«Ընտրական ախտը մեր մշակույթ մտավ 98-ից հետո ու գնալով խորացավ»

Տարիների հեռվից նայելիս առաջինը, որ ԱԺ-ում նկատելի է դառնում անմիջապես, հին ու ծանոթ դեմքերն են, հետո նոր օրենսդիր մարմնի որակական փոփոխությունը: Հին ու ծանոթ դեմքերից մի քանիսը ժամանակին գաղափարակիցներ էին, նստում, օգտվում էին նույն կաթսայից, իսկ այսօր ներկայացնում են քաղաքական տարբեր թիմեր, անհրաժեշտության դեպքում, չխնայելով միմյանց, խոցելի դրվագներ հիշեցնում անցյալից: Ոչինչ չես ասի, նորմալ է, ժամանակի ոգուն բնորոշ:
Այս ամենով հանդերձ, կարծում եմ, առավել ընդունելին մարդու այն տեսակն է, որը քաղաքական դաշտում թիթեռային վարքագիծ չի դրսևորում, անկախ նրանից, դիմադի՞ր է, թե՞ ընդդիմադիր:
ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ անուն-ազգանունը հուշում է, որ մինչ բովանդակային զրույցը, պետք է վերադառնանք 90-ականների սկիզբը։

-Իրականում ընտրված 1-ին պառլամենտը, այո, 90-ին էր և, փա՜ռք Աստծո, որ այդ ընտրություններն անցան իշխանությունը հանձնողի խոհեմության ներքո: Գիտեք, պառլամենտում մենք մեծամասնություն չէինք, և եթե չկայանար համագործակցությունը կոմունիստների հետ, դժվար է ասել, թե գործընթացներն ինչ ուղղությամբ կզարգանային: Իշխանափոխության փափուկ, գրագետ անցումը մեզ զերծ պահեց ցնցումներից և օգնեց տվյալ ժամանակահատվածում ապահովելու բարեփոխումների ընթացքը, ժողովրդավարության էլեմենտների ներմուծումը, մի խոսքով` մեր երկրի զարգացումը: Հայոց պատմության մեջ դա մի նոր էջ էր: Պառլամենտարիզմի լավագույն տարիներն էին, որոնց ընթացքում շփվել եմ հանրապետության իրական էլիտայի, մտավորականության հետ. Հրանտ Մաթևոսյան, Վարդգես Պետրոսյան, Ռաֆայել Իշխանյան, Խաչիկ Սաֆարյան... Հզոր մարդիկ, որոնց համար հայրենիքի զարթոնքը և անկախության գործընթացը վեր էին ամեն ինչից: Սեփական բարեկեցությամբ զբաղվելն այդ ժամանակ անբարոյականությանը հավասար մի բան էր, 260 պառլամենտականներից ոչ մեկը բիզնեսով չէր զբաղվում: Հիմա հակառակն է:
-Հակառակի խնդրին, անշուշտ կանդրադառնանք, բայց այս պահին, կառչելով Ձեր այն արտահայտությունից, որ 90-ին ունեցանք իրականում ընտրված պառլամենտ, կառաջարկեի անդրադառնալ հաջորդ ընտրությունների ընտրական գործընթացներին ու արմատավորվող մեխանիզմներին:
-95-ի ընտրությունները նույնպես արդար էին ու թափանցիկ...
-Անվերապահորեն համաձայն եմ 90-ի, բայց հաջորդող ԱԺ-ի և նախագահականի հետ` ոչ: 95-96-ին երկրի ռելս փոխելու անհրաժեշտություն այլևս չկար, հիմքերը դրված էին, և այս ֆոնի վրա արդեն նկատվում էին ախորժակը տեղը մարդիկ, որոնց ձեռքերը, աստիճանաբար երկարելով, դերակատարություն ունեցան նաև ընտրական գործընթացներում:
-Անընդունելի է Ձեր տեսակետը, 95-ի ընտրությունները շատ էլ նորմալ են անցել, միայն մի փաստ ֆիքսենք. էդ ժամանակ ոչ մի կոպեկ չի բաժանվել: Բացարձակ: Ընտրական ախտը մեր մշակույթ մտավ 98-ից հետո ու գնալով խորացավ:
-Ինչո՞ւ, ո՞րն է պատճառը: Փողի դերի բարձրացումը անհա՞տը բերեց, թե՞ դա հասարակության անապահով խավի պահանջն էր, որն այնուհետ լայն տարածում գտավ: Ի վերջո, ընտրակաշառքը սոցիալակա՞ն ծագում ունի, թե՞ քաղաքական:
-Քաղաքական կամքի խնդիր է: Երբ 1-ին դեմքը փող չի ուզում, 2-րդը նրան չի տալիս, երբ 2-րդը չի ուզում, 3-րդը չի տալիս: Այսինքն` սա մի ամբողջ շղթա է, փոխկապակցված, և հիմնականում պայմանավորված մեկ մարդով: Այստեղից էլ առաջ է գալիս տվյալ իշխանության լեգիտիմության հարցը: Ժողովրդի կողմից ընտրված կառավարությունը պատասխանատվություն է ունենում, ոչ լեգիտիմը կապանքներից ազատ է, սեփական ժողովրդի հանդեպ զուրկ պարտքի ու պատասխանատվության զգացումից: Իզուր չի ասված` պատասխանատվությունը հաճելի բեռ է, որով դու առաջնորդվում ես, իսկ մյուս կողմից` այն քեզ կաշկանդում է: 98-ից սկսած ընտրվողն այլևս չուներ պարտքի զգացում, որովհետև չէր ընտրվել էն մարդու կողմից, ում հաշվետվություն էր տալու:
-Շեշտադրում արեցիք` «կախված է մի մարդու կամքից»: Եվ այդ մեկը երկրի նախագահն է, ճի՞շտ է:
-Այո:
-Այդ դեպքում ի՞նչ տեղի ունեցավ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ, նա՞ էլ դիմափոխվեց, մի՞թե ախտի առաջ դռները նրա օրոք չբացվեցին:
-Չէ, չէ, ի՞նչ եք ասում, հանրապետության առաջին նախագահի ժամանակ այդ ախտը չի եղել:
-Վարչական լծակներ չեն օգտագործվել, ընտրությունների արդյունքներ չեն կեղծվել, քվեաթերթիկներով լի արկղեր չեն գողացվել... Դե, մենք էլ ոչ 96-ի նախագահական ընտրություններն ենք անցկացրել, ոչ էլ դրա հետևանքները տեսել, ա՞յս եք ուզում ասել:
-Ամենևին: Ես չեմ ժխտում վարչական ռեսուրսների կիրառումը, առանձին կուսակցականների նկատմամբ ճնշումները: Այո, եղել են նաև տեղային, խմբակային հայրենասիրության դրսևորումներ ու էլի շատ վատ բաներ: Եղել են կաշառք վերցնող և կոռումպացված մարդիկ, չարաշահման ոչ քիչ դեպքեր, մի խոսքով, ամեն ինչ էլ եղել է, բայց Լևոն Տեր-Պետրոսյանի օրոք, հավատացեք, կոռումպացված համակարգ չի եղել: Երբ ես ասում եմ, որ մինչև 1998-ը ընտրություններին փող չի բաժանվել, դա չի նշանակում, որ չեն եղել մարդիկ, ովքեր մեկի թոշակի կամ մյուսի երեխայի ուսման վարձի խնդիրը այլ կերպ են լուծել: Եկեք իմ փաստարկները շրջված վիճակում չդիտարկենք: Դեպքեր և երևույթ, համակարգ և անձեր. սա՛ է խնդիրը, հետևապես` համակարգը դառնում է միջոց պառլամենտ մտնելու համա՞ր, թե՞ դա կիրառվող էլեմենտ է ընտրությունների ժամանակ:
-Պարոն Մանուկյան, չխորանալով փիլիսոփայության մեջ, մի թեթև հարց. ինչո՞ւ են նոսրանում ՀՀՇ-ի շարքերը, և այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ հնաբնակներից միայն Դուք մնացիք Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ամենահավատարիմ զինակիցը:
-Ես այսօր ղեկավարում եմ մի թիմ, որի անունից երաշխավորված եմ ասելու, նաև ՀՀՇ կուսակցության կողմից, որ մեր թիմում քանակական, որակական և բարոյական տեղատվություն չի եղել: Մենք նույն թիմն ենք` մեր ինքնուրույն դիմագծով, և հանրապետությունում ունենք 43 մասնաճյուղ` 7500 անդամներով: Հիմնականում, որը նաև թերություն է, տարիքով մարդիկ են: Երիտասարդները 20-22 % են, որոնք էլ մեր բարեկամների, ընկերների, պայքարի վկա եղածների երեխաներն են: Լավ ջահելություն է, հեռանկարային: Մեր թիմի ամբողջական մասը եղել ու մնում է Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գաղափարակիցը, հավատավորն ու նվիրյալ զինակիցը:
-Իսկ ի՞նչ եղան, ո՞ւր կամ ինչի՞ հետևից գնացին Վազգեն Մանուկյանը, Դավիթ Վարդանյանը, Ալեքսանդր Արզումանյանը, Կարապետ Ռուբինյանը, Բաբկեն Արարքցյանը, Արա Սահակյանը, էլի թվե՞մ:
-ՀՀՇ-ն սկզբից ևեթ եղել և մնում է որպես ծիլ տվող կուսակցություն: Նրանից ոչ միայն դուստր ձեռնարկություններ են դուրս եկել, այլև թոռներ ու ծոռներ:
-Նորմալ «ծննդաբերության» արդյունքում ծնվողները ծնողի հետ եթե ոչ ջերմ, ապա գոնե սովորական հարաբերություններ են պահպանում:
-Դուք մի փոքր լավ չեք տեղեկացված: Բաբկեն Արարքցյանը, օրինակ, շատ ակտիվ է, ամեն շաբաթ նրան կարող եք տեսնել «Արմատ» կառույցում, լուրջ թիմ կա նրա կողքին: Մեր կապը խզված չէ, հաճախ ենք հանդիպում: Եվ ոչ միայն նրա հետ: ՈՒ մեր բոլոր ընկերները հավատում, վստահում են ՀՀ առաջին նախագահին: Ձեզ մի բան ասեմ, մնացածը ինքներդ եզրակացրեք: Խորհրդային Միությունում երբ սկսվեց անկախացման գործընթացը, բոլոր հանրապետություններում կոորդինացնող կառույցներ, քաղաքական ուժեր և կուսակցություններ կային: Այսօր դրանցից ոչ մեկը չկա` ո՛չ Ռուխը, ո՛չ Սաուդիսը և ո՛չ էլ «Սվոբոդան»: Չկան նաև լիդերները: Իսկ մեր կուսակցությունը կա, և Լևոն Տեր-Պետրոսյանը քաղաքական դաշտում եղանակ ստեղծողներից է:
-Բայց ոչ 88-ի նման. մարդկանցով հոծ փողոցներ, բռունցքված ձեռքեր... հավատով լեցուն միակամ ազգ: Իսկ այսօր շատերը վրդովված են. «Սա մեր երազած Հայաստանը չէ»: Եթե այդպես է, ուրեմն ամեն մեկս մեր տեղում չենք արել այն, ինչ անելու էինք հայրենիքի կանչով, ուրեմն` մեղավոր ենք բոլորս, ամեն մեկս յուրովի: Ո՞րն է ըստ Ձեզ` Լևոն Տեր-Պետրոսյանի միակ սխալը, թերացումը, կամ չմոռացվող վրիպումը:
-Հնարավոր է պատասխանս տարօրինակ հնչի, բայց իրականությունը հետևյալն է. հանրապետության առաջին նախագահի առաջադեմ, հասարակության միջին մակարդակից բավականին բարձր, ազատական լիբերալ և հեռատես լինելը երբեմն խանգարել են իրեն: Հասարակությունն այնքան պատրաստ չէ, որ հասնի նրա հետևից: Տարբերության արդյունքում ինքը երբեմն ոչ ճիշտ է ընկալվում:
-Այսօ՞ր էլ այդպես է:
- Կարծում եմ, այո, որովհետև քո հասարակության...
-...գուցե` մե՞ր հասարակության:
-Դե, հա՛, մեր հասարակության ակտիվ, գրագետ, աշխատունակ մասը լքում է Հայաստանը: Չի կանխվում նաև ուղեղների արտահոսքը: Էս դեպքում մնացողների հասարակական, քաղաքական միջին մակարդակն ընկնում է շեշտակիորեն: Իսկ նման իրավիճակում ոչ ակտիվ հասարակությունն այլևս անկարող է մեծ, ֆունդամենտալ պահանջներ դնելու:
-Փաստորեն, ունենք միջին մակարդակից ցածր նշաձող ունեցող ժողովուրդ և հզոր ինտելեկտի տեր քաղաքական գործիչ, որը, փոխելով իշխանափոխության մասին իր տեսակետը, առաջարկում է գնալ սահմանադրական ճանապարհով: Տարբերակ, որից խեղճ ու կրակ ժողովուրդը գլուխ չի հանում:
-Տեսեք, անգամ Դուք այդ պրոբլեմը ունեք: ՈՒ եթե Ձեր մտքով անցնում է, որ զենքով, ջարդ ու փշուր անելով կամ պիկետներով հնարավոր է լրջագույն խնդիրներ լուծել, սխալվում եք, դա քաղաքակիրթ չէ:
-Ձեր մեկնաբանությունը դուրս է իմ մտածողությունից: Հարցադրմանս հիմքում, համաձայն Ձեր դիտարկման, առաջին նախագահի և ժողովրդի միջև գոյություն ունեցող մակարդակների վիհն է, որից, ըստ իս, ոչինչ սպասելի չէ, մինչև որ հասարակության մակարդակը չբարձրանա, կամ լիդերինն իջնի այնքան, որ միմյանց հավասարակշռեն:
-Ցանկությունների և մեթոդների միջև եղած խզումը, միևնույն է, ինձ թույլ չի տալիս գալ ու հավասարվել այն մակարդակին, ինչի մասին ակնարկում եք: Քաղաքական ուժը, որն իջնում է արաբական կամ ռադիկալ մուսուլմանների մակարդակին, ուղղակի անթույլատրելի է, ես դա չեմ ընդունում: Սևակն է ասել. «Դու ոչ թե իջնելու ես ընթերցողի մակարդակին, այլ ընթերցողին պետք է բարձրացնես քո մակարդակին»:
-Անկախության 20 տարիներին հորդորներ, քարոզներ և հյութեղ խոստումներ շատ են շռայլվել: Ոմանք այսօր շողշողում են, իսկ մեծամասնությունը կիսալույսի մեջ է: Ե՞րբ և որտեղի՞ց սպասենք լիալուսնին:
-Վրաստանի դեպքն ինձ ոգևորում է: Հարևան երկրում տեղի ունեցած դրական պրոցեսները վարակի նման կարող են մեր սահմանը հատել: Բացառված չէ ոգևորության նոր ալիքի բարձրացումը, մանավանդ որ դրան օգնում է գործող իշխանությունն իր վայրագություններով, մոնոպոլիզացվածությամբ, գների ֆանտաստիկ աճով, տնտեսական այլանդակություններով:
-ԱԺ-ի ոչ միատարրությունը կգործի ի նպա՞ստ, թե՞ կսանձվի մեծամասնության կողմից:
-ԱԺ-ն երբեք այսչափ բազմաշերտ չի եղել: Բայց, ցավոք, 131 պատգամավորներից երևի թե 100-ը եկել են բացառապես ուրիշ խնդիրներ լուծելու: Ամեն մեկն իր բիզնեսն ունի, հետաքրքրությունների նեղ շրջանակը: Մեր հաշվարկներով, նրանցից 75-ը միլիոնատեր է, մի քանիսը` միլիարդատեր: Որպես օրենսդիր մարմին, ԱԺ-ի որակական մակարդակը հասարակության միջինից մի բան էլ ցածր է:
-Չմոռանանք, որ միջին ասվածը գոյանում է բոլորի, այդ թվում և` ձեր թիմի պարագայում:
-Մեր գալով փոքր-ինչ փոփոխություններ են կատարվել: Իշխող կուսակցության պատգամավորները հաճախում են կանոնավոր, շատ ավելի զուսպ են, զգուշավոր, մի մասն սկսել է կարդալ, այսինքն` ԱԺ-ում մենք լուսավորչական աշխատանքներով ենք զբաղված: Իմ դիտարկմամբ` նախորդ գումարման ժամանակ 45-65 պատգամավոր ընդհանրապես չի խոսել, էդ մարդիկ ԱԺ-ի շենքը լցրել են միայն լռությամբ:
-Գուցե էդ մարդիկ առաջնորդվել են «խոսելն արծաթ է, լռելը` ոսկի» սկզբունքո՞վ:
-Չէ հա: Էդ մարդիկ պարզապես խրված են եղել միատարրության ճահճի մեջ, և ձայն հանելու կարիք չի եղել, հանգստացել են իրենց պատյանի մեջ ներքաշված: Այժմ նրանց հանգիստ գոյավիճակը խաթարված է մեր ներկայությունից, զգում են, որ ԱԺ-ում նոր քամի է ներխուժել:
-Նոր քամու կամ քամիների ուժն առաջին անգամ զգացվեց Վարդան Օսկանյանի պարագայում և` ապարդյուն: Ի՞նչ օգուտ նմանատիպ քամիներից:
-Նախ` դա առաջին դեպքը չէր, երկրորդն էր: Բյուջեի քննարկման ժամանակ 50-ից ավելի ձայն հավաքեցինք, այսինքն` մեծամասնություն կազմելու համար մեզ չհերիքեց մի քանի ձայն: Սա սթափեցնող չէ՞:
-Գիտեմ, որ խուսափում եք «եթե»-ներով հարցերից, դատողություններից: Բայց էլ ի՞նչ քաղաքական գործիչ, որ իր մեջ տարբերակներ չքննարկի, չանի կանխատեսումներ և չտա նախընտրելի պատասխան: Համոզիչ փաստարկիցս հետո կասե՞ք, թե առաջիկայում ինչի ականատես կլինենք, եթե...
-Լավագույնը, որի մասին երազում եմ, նախագահական արդար ընտրություններն են: Մենք մեր հարևանի նկատմամբ պետք է նախանձախնդիր լինենք: Ի դեպ, Իվանիշվիլին Վրաստանի իդեալը չէ, բայց նա վրաց ժողովրդի ընտրյալն է:
-ՀԱԿ-ը կգնա՞ սեփական թեկնածուով:
-Աստված տա, գնանք: Ավելի կոնկրետ չեմ կարող լինել, քանի որ դա կախված է Լևոն Տեր-Պետրոսյանի որոշումից:
-Մի հստակ բան կասե՞ք Լևոն Զուրաբյան-Նիկոլ Փաշինյան տարաձայնությունից:
-Այն, ինչ գրվել է մամուլում, անհաջող հեքիաթ է, ժուռնալիստական մունդառություն:

Զրույցը`
Վահե ՄԵԼԻՔՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ