«Ռեալ աշխատանք, ռեալ արդյունք. սա է Օրբելիների կոդը»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է Ծաղկաձորի Օրբելի եղբայրների թանգարանի հիմնադիր-տնօրեն, ներկայում նույն թանգարանի ավագ գիտաշխատող ԳԵՐԱՍԻՄ ՄԿՐՏՉՅԱՆԸ:

-Պարոն Մկրտչյան, Օրբելի եղբայրների թանգարանը բացվել է 1982-ին: Կարճ ժամանակ անց փլուզվեց ԽՍՀՄ-ը, փակվեցին շատ գիտական, մշակութային հիմնարկներ նույնիսկ մայրաքաղաքում: Ինչպե՞ս գոյատևեց այդ ընթացքում Ծաղկաձորում` մայրաքաղաքից կտրված մի տարածքում, մշակութային այս օազիսը:
-Նախ և առաջ պետք է ունենալ սկզբունք` զբաղվելու ոչ թե քաղաքականությամբ, ոչ թե տրվելու պատեհապաշտությանը, այլ նվիրվելու քո գործին: Հասարակարգերն այնքան էլ կարևոր չեն այս դեպքում: Ճիշտ է, մենք փոխում էինք մեր քաղաքական դրվածքը, կային դժվարություններ բոլորիս կյանքում, բայց Օրբելիներն իրենց էությամբ օրինակ էին մեզ համար: Չէ՞ որ նրանք էլ ապրել և գործել են երկու հասարակարգերի փոփոխության փուլում, այդ հասարակարգերի պարտադրած պայմաններն զգացել էին սեփական մաշկի վրա և հաղթահարել: Նրանց սկզբունքը հետևյալն էր. եթե նպատակն ազնիվ է, եթե դու հավատում ես քո նպատակին, ուրեմն ցանկացած պայմաններում էլ կհասնես դրա իրագործմանը: Նրանք էլ ցարական շրջանից անցում էին կատարել սոցիալիստական իրականություն, և մենք Օրբելի եղբայրների կենսագրությունն ուսումնասիրելու այս երեսուն տարիներին այդպես էլ չհասկացանք, թե ինչպիսին է եղել նրանց վերաբերմունքը սոցիալիստական կարգերին: Նույնքան անհասկանալի է նաև նրանց վերաբերմունքը կապիտալիզմի նկատմամբ, որովհետև, ինչպես վկայում են կենսագրական փաստերը, նրանք բուրժուական հասարակարգով էլ առանձնապես հիացած չեն եղել և մոլի ջատագովը չեն եղել այդ կարգերի: Այսինքն` նրանք հասարակարգ հասկացությունից դուրս են եղել, ծառայել են գիտությանը, հասարակությանը, ազգին, հավատարիմ են մնացել իրենց գլխավոր նպատակին: Ցանկացած մարդ, որ իր առջև այդ երեք խնդիրն է դնում կամ գոնե երեքից մեկը, ինքնըստինքյան վեր է կանգնում քաղաքականությունից, և եթե անգամ քաղաքականությունն ինչ-ինչ կերպ խանգարում է, մարդը, այնուամենայնիվ, իր նպատակին հասնում է: Այդպես է եղել նաև մեր դեպքում, Օրբելի եղբայրների թանգարանի դեպքում: Մեր ժողովրդի կյանքում ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո ընկած ժամանակաշրջանը ես համարում եմ ողբերգական ու հերոսական ժամանակաշրջան: Եվ այդ շրջանում մեր խնդիրն էր պահպանել, զարգացնել, հարստացնել թանգարանը, մատչելի դարձնել հասարակությանը: Սովորականի նման ապրում էինք մեր պետության, մեր ժողովրդի կյանքով ու անում մեր գործը:
-Օրբելիները գիտության երեք տարբեր ոլորտ են ներկայացնում, և երեքն էլ շատ կարկառուն դեմքեր են եղել իրենց ոլորտում. ստորջրյա հնագետ Ռուբեն Օրբելի, էվոլյուցիոն ֆիզիոլոգիայի հիմնադիր Լևոն Օրբելի, արևելագետ, պատմաբան Հովսեփ Օրբելի: Սա ենթադրում է, որ թանգարանում ներկայացված նյութը բազմաբովանդակ է ու պահանջում է մասնագիտական գրագետ մոտեցում: Ինչպե՞ս եք լուծում այս խնդիրը, Ձեր թանգարանի աշխատակիցներին ինչպե՞ս եք ընտրում:
-Նախ թանգարանի տնօրենը պիտի բավարար չափով խորամուխ լինի ներկայացվող նյութի մեջ, հասկանա, թե ինչ ունի թանգարանում և ինչպես պիտի դա ներկայացնի: Դա կյանքի գործ է: Ներկայումս թանգարանի տնօրինությունը ստանձնել է կինս` Մարինե Բունիաթյանը: Եվ եթե սկզբում դա միայն իմ կյանքի գործն էր, ապա այժմ երկուսինս է: Մեզ համար դժվար չէր խորամուխ լինել այդ նյութի մեջ: Ճիշտ է` ֆիզիոլոգիան, ստորջրյա հնագիտությունը կամ Հովսեփ Օրբելու լայնածավալ բնագավառը մեզ այնքան էլ հասու չէին` որպես գիտություն, բայց մենք առիթ ենք ունեցել մի քանի անգամ մասնակցելու ֆիզիոլոգիայի բնագավառում կորիֆեյներ համարվող անձանց` Եվգենի Կրեպսի, Ալեքսեյ Վոյնո-Յասինեցկու, Լև Լեյբսոնի, Արտաշես Քարամյանի մասնագիտական բանավեճերին, և տեսել ենք, որ նրանք էլ շա՜տ-շատ հարցերում ունեն տարակարծություններ, որ նրանց համար էլ կան անհասկանալի, անբացատրելի կետեր` կապված իրենց մասնագիտական մոտեցումների հետ: Մենք դրանից կարծես ինքնավստահություն էինք ձեռք բերում, հասկանում, որ ինքներս էլ ինչ-որ տեղ կարող ենք սխալվել կամ ունենալ ոչ բավարար պատասխաններ այս կամ հարցին: Մեր աշխատանքում կարևորը գիտության որևէ ոլորտի բացարձակ իմացությունը չէ, այլ գիտնականի կերպարը, նրա բարոյական նկարագիրը, Օրբելիների ստեղծած մշակույթը (որը պակաս արժեքավոր չէ նրանց գիտական նվաճումներից) հասու դարձնելը հասարակությանը: Ինչքան մարդասեր է գիտնականը, մանկավարժը, այնքան ավելի շատ աշակերտներ, հետևորդներ ունի, հետևաբար նրա գործն այնքան ավելի մեծ հեռանկարներ ունի զարգանալու, բարձունքների հասնելու: Այն ամենը, ինչ տեսնում եք թանգարանում, մենք բերել ենք Սանկտ Պետերբուրգից, դրանք մեզ են տրամադրել Օրբելիների բարեկամները, ծանոթները, աշակերտները: Բացի այս ցուցանմուշներից, նրանք մեզ նաև շատ կենդանի հիշողություններ են փոխանցել, որոնց մասին ոչ մի տեղ չես կարդա: Դա ևս նպաստում է, որ մեր էքսկուրսիաները դառնան հետաքրքիր, որ մեր այցելուների համար ավելի վառ ու տպավորիչ լինեն Օրբելիների կերպարները: Օրինակ` «Օրբելի-Գենեցինսկու ֆենոմեն» հասկացությունը, որի մասին գրվել ու գրվում է շատ, մեզ համար հետաքրքիր է ոչ թե իր գիտական բովանդակությամբ, այլ իբրև երևույթ. ակադեմիկոս Լևոն Օրբելին իր աշակերտի` Գենեցինսկու հետ կատարել է մի բացառիկ հայտնագործություն, որն ստացել է «Օրբելի-Գենեցինսկու ֆենոմեն» անվանումը: Նշանավոր ակադեմիկոսը և ուսանողական նստարանին նստած մեկը համատեղ աշխատանք են կատարում, և այդ ուսանողը համաշխարհային ճանաչում է ստանում: Այս մշակույթը, աշակերտի հետ հարաբերվելու, համագործակցելու այս վարքագիծն է մեզ համար դառնում կարևոր, բնութագրական երևույթ: Ֆենոմենի գիտական բովանդակությունը մեր ուսումնասիրության ոլորտը չէ:
-Օրբելիների գիտական հայտնագործությունները, որպես կանոն, սենսացիոն հնչողություն են ունեցել. Բուգ գետում սկյութական նավակի հայտնաբերում, Լեոնարդո դա Վինչիի ծածկագրերի վերծանում և Հայաստանի հետ կապի բացահայտում, Անիում իրականացված բացառիկ պեղումներ և այլն: Ֆանտաստիկայի և ճշգրիտ գիտության խաչաձևումների ծիրում է կարծես ընթացել նրանց գործունեությունը:
-Երեք եղբայրներն էլ գիտությունը համարում էին մի ոլորտ, որը պիտի ծառայի ժողովրդին, ազգին: Իրենք էլ, գտնվելով գիտության ոլորտում, մտածում էին, որ պետք է մի կարևոր բան անել ժողովրդի համար, ոչ թե պարզապես զբաղվել գիտությամբ: Նրանք պրակտիկ գիտնականներ էին: Հովսեփ Օրբելին իրեն յոթերորդ երկնքում է զգացել, երբ կազմակերպել է «Սասունցի Դավիթ» էպոսի հոբելյանը: Լինելով տաղանդավոր կազմակերպիչ` նա ոչ թե այդ գործի մեջ որևէ գրական երկի, բանասիրական երևույթի հոբելյան էր տեսնում, այլ իր` մեր ժողովրդին ոգեշնչելու, ազգային ինքնագիտակցությունը բարձրացնելու կարևոր քաղաքական մի ձեռնարկ: Ամերիկացիները նոր-նոր են սկսել ուսումնասիրել էվոլյուցիոն ֆիզիոլոգիան, մինչդեռ Լևոն Օրբելու նվաճումներն այդ բնագավառում անգնահատելի են թե՛ նախապատերազմական, թե՛ հետպատերազմական շրջանում: Մեր ազգի մասին հայտնի ասույթներից մեկը հիշեմ` ծով չունենք, ծովակալ ունենք: Ռուբեն Օրբելին այս բնութագրին շատ հարիր կերպար էր: Չունեինք ծով, բայց նա առաջ քաշեց համաշխարհային մշակույթի համար կարևոր մի հիմնախնդիր. հարկավոր է ուսումնասիրել ծովերի, լճերի, գետերի հատակը, հանել այնտեղից մշակութային արժեքները, համադրել դրանք եղածների հետ և առավել ամբողջական ցույց տալ համաշխարհային մշակույթը: Սա էր նրա սկզբունքը: Ոչ թե ինչ-որ էքսպեդիցիա կազմակերպել, փող ունենալ, վարձատրվել, այլ կատարել ռեալ աշխատանք ու ստանալ ռեալ արդյունք. սա է Օրբելիների կոդը, ֆենոմենը:

-Այդ կոդը, թերևս, հայրն էր ներդրել որդիների մեջ` հորդորելով զբաղվել գիտությամբ` ի փառս մեր ազգի: Իսկ նրանց զավակների մեջ կա՞ն մարդիկ, որոնք այդ կոդի կրողներն են, թե՞, ինչպես լինում է շատ հաճախ, այս դեպքում ևս բնությունը հանգստանում է:
-Իհարկե, մեծ է եղել հոր դերը, բայց շատ ավելի մեծ էր մոր դերը որդիների դաստիարակության, կայացման գործում: Նա եղել է նախաձեռնող, իշխանատենչ կին, սիրող մայր, Արղության-Երկայնաբազուկ իշխանական տոհմի շառավիղ: Իր ամբողջ կյանքը նվիրել է զավակների դաստիարակությանը: Ես հաճախ եմ խոսում Օրբելիների և այսօրվա գիտության առնչությունների մասին: Մենք այսօր ունենք Օրբելիների` գիտության մեջ ներդրած մշակույթի պակասը: Նրանք բերեցին ռուսական գիտության ավանդույթները, դրան միախառնեցին ազգայինը և ամբողջը ծառայեցրին մեր ժողովրդին: Այսօր գիտնականներն անվերջ խոսում են փողի բացակայությունից: Իսկ ի՞նչ եք կարծում, երբ 1938-ին Հովսեփ Օրբելին ստանձնեց ակադեմիայի ղեկը, փող շա՞տ կար: Բայց նա հիմնեց ակադեմիա և Հայաստանում սկզբնավորեց հիմնարար գիտությունները` ֆիզիկան, մաթեմատիկան, քիմիան: Հետագայում տեսանք, թե դա ինչպես զարգացրեց մեր հանրապետությունը: Փող կա՞ր, որ արվեց դա: Ո՛չ: Պարզապես պետք է ճիշտ ռազմավարություն մշակել, ճիշտ քաղաքականություն վարել: Մի բան, որ կարողանում էին անել Օրբելիները, և դրանում էր նրանց մեծությունը: Իսկ ինչ վերաբերում է ժառանգներին, ապա այս դեպքում, իսկապես, բնությունը հանգստանում է: Թեև ժառանգների մեջ եղել են գիտնականներ, բայց նրանց մեծությունը չես համեմատի երեք եղբայրների հետ: Բայց վերջերս մեզ տեղեկություններ են հասել, որ Հովսեփ Օրբելին ունի ծոռ` Դմիտրի Օրբելին: Դա երեքից մնացած միակ արու ժառանգն է, տասնյոթ տարեկան է և արդեն պապի` Հովսեփ Օրբելու ուղին է շարունակում:
-Լինելով իշխանական տոհմի շառավիղ, ազգային ինքնության հետևողական կրողներ` Օրբելիները կարողացան զերծ մնալ ստալինյան հալածանքների ծանր մամլիչից: Ինչպե՞ս դա հնարավոր եղավ:
-Խնդիրը, իհարկե, պատմաբանները պիտի ուսումնասիրեն, նրանք պիտի բացատրեն այդ ժամանակաշրջանի ֆենոմենը: Բայց ես ունեմ իմ անձնական կարծիքը. բոլոր հասարակարգերում էլ արժանապատվությունը գնահատվում է: Մարդը որքան էլ հոգու խորքում հրեշ, դահիճ լինի, ինչպիսին Ստալինն էր, միևնույն է, հարգանքով է վերաբերվում արժանապատվություն ունեցող մարդուն: Բացի այդ, բոլորը քաջ գիտակցում էին, որ Օրբելիները մեծ գիտնականներ են և անում են մի աշխատանք, որը ծառայում է ժողովրդին: ՈՒ արժանապատիվ կեցվածքի շնորհիվ է, որ նրանք ազատվեցին ստալինյան մսաղացից: Օրբելին Ստալինին գրած մի նամակով փրկեց Էրմիտաժը: Նրա հանդուգն, կոպիտ կեցվածքը անվտանգության աշխատակիցների նկատմամբ ևս շատ գնահատելի է, մի բան, որ այսօրվա գիտնականներին, ցավոք, պակասում է: Նրանք ոչ միայն իրենք են մնացել անձեռնմխելի, այլև փրկել են այլ հալածյալների, չեն վախեցել բարեխոսելուց հանիրավի դատապարտված գիտնականների համար: Լևոն Օրբելու միջնորդությամբ պատերազմի ժամանակ գերված ավստրիացի գիտնական Կոնրադ Լորենցին ազատել են գերությունից, և 1973-ին նա դարձել է Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր: Այս որակները չէին կարող չհարգվել:
-Բացի այցելուների հետ տարվող ամենօրյա աշխատանքից, ի՞նչ գործունեություն է ծավալում թանգարանը, ի՞նչ ծրագրեր, միջոցառումներ է իրականացնում:
-Որոշակի մարքեթինգային աշխատանքներ են տարվում, որոնք աստիճանաբար խորացվում և ավելի հասցեական են դառնում: Աշխատում ենք գիտական բնագավառի ներկայացուցիչների, հովեկների, ուսանողների, աշակերտների, թոշակառուների, անգամ մանկապարտեզի սաների հետ: Գիտությունների ակադեմիայի հիմնադրման 70-ամյակն է այս տարի. պատրաստվում ենք նրանց հետ աշխատանքներ իրականացնելու: Բայց մի ցավոտ հարց կա, որի մասին պիտի խոսեմ: Այսօր մեր գիտական աշխարհը, գիտությունների ազգային ակադեմիան Օրբելիների թողած գիտական ժառանգությունը, մշակույթը յուրացնելու խնդիր ունեն դեռևս: Գիտնականի բարոյական կոդեքսը Օրբելիների օրինակով կարելի է մշակել ու դասավանդել մեր գիտնականներին: Ես ուզում եմ հասկանալ, թե ինչո՛ւ մինչև հիմա Հովսեփ Օրբելու կիսանդրին դրված չէ ակադեմիայի առջև, երբ այն կա, և մշակույթի նախարարությունը, Օրբելի եղբայրների թանգարանը պատրաստ են նվիրելու Արտաշես Հովսեփյանի արած այդ քանդակը: Ինչո՞ւ այսօր որևէ ակադեմիական հիմնարկ չի կոչվում նրա անունով: Սրանք խնդիրներ են, որ պիտի անհանգստացնեն պատկան օղակներին:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ