ՏԻՐԱԿԱԼԸ

Նիկոլո ՄԱՔԻԱՎԵԼԻ
ԽԱՌԸ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
Նոր տիրակալի համար դժվար է պահել իշխանությունը: Նույնիսկ ժառանգական տիրակալի համար է դժվար, որ նոր կալվածքներ է ավելացրել, և պետությունը դարձել է խառը տեսակի: Դժվար է իշխանությունը պահել այն բնական պատճառով, որը բոլոր նոր պետություններում հեղաշրջումներ է հարուցում: Այսինքն` մարդիկ, հավատալով, որ նոր տիրակալն ավելի լավն է լինելու, հաճույքով ապստամբում են հնի դեմ, բայց շուտով փորձով համոզվում են, որ խաբվել են, քանի որ նոր տիրակալը միշտ ավելի վատն է հնից: Ինչը բնական և օրինաչափ է, քանի որ նվաճողը ճնշում է նոր հպատակներին, տարատեսակ պարտականություններ է դնում նրանց վրա, պարտադրում է իր զորքը պահել, որն անխուսափելի է նվաճվելու դեպքում: Այդպիսով թշնամիներ է վաստակում նրանց մեջ, ում ճնշել է և կորցնում է նրանց բարեկամությունը, ովքեր օգնել են իրեն, քանի որ չի կարող նրանց հատուցել այն չափով, ինչ ակնկալում էին նրանք, բայց և պարտական լինելով` չի կարող նրանց նկատմամբ կտրուկ միջոցներ կիրառել, չէ՞ որ առանց նրանց աջակցության չէր կարող երկիր մտնել, ինչքան էլ ուժեղ լիներ իր բանակը: Հենց այդ պատճառով Լյուդովիկոս XII-ը` Ֆրանսիայի արքան, արագ նվաճեց Միլանը և նույնքան արագ կորցրեց: Հենց նույն պատճառով դուքս Լոդովիկոն կարողացավ վերանվաճել Միլանը սեփական ուժերով: Քանի որ ժողովուրդը, որն ինքն էր արքայի առաջ բացել քաղաքի դարպասները, արագ հասկացավ, որ խաբվել է իր ակնկալիքներում ու հաշվարկներում, և նոր տիրակալի լուծը չհանդուրժեց:
Ճիշտ է, եթե ապստամբ երկիրը վերանվաճվել է, տիրակալը հեշտությամբ է իր իշխանությունը հաստատում, քանի որ ապստամբությունն առիթ է առանց մեծ դժվարությունների մեղավորներին պատժելու, կասկածյալներին բացահայտելու, պաշտպանական միջոցներ ձեռնարկելու առավել խոցելի տեղերում: Այդպես առաջին անգամ Ֆրանսիան հանձնեց Միլանը` հենց դուքս Լոդովիկոն հայտնվեց սահմաններում, բայց երկրորդ անգամ Ֆրանսիան այնքան պահպանեց Միլանը, քանի դեռ չէին համախմբվել իտալական բոլոր պետությունները, որից հետո նրա զորքերը վռնդվեցին Իտալիայի տարածքից` արդեն նշված պատճառներով: Այնուհանդերձ, երկու անգամ էլ Ֆրանսիան կորցրեց Միլանը: Արքայի առաջին անհաջողության պատճառը, որ ընդհանուր է նման բոլոր դեպքերի համար, ես անվանեցի, մնում է պարզել երկրորդ անհաջողության պատճառը և հասկանալ, թե ինչպես կարող էր Լյուդովիկոսը, և յուրաքանչյուրը նրա տեղում, հաղթանակը ամրացնել ավելի, քան հաջողվեց Ֆրանսիային:
Նվաճված և ժառանգված տարածքները կարող են պատկանել կամ մի երկրի և ունենալ ընդհանուր լեզու, կամ տարբեր երկրների և ունենալ տարբեր լեզուներ: Առաջին դեպքում դժվար չէ նվաճածը պահել, հատկապես եթե նոր հպատակները նախկինում էլ ազատություն չեն ունեցել: Նրանց վրա իշխանությունն ամրացնելու համար բավական է ոչնչացնել նախկին տիրակալի տոհմը, քանի որ սովորույթների ընդհանրության և հին կարգերի պահպանության դեպքում դժգոհության այլ պատճառներ չեն լինում: Այդպես է եղել Բրետանում, Բուրգունդիայում, Նորմանդիայում և Գասկոնում, որ վաղուց Ֆրանսիայի կազմում են: Ճիշտ է, լեզուները մի քիչ տարբերվում են, բայց շնորհիվ սովորույթների նմանության` նրանք խաղաղ գոյակցում են միմյանց հետ: Նման դեպքերում տիրակալը պետք է նախազգուշական երկու միջոց միայն ձեռնարկի. առաջին` հետևի, որ նախորդ տիրակալի տոհմը ոչնչացվի, երկրորդ` պահպանի հին օրենքները և հարկերը, այդ դեպքում նվաճված տարածքները շատ արագ կմիաձուլվեն նվաճողի բուն պետության հետ մի ամբողջության մեջ:
Բայց եթե նվաճված երկիրը ժառանգվածից տարբերվում է լեզվով, սովորույթներով ու կարգերով, իրապես դժվար է իշխանությունը պահել. պահանջվելու է և՛ մեծ հաջողություն, և՛ մեծ արվեստ: Ամենաուղղակի և գործուն միջոցներից մեկը այնտեղ բնակություն հաստատելն է: Դա հաստատուն և անվտանգ է դարձնում նվաճումը: Հենց այդպես վարվեց Հունաստանի հետ թուրքական սուլթանը, որը, որքան էլ ջանար, իր իշխանության տակ չէր պահելու Հունաստանը, եթե չտեղափոխեր մայրաքաղաքը: Քանի որ միայն երկրում ապրելով կարող ես նկատել սկսվող դժգոհությունը և ժամանակին կանխել զարգացումը, այլապես կիմանաս միայն այն ժամանակ, երբ ամեն ինչ այնքան է առաջ գնացել, որ անիմաստ է որևէ քայլ ձեռնարկել: Հիմնավորվելով նվաճված երկրում, տիրակալը նաև պահպանում է այդ երկիրն իր աստիճանավորների կողոպուտից, քանի որ հպատակները հնարավորություն ունեն տիրակալի դատին դիմելու, որը հնազանդ հպատակներին առիթ է տալիս տիրակալին ավելի շատ սիրել, իսկ անհնազանդներին` ավելի վախենալ: Եվ եթե հարևաններից որևէ մեկը հարձակում է նախապատրաստում, այդ դեպքում ավելի մեծ զգուշություն կդրսևորի, այնպես որ տիրակալը հազիվ թե կորցնի նվաճված երկրի իշխանությունը, եթե այնտեղ բնակություն հաստատի:
Երկրորդ հիանալի միջոցը նվաճված տարածքի մի քանի մասերում գաղութներ հիմնելն է, որոնք նոր տարածքները կապում են նվաճող պետության հետ: Դրանից բացի, միայն մի միջոց կա` նվաճված երկրում տեղակայել նշանակալից չափով հեծելազոր ու հետևակ: Գաղութները մեծ ջանքեր չեն պահանջում, նրանց հիմնումն ու պահպանությունը պետության գանձանակի վրա համարյա չեն անդրադառնում, նրանք սնանկացնում են միայն այն բնակիչներին, ում դաշտերն ու բնակատեղիները հատկացվում են նորաբնակներին: Այսինքն` մի բուռ մարդկանց, որոնք աղքատանալով ու երկրով մեկ սփռվելով, ոչ մի կերպ չեն կարող վնասել տիրակալին, բոլոր դեպքերում մնացածները չեն միանում և արագ հանդարտվում են ու, բացի այդ, զգուշանում են անհնազանդություն դրսևորելուց տնազրկված հարևանների ճակատագրին չարժանանալու համար: Այնպես որ, գաղութները տիրակալին էժան են նստում, հավատարիմ ծառայում են և վնասում միայն մի խումբ մարդկանց, որոնք սնանկանալով ու դեսուդեն ընկնելով` վտանգ չեն ներկայացնում տիրակալի համար: Տեղին է նկատել, որ մարդկանց կամ պետք է փաղաքշել, կամ ոչնչացնել, քանի որ փոքր չարիքի համար մարդը կարող է վրեժ լուծել, իսկ մեծի համար չի կարող, որից հետևում է, որ մարդուն հասցվող հարվածը պետք է այնպես հաշվարկել, որ վրեժից չվախենաս: Եթե գաղութների փոխարեն երկրում զորքեր տեղակայես, նրանց ապրուստն ավելի թանկ կնստի և նոր պետության բոլոր եկամուտները կոչնչացնի, որի պատճառով ձեռքբերումը կդառնա վնասատու, բացի այդ, շատ ավելի մեծ թվով մարդիկ կտուժեն, քանի որ զորքի ներկայությունը հոգս է ամբողջ բնակչության համար, որից յուրաքանչյուրը, դժվարություններ ապրելով, դառնում է պետության թշնամի, իսկ նման թշնամիները կարող են վնասել, քանզի թեպետ պարտված են, բայց իրենց տանն են: Այսպիսով, որ կողմից նայես, նման զորախմբի տեղակայումը վնասակար է, մինչդեռ գաղութի հիմնադրումը օգտակար է:
Սովորույթներով ու լեզվով օտար երկրում տիրակալը պետք է դառնա նաև առավել թույլ հարևանների պաշտպանն ու առաջնորդը և ձգտի թուլացնել ուժեղներին, բացի այդ, հետևի, որ ինչ-որ կերպ երկիր չներթափանցի իրեն ուժով չզիջող օտարերկրյա տիրակալ: Նրանց միշտ հրավիրում են երկրի ներսի դժգոհները` փառասիրությունից կամ վախից. ինչպես ժամանակին հռոմեացիներին Հունաստան բերեցին էտոլները, ասենք, մյուս երկրներ էլ նրանց տեղական բնակիչներն են կանչել: Երբ հզոր տիրակալը մտնում է երկիր, առավել թույլ պետություննե րն արագորեն միանում են նրան` սովորաբար առավել ուժեղներին նախանձելով, այնպես որ տիրակալին պետք էլ չէ նրանց իր կողմը գրավել, նրանք իրենք են հաճույքով միանում նոր ստեղծած պետությանը: Միայն թե պետք չէ թույլ տալ, որ նրանք ընդլայնվեն և ուժեղանան, այդ դեպքում սեփական ուժերով ու նրանց աջակցությամբ դժվար չի լինի սանձել առավել ուժեղներին և տվյալ երկրի լիակատար տերը դառնալ: Եթե տիրակալն այս ամենի մասին հոգ չտանի, շուտով կկորցնի նվաճածը, իսկ մինչ այդ անթիվ դժվարություններ ու զրկանքներ կկրի:
(շարունակելի)
Թարգմանությունը` Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Մեկնաբանություններ