«Թող իշխանությունն այսօր մի ծրագիր մշակի, որ մարդիկ երեխա ունենան, որ ապահովված լինեն, որ չարտագաղթեն»

Բանաստեղծ, գեղանկարիչ, թարգմանիչ, Մշակույթի հայկական ֆոնդի նախագահ ԱՐԵՎՇԱՏ ԱՎԱԳՅԱՆԸ ավելի քան 20 գրքի հեղինակ է, այդ թվում` Մոսկվայում լույս տեսած գրքերի: Նրա գործերը թարգմանվել են տարբեր լեզուներով, շուտով առանձին գրքով նրա գործերը կներկայացվեն Պարսկաստանում: Իբրև գեղանկարիչ` անհատական ցուցահանդեսներ է ունեցել Երևանում, Մոսկվայում, Կիևում, Վիլնյուսում, Լոս Անջելեսում, Բոստոնում, Փարիզում:
Նրա ձևավորմամբ ու նկարազարդումներով լույս են տեսնում իր և այլոց գրքերը:
Գրողի ուշադրության կենտրոնում են հայ մարդուն հուզող հասարակական, քաղաքական, մշակութային խնդիրները:

-Պարոն Ավագյան, ՀԳՄ համագումարին մնացել են հաշված օրեր, ի՞նչ սպասելիքներ ունեք:
-Գրողների միության հերթական համագումարը նախատեսված է հոկտեմբերի 20-ին: Ես առաջարկել եմ, որ ոչ միայն նախագահի ընտրության հարցը դրվի, այլև քննարկվեն գրական, մշակութային կարևորագույն խնդիրներ:
-Ավելի կորոշակիացնե՞ք` ի՞նչ առաջարկների մասին է խոսքը:
-Առաջարկները կապված են հազարամյակների ընթացքում հայոց գենի, մարդաբանական «արմենոիդ» տեսակի ոչնչացմանն ուղղված այն ցավալի իրողության հետ, որ կոչվում է «ցեղասպանություն», ես կասեի` հայասպանություն: Այսօր ծպտյալ, աննկատելի ցեղասպանությունը շարունակվում է` հարկադիր տեղահանության, արտագաղթի ձևով: Կատարվում է այն, ինչ նախատեսել էին մեր թշնամիները դարեր շարունակ: Բնականաբար, ինձ և ինձ նմաններին չի կարող չհուզել դա: Գրողները, մտավորականները պետք է բարձրացնեն այդ հարցը, ահազանգեն, որ այն հասնի ոչ միայն մեր ազգային գիտակցությանը, այլև համամարդկային չարիք որակվի: Եթե մենք այսօր ունենք իսկապես ազատ ու անկախ հայրենիք, պետք է օգտվենք հոգևոր, մշակութային ազատության, արդարության, հավասարության արժեքներից, պետք է գնանք բարեշրջման ճանապարհով, վերարտադրվելով, բազմապատկվելով, մեր ազգային գերնպատակին հասնելով: Դժբախտաբար, ինչպես նախկինում, այսօր էլ մեծ տերությունները, իրենց շահերից ելնելով, թելադրում են մեր իշխանություններին: ՈՒ միշտ էլ գտնվել են մարդիկ, ովքեր հլու-հլազանդ կատարել են այդ թելադրանքները: Այսօր մենք տեսնում ենք, որ ինչ-որ մի տեղ անզոր ենք ընդդիմանալու այդ ուժին: Գրողների միությունը պետք է կարողանա ներսից ապահովել այդ ճնշումը, որովհետև մարդկային օրգանիզմը ներքին և արտաքին ճնշումներին հակակշռող արարչական հորինվածք է, երբ նրա ճնշումն ընկած կամ բարձր չէ, կարող է առողջ կերպով դիմակայել արտաքին աշխարհի բոլոր տեսակի գործընթացներին: Ես կարծում եմ՝ մենք պիտի կարողանանք այնպես առողջացնել մեր հոգևոր, մշակութային դաշտը, որ այդ առողջությունը փոխանցենք հանրությանը, ու հուսահատությունը, կասկածամտությունը, չարությունը դուրս գան մեր միջից: Գրականությունը այն արվեստն է, որ ավելի մեծ իրավունք և ավելի շատ հնարավորություն ունի մարդկանց ներկայացնելու արդարամտության, բարության, ազատության և մնացած արաչական, աստվածային բարձր հատկանիշների կարևորությունը` ազգի ոչ թե կայացման, գոյատևման, այլ հարատևման համար:
-Ներքին խնդիրները լուծելուց զատ, մենք Մեծ եղեռնի մասին ասելիք ունենք աշխարհին: Որպես գրող` ինչպե՞ս եք պատկերացնում այդ գործընթացը:
-Տարիներ առաջ, երբ ես աշխատում էի «Ավանգարդ» թերթում, առաջարկեցի, որ Թարգմանչանց տոնը նշենք որպես գրականության, արվեստի, մշակույթի, դպրության տոն: Այն ժամանակ շատ խոչընդոտներ կային, այդ տոնը համարում էին եկեղեցական տոն, և ոչ մի կերպ թույլ չտվեցին, որ իմ առաջարկությունը տպագրվի թերթում: Տարիներ անց` իշխանափոխութունից հետո ինձ հաջողվեց բարձրացնել հարցը: Եվ մենք հիմա նշում ենք Թարգմանչաց տոնը: Թարգմանչական արվեստի միջոցով է, որ պետք է կատարվի այդ շփումը: Վերջին տարիներին ցեղասպանության մասին սկսեցին խոսել ու գրել նաև օտար, անգամ թուրք հեղինակները, ցեղասպանության մասին ականատեսների վկայությունները պահպանվել են նաև այն ժամանակվա պարբերականներում: Թուրքերը և նրանք, ովքեր իրենց մեղավոր են զգում (բոլոր մեծ տերություններն այդտեղ իրենց մեղքն ունեն), փորձում են քողարկել դա:
Գրական մշակության դաշտում 1960-ականներից առողջացել էր թարգմանչական գործընթացը, ինքս այս գործի կազմակերպիչներից եմ եղել: Յուրաքանչյուր ազգի համար իր գրականության նման թանկ է նաև օտարազգի գրականությունը, որովհետև հնարավոր չէ ներփակ դաշտում անել այն, ինչ գրականությունը կարող է անել համաշխարհային, ինչ-որ տեղ տիեզերական չափանիշներով:
-Այսօր ոչ թե ներփակ, այլ ծայրահեղ բաց է գրականությունը, խոսում ու գրում են ամեն ինչի մասին:
-Ես կարծում եմ, նաև պետք է ունենալ ներփակվածություն: Արյունը պտտվում է մեր մարմնի միջով, սրտի, ուղեղի միջով, այսինքն, ամեն ինչ չէ, որ պետք է հրապարակել: Այսօրվա Հայաստանի իրականության մեջ մենք չունենք պետական գաղտնիք կոչվածը, ամեն ինչ բաց է, ամեն ինչի մասին գրվում է, ամեն ինչ քննադատվում է: Մի բզկտված հայրենիք ունենք, ազատության, անկախության անվան տակ մեր պետականության բոլոր լծակները տվել են օտարներին և տեղական օլիգարխներին, հայ մարդը չի կարողանում օգտվել իր հայրենիքի հարստությունից: Մեր ընդերքը հարուստ է, մենք ունենք ջրային ռեսուրսներ, ավելի թանկ, քան նավթը, ունենք ոսկի, մոլիբդեն, ունենք խելք: Հայ մշակույթն իր տեսակով, իր պոտենցիալով այսօր համաշխարհային մշակույթի առաջատարներից կարող է լինել: Բավական է մեր նկարիչների միության շուրջ 1000 անդամների և մյուս ստեղծագործողների արվեստը ներկայացնել աշխարհի շատ երկրներում, գեղարվեստի սրահներ բացել (այդքան փողեր են ծախսում` իզուր տեղը), դրանք վաճառել, և ազգը դրանով կապրի: Խորհրդային իշխանության տարիներին հայ քանդակագործները Միության տարբեր անկյուններում քանդակներ էին տեղադրում, որմնանկարներ էին անում, փող էին վաստակում` մնալով Երևանում: Այսօր բոլոր ճանապարհները փակված են, որովհետև օտար խորհրդատուները պարտադրում են իրենցը և ավերում են մեր երկիրը:
Անկախության հենց առաջին տարիներին օտարեցին, սեփականաշնորհեցին գրախանութները: Մշակութային բոլոր օջախները ենթարկվեցին այդ արշավանքին: Ես ինքս, լինելով Մշակույթի հայկական ֆոնդի նախագահ, բոլոր ստեղծագործական միությունների ղեկավարների ստորագրությամբ, ի պաշտպանություն մեր մշակութային օջախների, պայքար սկսեցի: Բայց դա չխանգարեց, որ Մշակույթի հայկական ֆոնդի տարածքները ապօրինաբար սեփականաշնորհվեն և տրվեն ուրիշներին` դարձյալ կատարելով դրսի կամքը: Նրանք ուզում են, որ կարգուկանոն չլինի այստեղ, որովհետև հզոր Հայաստանը ոչ ոքի ձեռնտու չէ: Օտարները, որ թվում է` մտածում են մեր մասին, ուզում են, որ մեր իշխանությունները լեգիտիմ չլինեն, լինեն խոցելի, որ երբ ուզեն՝ թելադրեն, երբ ուզեն՝ խայտառակեն և այլն, և այլն: Ես նման հարցերի մասին բազմիցս խոսել եմ հեռուստաեթերով, բայց հիմա երևի վախենում են, չեն հրավիրում: Այս հարցերը շարունակաբար քննարկում ենք մեր մշակութային խորհրդարանում: Ամեն հինգշաբթի հավաքվում ենք և որևէ հարց ենք բարձրացնում` կապված մեր հողի, ջրի, բնաշխարհի հիմնախնդիրների հետ: Անհանգստացնում է նաև այն, ինչ կատարվում է հեռուստաընկերություններում: Ես մի անգամ «Շանթի» եթերում ասացի, որ ձեր հաղորդումներով ստեղծում եք այն հերոսի կերպարը, որին նայելով հայ մարդը խեղաթյուրվում է: Մի՞թե կարելի է տղամարդկանց շրջազգեստ, կրծկալ հագցնել, իբր թե հումոր են անում: Ո՞վ է վաղը, մյուս օրը պաշտպանելու այս երկիրը, կրծկալներ ու շրջազգեստ հագնող տղանե՞րը, թե՞ «Վիտամին» ակումբով դաստիարակված տղաները, որոնք կարող են դառնալ դասալիքներ և հայրենադավներ:
-Այդ քննարկումները ի՞նչ են տալիս մեզ:
-Արթնացնում են հիշողությունը, գիտակցությունը, ճանապարհ են ցույց տալիս: Կրակը պետք է վառ պահել: Մենք ձմռան կեսին ամառային շորերով դուրս չենք գալիս, պահպանում ենք մեր առողջությունը, որ կարողանանք դիմանալ ամռան շոգին, ամռան շոգին էլ մտածում ենք զովության մասին, այսինքն, այդ հավասարակշռությունը պետք է պահել: Մեր իշխանությունները չեն հասկանում՝ ինչ են անում, երբ պաշտոն են տալիս տգետ ու դատարկամիտ մարդկանց: Երևանի կենտրոնից հարկադրաբար հանեցին քաղաքաբնակներին: Հյուսիսային պողոտայում կառուցված ու չբնակեցված շենքերը պետական ո՞ր շահի համար կառուցվեցին: Ավտոտնակը, որ քսան տարի շարունակ իմն է եղել, սեփականաշնորհել են, տվել են ուրիշի, ով խաբել է, թե շենքեր է կառուցելու, ներկայումս փակ վիճակում է գտնվում, չեմ կարողանում օգտագործել: Քաղաքապետարան նամակներ եմ գրում, ստանում եմ լղոզված պատասխաններ: Դատարան չեմ կարող դիմել, որովհետև դատարանները հաստատում են ապօրինությունը: Կոռուպցիան այնքան շատ է, որ հույս չունես, թե որևէ արդյունքի կհասնես:
-Գրողների միությունն այսուհետ հասարակական կազմակերպություն է, ի՞նչն է փոխվել: Սա դրակա՞ն, թե՞ բացասական փոփոխություն եք համարում:
-Գրողների միությունը (և բոլոր ստեղծագործական միությունները) պետք է լիներ պետական կառույց, ոչ թե հասարակական կազմակերպություն: Մեր հոգեկերտվածքին հատուկ է իսկական ստեղծագործական ունակությունը: Մենք ունենք համաշխարհային չափանիշներով գեղանկարիչներ, արվեստագետներ և կարող ենք ներկայանալ աշխարհին: Ես ինքս շատ ցուցահանդեսներ եմ ունեցել արտասահմանում, կարողանում էի ցուցադրել, նաև վաճառել աշխատանքներս: Այսօր չկա այդ հնարավորությունը: Այս ստորաքարշ գոյատևությունը հայասպանության և ցեղասպանության շրջանակների մեջ է, մարդկության դեմ ոճրագործության: Այսօրվա դեմոկրատիան խոսում է բարոյականությունից, մարդկանց անբարոյական է սարքում, խոսում է խաղաղությունից, պատերազմ է հրահրում: Խորհրդային երկիրը արյան մեջ թաղված էր, Գորբաչովը ստանում է խաղաղության Նոբելյան մրցանակ:
-Ցեղասպանության թեման ինքներդ բարձրաձայնե՞լ եք` գրականության միջոցով:
-Իմ բանաստեղծություններից մեկը՝ «Հուշարձանն ապրիլի 24-ի համար», Դայանա Տեր-Հովհաննիսյանի թարգմանությամբ, տպագրվեց ամերիկյան «Մոնիտոր» թերթում, աղմուկ բարձրացավ, թուրքերը բողոքեցին, հայերը պաշտպանեցին: Ես ընդամենը ասում եմ` ամեն ընկածի համար մի ծառ պիտի տնկենք, մի ծաղիկ, մի աստղ, մի մանուկ պիտի ունենանք, որ կարողանանք զոհվածների հիշատակը ծաղիկներով, աստղերով պահել ու այդ հուշարձանը կանգնեցնել: Այդ գործը տպագրվել է տարբեր երկրներում: Գրականության միջոցով խոսվել է ու խոսվում է Ցեղասպանության մասին:
-Վարուժան Ոսկանյանի «Շշուկների մատյանը» ցեղասպանության թեման է վեր հանում և ներկայացվել է Նոբելյան մրցանակի: Հույս կարո՞ղ ենք ունենալ, որ այս գործն աննախադեպ իրարանցում կառաջացնի, կարժանանա Նոբելյան մրցանակի:
-Ես միայն կարող եմ ասել, որ առայժմ ուղղակի արգելված է հայ մարդուն Նոբելյան մրցանակ տալը: Երբեք չեն տվել և դեռ չեն տալու: (Հարցազրույցը կայացել է մինչև Նոբելյան մրցանակաբաշխությունը- Ա.Ս.)
-Շարունակվող ցեղասպանությունը` արտագաղթը, արդյոք նո՞ր իրողություն է, պանդխտությունը մի՞թե նախկինում չի եղել:
-Թող իշխանությունն այսօր մի ծրագիր մշակի, որ մարդիկ երեխա ունենան, որ ապահովված լինեն, որ չարտագաղթեն: Գրիգոր Քեշիշյանը պատմում էր մի հայի մասին, որ Կիպրոսի ծովափնյա իր բնակարանն ուզել է վաճառել, նրան հրավիրել են Կիպրոսի դեսպանատուն, ասել են՝ քո հայրենիքը գտնվում է խորհրդային երկրում: Կիպրոսի այդ տունը, որ ուզում ես վաճառել, մեր հայրենիքի մի մասն է, մեր երկիրը չի ուզում, որ դու այդ բնակարանը վաճառես: Այսինքն, այսպես է դրված եղել հարցը. սփյուռքում գտնվող հայ մարդու տունը Հայաստանի անբաժանելի մասը պիտի լիներ: Իսկ հիմա ի՞նչ է կատարվում, օրինակ, եթե նախկինում մարդկանց աքսորում էին Ռուսաստան, Սիբիր, հիմա սիրով են գնում, որ աշխատանք գտնեն:
-Գրողի ձայնը, կարծում եք, տեղ հասնո՞ւմ է:
-Գրողի ձայնը տեղ է հասնում: Մի ժամանակ թերթերը գրում էին` մենք ունե՞նք մշակույթ: Մենք ունենք բարձր գրականություն, համաշխարհային չափանիշների գեղանկարչություն: Մենք ունե՛նք, հարկ է արվեստագետներին տեր կանգնել, բարձրացնել: Ես Մոսկվայի գրողների կենտրոնական տանը ունեցել եմ հեղինակային երեկո` տոմսերով: Մասնակցել եմ միջազգային մի շարք փառատոների՝ Փարիզում, Լեհաստանում, Հարավսլավիայում: Անկախությունից հետո իրավիճակը փոխվել է:
-Նկարիչները հաճախ գրում են, գրելիս էլ դարձյալ նկարում են, կարո՞ղ ենք նույնը Ձեր մասին ասել:
-Մարդու մեջ կա էներգիա, նույն էներգիան տաքացնում է, նույն էներգիան սառեցնում է, այդ էներգիան դառնում է նկար, բանաստեղծություն, երգ, գույն, մեղեդի, բարություն, կարող է դառնալ կայծակնահարող ուժ, կարող է չարություն ծնել: Թեև ես կարծում եմ՝ բանաստեղծները ավելի բարի հոգիներ են, աշխարհն ավելի բարիացնելու ու գեղեցկացնելու ձգտումով են լցված, և ընթերցողները դրա համար են սիրում բանաստեղծներին: Գեղանկարչության մեջ ես տառերը, բառերը օգտագործում եմ խորհրդանշական ձևով, տառը դառնում է գույն, գիծ, բառը դառնում է գաղափար: Ինձ դուր է գալիս: Ես ինքս, որպես իմ առաջին ընթերցող, երբեմն հոգեկան բավարարվածություն եմ ստանում, երբ տեսնում եմ, որ այն, ինչ մտահղացել էի, ստացվեց:
-Երբ բանաստեղծությունը երգ է դառնում, կարծես նոր շնչառություն, նոր և ինքնուրույն ճանապարհ է գտնում: Ձեր տեքստերով գրվե՞լ են երգեր:
-Այո, լուսահոգի Հարություն Դելլալյանն է գրել, Արթուր Փարսադանյանը, Արսեն Համբարյանը, Արամ Սաթյանը, ուրիշներ:
-Ասմունքողների և պոետների մեջ մի տեսակ լուռ հակամարտություն կա: Գրողները չեն հավանում նրանց պաթոսն ու ճաշակը, ասմունքողներն էլ հիմնականում չեն անդրադառնում մերօրյա գրողների գործերին: Ձեր գործերը ուշադրության արժանանո՞ւմ են:
-Առաջին բանաստեղծությունս հնչեցրել է Հրաչուհի Ջինանյանը, Վոլոդյա Աբաջյանն էր արտասանում, Յուրի Ամիրյանը, Ժենյա Ավետիսյանը և այլք: Մեր օրերում արդեն գրողները վճարում են, որ ներկայացվեն իրենց գործերը:
-Պոեզիայի պուրակի մասին ի՞նչ կասեք, որպես պոետ ու պոեզիայի բաժանմունքի ղեկավար:
-60-ականներին «Ավանգարդում» գրականության բաժնի վարիչն էի, կազմակերպում էի պոեզիայի օրեր Իսահակյանի արձանի մոտ, ընթերցողները բերում էին իրենց գործերը, ընտրում էի, բարձրախոսով կարդում էին: Այնքան լավ էր ընդունվում, անգամ «Ժամանակ» ծրագրով են ցույց տվել, որ Հայաստանում նման բան է կատարվում: Հետո Զվարթնոցի ավերակներում եմ կազմակերպել պոեզիայի օր, ԵՊՀ-ի մեծ դահլիճում, հանրապետության մի շարք քաղաքներում:
-Ի՞նչ կասեք այսօր ստեղծվող պոեզիայի, մերօրյա պոետների մասին:
-Կան լավ հեղինակներ, լույս են տեսնում լավ գրքեր: Ինքս առաջարկել և կազմել եմ հայ քնարերգության անթոլոգիան, ինքս եմ գրել նախաբանը: Դա իմ գնահատականն է:

Զրույցը`
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ