Պա­հանջ­ված գինն ան­հա­մար­ժեք է տր­ված խա­ղա­ղու­թ­յա­նը

ՈՒ­ղիղ 100 տա­րի ա­ռաջ, 1920-ին, տե­ղի ու­նե­ցավ այն, ինչն այ­սօր կա­տար­վում է մեզ հետ։ Զար­գա­ցում­նե­րը գրե­թե նույնն են, ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի դաշտն է տար­բեր։ Այն ժա­մա­նակ Կարս և Շի­րակ, այ­սօր՝ Ար­ցախ և Սյու­նիք։ Այն ժա­մա­նակ ռուս­նե­րի հետ գաղտ­նի հա­մա­ձայ­նու­թյան գա­լով թուր­քե­րը պա­տե­րազմ սան­ձա­զեր­ծե­ցին Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան դեմ, մեկ ամս­վա ըն­թաց­քում գրա­վե­ցին Կար­սից մինչև Լո­ռի, այ­նու­հետև դա­դար տվե­ցին, որ­պես­զի Հա­յաս­տա­նը սո­վե­տա­կա­նաց­վի։ Ա­միս­ներ անց կնք­վե­ցին Մոսկ­վա­յի, ա­պա Կար­սի պայ­մա­նագ­րե­րը, ո­րոնց հա­մա­ձայն Ա­րաք­սի ձախ ա­փով տա­րած­վող Հա­յաս­տա­նը բա­ժան-բա­ժան ար­վեց Ռու­սաս­տա­նի և Թուր­քիա­յի (Ադր­բե­ջա­նի) միջև։ Սո­վե­տա­հայ պատ­մա­գի­տու­թյան գնա­հատ­մամբ, այդ­կերպ փրկ­վեց հայ ժո­ղո­վուր­դը, միևնույն ժա­մա­նակ պատժ­վեց Հա­յաս­տա­նի դաշ­նակ­ցա­կան կա­ռա­վա­րու­թյունն իր վա­րած արևմտա­մետ և հա­կա­ռուս քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հա­մար։ Այ­սօր ռու­սա­կան պաշ­տո­նա­կան և քա­րոզ­չա­կան լրատ­վա­մի­ջոց­ներն ա­նընդ­հատ շեշ­տում են մեկ բան. հայ ժո­ղո­վուր­դը կրում է իր վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նի վա­րած արևմտա­մետ և հա­կա­ռուս քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հետևանք­նե­րի ծան­րու­թյու­նը։ Եվ այդ պա­տիժն ի­րա­կա­նաց­վում է ճիշտ այն­պես, ինչ­պես 100 տա­րի ա­ռաջ։ Բայց հի­մա խոսքս այն մա­սին չէ, թե ինչ ա­սել է մեկ ան­ձի պատ­ճա­ռով մի ամ­բողջ ազ­գի պատ­ժել, այլ պատ­ժի ե­ղա­նա­կի ու մի­ջոց­նե­րի մա­սին է։
Մի պահ ըն­դու­նենք, որ պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը դա­դա­րեց­նելն ուղ­ղա­կի անհ­րա­ժեշ­տու­թյուն էր դար­ձել։ Ա­յո՛, բայց ի՞նչ պայ­ման­նե­րով։ Նախ՝ փաս­տա­թուղթն ան­վան­վում է հայ­տա­րա­րու­թյուն, ոչ թե հա­մա­ձայ­նա­գիր կամ պայ­մա­նա­գիր կող­մե­րի միջև (թե ի­րա­վա­կան ինչ տար­բե­րու­թյուն և ուժ ու­նեն դրանք, թող ի­րա­վա­բան­նե­րը մեկ­նա­բա­նեն), երկ­րորդ՝ հայ­տա­րա­րու­թյունն ա­վե­լի շուտ կա­պի­տու­լյա­ցիա­յի ակտ է հի­շեց­նում, ո­րով պա­հանջ­ներ են դր­վում մի­միայն հայ­կա­կան կող­մի առջև, մինչ­դեռ պայ­ման­ներն ու պա­հանջ­նե­րը պետք է հա­վա­սա­րա­պես ներ­կա­յաց­վեն եր­կու կող­մե­րին։

Նշենք այն կե­տե­րը, ո­րոնք բա­ցա­կա­յում են հայ­տա­րա­րու­թյան տեքս­տում, և այն կե­տե­րը, ո­րոնք, մեր կար­ծի­քով, ի­րար հա­կա­սում են։ Բա­ցա­կա­յում են՝
ա) Ար­ցա­խի կար­գա­վի­ճա­կի,
բ) Շու­շիի հե­տա­գա ճա­կա­տագ­րի,
գ) Հադ­րու­թի շր­ջա­նի պատ­կա­նե­լու­թյան հար­ցե­րը:
Ի­րար հա­կա­սում են՝ ա) թիվ 1 և թիվ 6 կե­տե­րը: Հա­մա­ձայն ա­ռա­ջի­նի՝ կող­մե­րը կանգ են առ­նում ի­րենց դիր­քե­րում, սա­կայն մյուս նշյալ կե­տով՝ «Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյունն Ադր­բե­ջա­նի Հան­րա­պե­տու­թյա­նը վե­րա­դարձ­նում է Քել­բա­ջա­րի շր­ջա­նը մինչև 2020 թ. նո­յեմ­բե­րի 15-ը, իսկ Լա­չի­նի շր­ջա­նը՝ մինչև 2020 թ. դեկ­տեմ­բե­րի 1-ը»: Այդ ինչ­պե՞ս. ե­թե զոր­քե­րը կանգ են առ­նում ի­րենց դիր­քե­րում, ա­պա ին­չու՞ են Քել­բա­ջարն ու Լա­չի­նը հան­ձն­վում թուր­քին, չէ՞ որ թուրք զի­նյա­լը չի կա­րո­ղա­ցել այն­տեղ ոտք դնել: Իսկ ե­թե հան­ձն­վում է, ա­պա ին­չու՞ չի նշ­վում փո­խա­դար­ձա­բար Հադ­րու­թից թուր­քե­րի հետ քաշ­վե­լու մա­սին։ Այ­նու­հետև՝ ե­թե Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյունն է վե­րա­դարձ­նում այդ շր­ջան­նե­րը, նշա­նա­կում է դրանք Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան կազ­մի մե՞ջ էին: Այդ դեպ­քում ին­չու՞ էր ռու­սա­կան կողմն ա­մե­նա­բարձր մա­կար­դա­կով ժխ­տում Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան տա­րած­քում ըն­թա­ցող պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի մա­սին տե­ղե­կու­թյուն­նե­րը և, իբրև դաշ­նա­կից, խու­սա­փում Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյանն ան­մի­ջա­կան ռազ­մա­կան օգ­նու­թյուն ցու­ցա­բե­րե­լուց նույ­նիսկ այն դեպ­քում, երբ ՀՀ-ի կող­մից պաշ­տո­նա­պես օգ­նու­թյան խնդ­րանք ե­ղավ:

Հա­ջոր­դը՝ ի՞նչ կապ ու­նի Մեղ­րին Ար­ցա­խյան հար­ցի հետ: Ան­շուշտ, ծա­նոթ ենք 90-ա­կան­նե­րից ե­կող Գոբ­լի ծրագ­րին, ըստ ո­րի՝ բուն Ադր­բե­ջա­նի և Նա­խիջևա­նի միջև ան­խա­փան կապ հաս­տա­տե­լու հա­մար Մեղ­րու տա­րած­քով տրանս­պոր­տա­յին մի­ջանցք էր նա­խա­տես­վում: Ե­րե­սուն տա­րի շա­րու­նակ այդ ծրա­գի­րը մերժ­վել է հայ­կա­կան կող­մից, բայց այ­սօր եղ­բայր ռուս­ներն ի­րա­կա­նու­թյուն են դարձ­նում թուր­քե­րի ե­րա­զան­քը: Մի՞­թե մենք մեր ռուս բա­րե­կա­մին մեր փո­խա­րեն ո­րո­շում­ներ կա­յաց­նե­լու ի­րա­վունք ենք վե­րա­պա­հել: Սա կա­մա­յա­կա­նու­թյու՞ն է, թե՞ ար­հա­մար­հանք...

Սր­տիս մղկ­տոցն ար­տա­հայ­տե­լու փո­խա­րեն փոր­ձեմ շա­րադ­րել իմ պատ­կե­րաց­մամբ այն քայ­լե­րը, ո­րոնք պետք է կա­տար­վեն մեր կող­մից։
ա) Ան­հա­պաղ պետք է ինք­նա­կամ հրա­ժա­րա­կան տա վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նը։ Պարտ­ված երկ­րի ղե­կա­վա­րը չի կա­րող շա­րու­նա­կել իր պաշ­տո­նա­վա­րու­մը։ Դա առն­վազն ան­բա­րո­յա­կա­նու­թյուն է և ազ­գի հա­մար կոր­ծա­նա­րար, քան­զի նման ղե­կա­վա­րը այլևս եր­բեք չի կա­րող հա­մախմ­բել ազ­գը։
բ) Ազ­գա­յին ժո­ղովն ու Սահ­մա­նադ­րա­կան դա­տա­րա­նը չպետք է վա­վե­րաց­նեն կա­պի­տու­լյա­ցիա­յին հա­մար­ժեք այս փաս­տա­թուղ­թը։
գ) ՀՀ քա­ղա­քա­կան նոր ղե­կա­վա­րու­թյու­նը պետք է ան­մի­ջա­պես դի­մի ռու­սա­կան կող­մին, ԵԱՀԿ Մինս­կի խմ­բի մյուս հա­մա­նա­խա­գահ­նե­րին, Եվ­րա­միու­թյանն ու ՄԱԿ-ին՝ պա­հան­ջե­լով հնա­րա­վո­րու­թյուն տալ վե­րա­նա­յե­լու այդ հայ­տա­րա­րու­թյան կե­տե­րը, խմ­բագ­րել ու լրա­ցում­ներ կա­տա­րել, ո­րով­հետև նրա­նում բա­ցար­ձա­կա­պես ար­տա­հայտ­ված չեն հայ­կա­կան կող­մի շա­հերն ու ի­րա­վունք­նե­րը։
դ) Մոտ ժա­մա­նակ­ներս վեր­սկ­սել բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րը, ո­րոն­ցում պար­տա­դիր պետք է նե­րառ­վեն հետևյալ հար­ցե­րը՝ Ար­ցա­խի կար­գա­վի­ճակ, առն­վազն ԼՂԻՄ-ի սահ­ման­նե­րի վե­րա­կանգ­նում, Շու­շիի գո­տիա­վո­րում՝ հայ­կա­կան և թուր­քա­կան մա­սե­րի հս­տակ բա­ժա­նու­մով, Մեղ­րիով անց­նող ճա­նա­պար­հի դի­մաց (ե­թե դա ար­դեն ան­խու­սա­փե­լի է) Լա­չի­նի մի­ջանց­քի ընդ­լայ­նում և հանձ­նում հայ­կա­կան վե­րահս­կո­ղու­թյա­նը, թուր­քե­րին վե­րա­դարձ­վող տա­րածք­նե­րում գտն­վող հայ­կա­կան կրո­նա­կան և պատ­մամ­շա­կու­թա­յին կա­ռույց­նե­րի ու հու­շար­ձան­նե­րի՝ Տիգ­րա­նա­կեր­տի հնա­վայ­րի, Ա­մա­րա­սի ու Դա­դի­վան­քի պահ­պա­նու­թյան հանձ­նու­մը հայ­կա­կան կող­մին։

Գո­նե այս­քա­նը։ ՈՒ­րախ կլի­նեմ, ե­թե հնա­րա­վոր լի­նի ա­վե­լին հետ բե­րել։ Հայ ժո­ղո­վո՛ւրդ, պա­հան­ջիր, որ այ­սու­հետև քեզ ա­ռաջ­նոր­դի ու­ժեղ կամ­քի տեր, պատ­վախն­դիր ու հայ­րե­նա­սեր հա­յե­րից մե­կը։ Հայ քրիս­տո­նյա­նե՛ր, չէ՞ որ դուք Աստ­ծո մար­տիկ­ներն եք, գնա­ցեք ճամ­բար խփեք Ա­մա­րա­սի ու Դա­դի­վան­քի շր­ջա­կայ­քում, կրծ­քով պաշտ­պա­նեք սր­բա­վայ­րե­րը, ա­պա­ցու­ցե՛ք, որ դուք ինք­նա­զո­հու­թյան պատ­րաստ հա­վա­տա­ցյալ քրիս­տո­նյա­ներ եք, պա­հան­ջե՛ք, ո­րի դրանք որ­պես անկ­լավ­ներ մնան մի­միայն Հա­յաս­տա­նյայց Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու Ար­ցա­խի թե­մի են­թա­կա­յու­թյան ներ­քո։ Մեզ մնա­ցել է լավ-վատ պա­հել մեր ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պատ­վու­թյու­նը։ Հա­նուն մեր ա­պա­գա սե­րունդ­նե­րի, այ­սօր ա­նենք այն, ինչ կա­րող ենք։

Համ­լետ ԴԱՎ­ԹՅԱՆ
Պատ­մա­բան, հրա­պա­րա­կա­խոս

Մեկնաբանություններ