեսածը ուրիշ բան է: Երբ մի քանի հոգի այդ տեսածին հավանություն են տալիս, ուրեմն արդեն իրենցն են դարձնում դա: Երեխաները «Ագուլիս» թատրոնի փոքր դահլիճում ազատորեն շփվում են տիկնիկների հետ, զգում, որ իրենք հասարակության անդամ են, ոչ թե միայնակ են: Կարծում եմ, որ այս հոբելյանական տարիքին հասնելուս համար շատ բանով եմ պարտական էդ երեխաներին: Նրանց խոսք հասկացնել հնարավոր չէ, չի կարելի պատճառաբանել, թե հիվանդ ես ու չես կարող ներկայացում խաղալ: Հայտարարել ես, որ ներկայացում պիտի լինի, ուրեմն պիտի լինի: Եվ դու ուզած-չուզած աշխատում ես, այլ ելք չունես:
-Ձեր թատրոնի օրինակով կարելի է ժխտե՞լ արվեստի հետ կենդանի շփման ժամանակավրեպությունը, դրա ստորադասումը ժամանակակից տեխնոլոգիաների հաղթարշավին:
-Այո՛: Համարձակորեն եմ ասում` այո: Այս թատրոնն իր կեցվածքով, իր բռնած ճանապարհով տարբերվում է մյուսներից: Եվ երեխաների ակտիվ մասնակցությունը ներկայացման պրոցեսին ենթադրում է, որ հենց փոքր դահլիճում պիտի լինեն ներկայացումները: Եթե Թումանյանի անվան տիկնիկային թատրոնում միաժամանակ աղմկեն մի քանի հարյուր երեխա, դա կվերածվի անկարգության: Իսկ «Ագուլիս» թատրոնում դա չի դառնում անկառավարելի բան, երեխաներն ակտիվ են, բայց ոչ` անկարգ: Մեր դահլիճում առավելագույնը յոթանասուն երեխա է տեղավորվում, և նրանց դժվար չէ կառավարելը, վերահսկելը: ՈՒ այս մոտեցումը մեզ տանում է դեպի թատրոնի ակունքները: Այն առաքելությունը, որ թատրոնն ունեցել է իր ծննդյան օրից սկսած, մոռացվել է: Խորենացին մեզ պատմում է թատերական առաջին գործիչների մասին, որոնք, բամբիռներն ուսերին գցած, գնում էին քաղաքից քաղաք, գյուղից գյուղ, շենից շեն ու ինչ-որ բաներ էին պատմում: Հոգևորականները նրանց հալածում էին: Ինչո՞ւ: ՈՒրեմն ինչ-որ մեկի ոտքը տրորել են: Այն ժամանակներից դեռ այդ հարաբերությունները կային հասարակության բարձր խավերի և ամենաստորին խավի միջև, ինչպիսին համարվում էին այն ժամանակվա թափառական այդ դերասանները: Այսօր մեր ո՞ր թատրոնն է վերին խավի ոտքը տրորում: Ո՛չ մեկը: Էսքան այլանդակություն կա մեր հասարակության մեջ, որի՞ մասին է խոսվում բեմից: Որտե՞ղ են ասում, որ հասարակությունը գող նախարարի ձեռքին գերի է: Չկա նման բան: Թատրոնն իրավունք չունի երեսպաշտություն անելու: Առաջներում անվանապես են մատնացույց արել, ծաղրել վերնախավի ներկայացուցիչներին: Այսօր շատ դժվար է այդ ավանդույթը վերականգնել: Ես հիմա մտածում եմ, որ «Ագուլիս» թատրոն եկող երեխաներից մեկ-երկուսը վաղը կարող են մտնել թատերական ասպարեզ ու, անցյալի ավանդույթներին հավատարիմ, ներկայացումներ անել: Ի՞նչ իմանաս, գուցե թե ստացվի: Ես իմ հանդիսատեսին վերաբերվում եմ որպես քաղաքացիների:

«ՄԵՆՔ ՀԱՂԹԱԾ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ ԵՆՔ, ՎԵՐՋԱՑԱ՛Վ»

-Մինչև Ձեր փոքրիկ հանդիսատեսների լիիրավ քաղաքացի դառնալը, այսօրվա չափահաս քաղաքացիների խնդիրներին անդրադառնանք: Ո՞րն է, ըստ Ձեզ, նրանց ամենաշատ հուզող խնդիրն այսօր:
-Այսօր ամենակարևորը Մաքսային միությանն անդամակցելու հարցն է: Կարծում եմ, որ մենք սխալ ենք թույլ տալիս` ընդդիմանալով դրան ու նախապատվություն տալով Եվրոպային: Մեր հասարակության մեջ շատ են շնորհալի մարդիկ: Իսկ շնորհալի մարդը անհատականություն է, որը շատ շուտ կարող է ձուլվել, կորչել: Այդ վտանգը ես տեսնում եմ Եվրոպային միանալու պարագայում: Մարդիկ կգնան ու կգնան: Կհիշվեն միայն անունները, ինչպես այսօր են հիշվում: Այդ մարդիկ ընդամենը հետագայում կարող են գալ Հայաստան, Էջմիածնում կաթողիկոսի աջը համբուրել և երջանիկ զգալ, թե իրենց ազգային պարտքը կատարեցին: Այսօր այդպիսի օրինակները բազմաթիվ են: Ակամա մտածում ես, թե ինչպես ստեղծվեց այս երկիրը: Խորհրդային Հայաստանը ոչ մի բան էլ չէր, բանի տեղ էլ չէին ուզում դնել: Պարզապես կարմիր բանակն այս կողմերով անցնելիս մի հատ էլ մեր տարածքի վրայով անցավ: Պարզապես մենք մեկ-երկու կամային անհատներ ունեինք, որ այս երկիրը պահեցին: Առաջինը պետք է նշեմ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի անունը: Նա գիտեր` ինչ էր անում: Եվ նրա օդանավը կործանողներն էլ գիտեին` ինչ են անում: Բայց, այդուհանդերձ, նրա արածը մնաց: Կարճ ժամանակ անց այլևս հնարավոր չէր պատկերացնել Սովետական Միությունը առանց Սովետական Հայաստանի: Առանց Բյուրականի, առանց կաուչուկի գործարանի չի կարելի պատկերացնել Սովետական Միությունը: Էս ժողովուրդը իսկապես կարողացավ մոխիրներից հառնել: Սա պետք է հիշել և օգտագործել: Խորհրդային իշխանությունը հաստատվելու սկզբնական շրջանում հո չէի՞ն մտածում, թե Հայաստանը կարող է դիտվել որպես առանձին միավոր, բայց, փաստորեն, դիտվեց ու հզորացավ: Տարածված մի թևավոր խոսք կար. «Широко шагает Азербайджан по магазинам Армении»: Դա հնարավոր էր դարձել մեկ հոգու` Կարեն Դեմիրճյանի շնորհիվ: Մենք կամային անհատների շնորհիվ ենք միշտ էլ կարողացել հասնել մեր հաղթանակներին: Չի կարելի սա մոռանալ: Պարծենալու բան չէ, բայց մենք էն ժողովուրդն ենք, որ չենք կարողանում մյուսների նման հանգիստ ապրել: Արդեն քանի տարի է` Խորհրդային Միությունը փլուզվել է: Բոլորն ինչ-որ ձև ունեն, ինչ-որ կերպ ապրում են: Նույնիսկ ուկրաինացիները, որ դուրս են եկել Մայդան, աղմկում են, մինչ այդ իրենց ձևով ապրում էին: Հիմա էլ Մայդանը կվերջանա, ու էլի նրանք իրենց ձևով կապրեն: Մենք չենք կարողանում էսքան ժամանակ մարդավարի ապրել: Միշտ ծանրության տակ ենք: Բա մեր երկի՞րը, բա մեր տո՞ւնը, բա մեր սահմա՞նը, բա մեր արա՞ծը, բա մեր գյուղացի՞ն… էս հարցերը վերջ չունեն մեզ համար: Անընդհատ էս բարդույթները տանում ենք մեզ հետ: Մենք մեզ կշտամբում ենք, թե ինչու ենք էսպիսին: Մենք հաղթած ժողովուրդ ենք: Բայց որովհետև պատմության ընթացքում համարյա թե երբեք այդպիսի հաղթանակ չենք ունեցել, չենք կարողանում դա գնահատել, արժևորել: Մենք հաղթած ժողովուրդ ենք, վերջացա՛վ: Մենք պարտվածի նկատմամբ մեծահոգությունն էլ ենք դժվարությամբ որդեգրում: Եթե ադրբեջանցիները մի հիմար բան են ասում, մենք անպայման ուզում ենք պատասխանել: Ի՞նչ պատասխանենք: Պարտված ժողովուրդ է, մի բան պիտի ասի, էլի՜: Նրանց էլ կարելի է հասկանալ. մարդկանց տասնամյակներ շարունակ սովորեցրել են, թե դա իրենց հողն է: Հիմա էդ հողը ձեռքներից վերցրել են: Մարդիկ դժվար են հասկանում, որ դա իրենցը չէր: Փա՛ռք Աստծո, ղարաբաղցիները` էդ կողավոր մարդիկ, կարողացան իրենց հողին տեր կանգնել: Օրինակ` իմ երկիրը` Ագուլիսը, հեշտությամբ տվեցինք-գնաց: Միայն երազանքն է մնացել, թե մի օր հետ ենք վերցնելու: Ի՞նչ հետ վերցնել: Ո՞վ կտա: Արդեն ամեն ինչ իրենցով են արել, գերեզմաններն էլ ավերեցին, ոչնչացրին: Հետք էլ չի մնացել: Այդպես եղավ, որովհետև իմ երկրացիները չունեին ղարաբաղցու կողը: Հիմա սա է: Պետք է կարողանաս հաշտվել իրականության հետ և կողքինիդ էլ հասկացնես, որ պետք է հաշտ լինի իրականության հետ: Մենք հաղթող ժողովուրդ ենք: Դա շատ ծանր պարտականություն է, պիտի կարողանալ դա կրել, պատվով կրել:
-Հանդուրժելու, մեծահոգի լինելու, ագրեսիային չպատասխանելու դեպքում մեր հաղթանակի արդյունքը կորցնելու վտանգ չե՞ք տեսնում:
-Չեմ ասում, թե առհասարակ չպատասխանենք: Բայց պատասխանելիս մենք երբեմն հավասարվում ենք նրանց: Ղարաբաղցիներն իրենց շատ ավելի զուսպ են պահում այդ դեպքերում: Որովհետև նրանք կողավոր ժողովուրդ են, շա՛տ կողավոր, և վստահ են իրենց ուժերին: Համեմատեք ղարաբաղցուն լոռեցու հետ: Ո՛չ մի համեմատություն, կարծես տարբեր ժողովուրդներ լինեն: Ղարաբաղցուն բան հասկացնել հնարավոր չէ: Նա իր ունեցածը վերցրել է, նրա ձեռքից ոչինչ չեն կարող հետ ստանալ: Վերջացած խնդիր է դա: Եվ իրենք դա գիտեն ու զուսպ են, հավասարակշռված: Պատմությունը նրանց բերել-կանգնեցրել է էդ հարթակի վրա: Եվ եթե ամեն ինչ այս հունով ընթանա, Ղարաբաղը նույնպիսի անհերքելի պետական միավոր կդառնա, ինչպիսին դարձավ Հայաստանը խորհրդային իշխանություն հաստատվելուց հետո:

Զրույցը`
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ