«Եթե նույնիսկ այդ ֆոնդերի մեկ երրորդը տեխնիկապես տեղափոխում են, ֆիզիկապես դրանք մնում են գրադարակների վրա»
15.05.2020 | 01:33
Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում նոր խմորումներ են հասունանում: «Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսի վերանայման փորձն ընկրկեց՝ հանդիպելով ընդվզման ու բողոքի: Վերջին նորությունները թանգարանային ֆոնդի վերանայմանն են վերաբերում, ինչը, ոլորտից քաջատեղյակ անձանց կարծիքով՝ ապատեղեկատվություն, թանգարանային կարգի խախտում, հեռահար նպատակներ է ենթադրում: Մեր զրուցակիցը պատմական գիտությունների դոկտոր, Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի նախկին տնօրեն ՀԱՅԿ ԴԵՄՈՅԱՆՆ է:
-Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գլխավոր ֆոնդապահ Գոհար Խանումյանը 168.am-ին տված հարցազրույցում նշել է, որ ՀՑԹԻ տնօրեն Հարություն Մարությանի նախաձեռնությամբ փորձ է արվում թանգարան-ինստիտուտի հիմնական ֆոնդում գրանցված գրքերը, մամուլը առանձնացնել, ընդգրկել նոր ձևավորվող գրադարանում: Ըստ Ձեզ՝ կառուցվածքային այս փոփոխությունն ի՞նչ միտում ունի և ի՞նչ վտանգներ է ենթադրում:
-Ֆոնդերի խնդիրը թանգարան-ինստիտուտի տնօրենի վերջին ամիսներին դրսևորած անպատասխանատու գործելաոճի կարևոր բաղադրիչն է: Ամեն ինչ սկսվեց «Հիշում եմ...» կարգախոսից, երբ «պահանջում»-ը դուրս էր հանվել: Կարգախոսի վերափոխումը առաջ բերեց բողոք և՛ Սփյուռքում, և՛ Հայաստանում: Սակայն թանգարանի տնօրենը ընկրկեց ոչ թե բողոքի ալիքի տակ, այլ հին սովորության համաձայն՝ վերևից զանգի արդյունքում: Ես կարող եմ վստահաբար ասել, տեղեկություն ունեմ, որ Ազգային ժողովից զանգ է եղել, նրան պարտադրել են, որ փոխի նշանաբանը: Համարում եմ արատավոր երևույթ երկու դեպքերն էլ, մեկը, երբ դու գիտնական ես, արել ես որևէ քայլ, պետք է հետամուտ լինես ու ապացուցես, որ ճիշտ ես, և մյուսը, որ վերևից զանգով հարցեր են լուծվում, այն էլ՝ Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում: Մյուս միջադեպը՝ հունական հեռուստատեսությանը տված խայտառակ հարցազրույցն է, որտեղ Հարություն Մարությանն ասում է, որ ինքը 100 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների մասնագետը չէ, պատմաբան չէ, փաստաթղթերի, գրքերի հետ գործ չունի: Այսինքն՝ մեր ողջ ապացուցողական-փաստարկային բազան այս մարդը աղբանոց է նետում, ասում է՝ ես հիշողության մասնագետ եմ:
Ֆոնդերի հարցն ինձ անհանգստացրել է դեռ փետրվարին, լուրեր էի ստանում, որ անհասկանալի գործընթացներ են սկիզբ առել:
Նախ, մինչ բուն նյութին անցնելն ասեմ հետևյալը. ֆոնդերը միշտ եղել են հետաքրքրությունների, առաջին հերթին՝ թուրքական հետախուզության գլխավոր հետաքրքրության օբյեկտ: Անընդհատ փորձ է արվել տեղեկանալու, թե ինչ է կուտակված թանգարան-ինստիտուտում: Իսկ տասը տարում կուտակվել են տասնյակ հազարավոր բացառիկ նյութեր: Ֆոնդերի հետ կապված առաջին լուրջ միջադեպը եղել է 2018-ի հունիսին (ես արդեն թանգարանում չէի): Եվրոպայից եկած երկու անձինք տնօրենի պաշտոնակատար Նարինե Մարգարյանից պահանջել էին թանգարանի գրանցամատյանները լուսանկարելու հնարավորություն, պատճառաբանելով, որ երկար ճանապարհ են անցել, ժամանակ են ծախսել, պետք է բոլորը լուսանկարեն, հետո հայերենից թարգմանեն: Սա նշանակում է՝ տեղեկանալ թանգարանում գրանցված ամբողջ նյութին: Նարինեն զանգահարեց ինձ, մարդու, որն այլևս տնօրեն չէ: Ես ասացի՝ անթույլատրելի է նման բան, դու գիտես, որ դա նշանակում է՝ հետախուզական տեղեկության ձեռքբերում, պետք է կտրուկ կերպով արգելես:
Հիմա նոր տնօրենի նախաձեռնությամբ սկսվել է ինչ-որ հաշվարկ: Իմ տեղեկությամբ՝ այդ հաշվարկն արել է ֆոնդային աշխատողներից մեկը՝ շրջանցելով գլխավոր ֆոնդապահին: Ինչպես գիտեք, վերջինս արդեն հայտարարությամբ հանդես է եկել:
-Ի՞նչ է դա նշանակում:
-Սա նշանակում է թանգարանային գործի կոպիտ խախտում: Թանգարանի ֆոնդի գլխավոր նյութական պատասխանատուն գլխավոր ֆոնդապահն է: Կոպիտ օրինակ եմ բերում. եթե պահեստապետ կա, դու չես կարող բանվորից թուղթ պահանջել՝ շրջանցելով պահեստապետին: Բայց այստեղ շրջանցել են, կազմվել է փնթի, կիսատ-պռատ, չհաստատված ցանկ, որի տակ չկա կազմողի ստորագրությունը: Տնօրենն այն ներկայացրել է իր վերադասին՝ փոխնախարարին և նախարարին: Ասեմ նաև, որ նման նյութի տրամադրումն ուղղակի հարված է վերադասին:
Եթե այդ ցանկից մեկ իր պակասի կամ վնասվի, պատասխանատուն գլխավոր ֆոնդապահն է: Բայց տնօրենը որոշել է, որ կարող է ֆոնդերի աշխատողին հանձնարարել՝ կազմել պակասող գրքերի ցանկը: Տեսեք պատվերն ինչպես է ձևակերպվել՝ պետք է ստուգի՝ գրքերը տեղու՞մ են, թե՞ տեղում չեն: Երբ ֆոնդապահը այս ցանկը կազմել-ներկայացրել է, գլխավոր ֆոնդապահը, հասկանալով, որ դա անվտանգության խնդիր է իր անձի և թանգարանի համար, ինքը նույնպես սկսել է այդ ցանկն ստուգել: Պարզվել է, որ նախարարին ներկայացված ցանկի իբր կորած արժեքավոր գրքերի մի մասն իրականում դրված է բուն թանգարանային ցուցադրության մեջ՝ որպես ցուցանմուշ:
Երկրորդը՝ մոտ 30 գիրք հնագիտության թեմայով (Եգիպտոսի, Միջագետքի պատմությունը) ժամանակին ես հանձնարարել էի փոխանցել հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գրադարանին: Աշխատակիցը, տեղյակ չլինելով, դրանք ևս մտցրել է պակասող գրքերի ցանկի մեջ: Մնացած մոտ 40-ը պատճեններ են եղել, Լավրենտի Բարսեղյանի ժամանակ պատճենել են, գրանցել որպես թանգարանային միավոր, որ տարեկան քանակ ապահովեն: Այդ գրքերի բնօրինակը թանգարանում չէ: Տեսեք այդ ցուցակի վտանգավորության աստիճանը:
-Կարծում եք՝ տնօրենի հանձնարարականը որոշակի միտու՞մ ունի:
-Տնօրենը «Հազարաշեն» ազգաբանական հետազոտությունների ՀԿ-ի համահիմնադիր է, մեկ այլ համահիմնադիրը Հրանուշ Խառատյանն է, որը Հայոց Ցեղասպանության թանգարանում հոգաբարձուների խորհրդի անդամ է: Վերջինս «Բաց հասարակություն արխիվների» միջնորդությամբ լայնածավալ դրամաշնորհային ծրագրի խորհրդի անդամ է և պետք է մանրամասն գրված հարցաշարով ճշգրտի տվյալ երկրի արխիվների նյութերի հասանելիությունը՝ հինգբալանոց սանդղակով: Հիմա, ամենահամեղ կտորներից մեկը այդ արխիվների, Հայաստանի պարագայում, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտինն է: Բայց այստեղ ֆոնդերի կառուցվածքը սկզբնավորման օրվանից միասնական է, այսինքն, գրքերը, թանգարանային արժեքները համալրվում են մեկ միավորի մեջ՝ գլխավոր ֆոնդում: Ենթադրում ենք, որ փորձ է արվել արհեստական ձևով գեներացնելու խնդիր՝ կորած գրքերի ցանկի տեսքով և դիմել նախարարին, որ գրադարանը անջատվի գլխավոր ֆոնդից, և վերոնշյալ հարցաշարի հիման վրա գրանցեն արխիվային նյութերը: Ի դեպ, վերոնշյալ դրամաշնորհային ծրագրով տրամադրվելիք գումարը պետք է փոխանցվի «Հազարաշեն» ՀԿ-ին, այլ ոչ թե թանգարանին: Թանգարանի կառուցվածքը չի համապատասխանում այդ դրամաշնորհի պահանջներին, ուստի փորձ է արվում այսպիսի վիրահատական միջամտությամբ հարմարեցնել:
Հարց է առաջանում՝ ինչու՞ ֆոնդերի հաշվարկը չի արվել ամենասկզբում: Մարությանի ղեկավարման առաջին օրը ես մտա նրա առանձնասենյակ, շնորհավորեցի, ասացի, որ ծանր գործ է քեզ սպասում, պատրաստ եմ օգնելու, անկախ ամեն ինչից, որովհետև օգնելու եմ թանգարանին: Նա վերցրեց ձայնագրիչը և քթիս դեմ տալով ասաց՝ ես քեզ հետ պետք է խոսեմ ձայնագրիչով: Ասացի, ուզում ես ՝ տեսախցիկ միացրու, առաջին բանը, որ պետք է անես՝ թանգարանի ֆինանսական ու ֆոնդային միավորների ընդունում-հանձնում պետք է իրականացնես: Ինչու՞ չարեց այն ժամանակ: Որովհետև տարված էր մի գլխավոր մոլուցքով՝ հնարավորինս արագ ազատվել իմ ներկայությունից:
-Գրադարանի առանձնացումն ի՞նչ վտանգներ է ենթադրում: Ի դեպ, ԿԳՄՍ նախարարին ուղարկած նամակում տնօրենը որպես հիմնավորում նշել է, որ կառուցվածքային այդ փոփոխությունը հետազոտողին հնարավորություն կընձեռի ազատորեն օգտվելու ձևավորվելիք գրադարանից:
-Առաջին հերթին ինձ համար անընդունելի է, որ նշտարը վերցրած՝ վիրահատական օպերացիա են անում թանգարանի ներսում, որ թանգարանի ֆոնդային կառուցվածքը համապատասխանեցնեն իրենց ՀԿ-ի՝ դրամաշնորհ ստանալու օպերացիային: Թանգարանը վերածվում է պարզունակ կոպիտ գործիքի: ՈՒսումնասիրությունները հեշտացնելը ծիծաղելի պատճառաբանություն է: Իմ ղեկավարության օրոք չի եղել մի դեպք, որ հետազոտողը գա թանգարան ու չստանա անհրաժեշտ տեղեկություն կամ պատվիրված նյութ: Իսկ ամենազավեշտալին գիտե՞ք որն է. եթե նույնիսկ այդ ֆոնդերի մեկ երրորդը տեխնիկապես տեղափոխում են, ֆիզիկապես դրանք մնում են գրադարակների վրա:
-Դրսի հետազոտողները նու՞յնպես կարող են ազատորեն օգտվել ֆոնդերից:
-Բացառություն չկա: Չկա արգելված գիրք կամ այլ ֆոնդային միավոր թանգարանում:
-Այդ դեպքում՝ հարցաշարը լրացնելը, տեղեկության բաց լինելն ինչու՞ է անհանգստացնող:
-Ես ծանոթ եմ այդ հարցաշարին, համացանցում հասանելի է: Ինչ էլ որ լինի, այդ 80-էջանոց հարցաշարը իր մեջ պարունակելու է թշնամի երկրի համար հետաքրքրություն ներկայացնող տեղեկատվություն: Բայց այդ՝ հարցաշարով աշխատանքային և կառուցվածքային ամբողջ տեղեկատվությունն են դուրս հանում, մի կողմից կարող են ասել` դրանում ի՞նչ կա, բայց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը սպեցիֆիկ հիմնարկ է և ունի իր թանգարանային գաղտնիքը (ինչպես բոլոր թանգարանները): Ես մնում եմ այն կարծիքին, որ հարցաշարի միջոցով հայաստանյան արխիվներից, պահոցներից, թանգարաններից դուրս հանվող տեղեկատվությունը ենթադրում է նաև հետախուզական հետաքրքրություններ ներկայացնող տեղեկության հավաքագրում: Հենց այնպես դրամաշնորհ իրականացնելու համար մեծ գումարներ չեն տալիս, հավատացնում եմ ձեզ:
-Նարեկ Մալյանը Հարություն Մարությանին պաշտոնանկ անելու պահանջ էր ներկայացրել: Նրա բողոքն ուղղված էր նաև ավագանու անդամ Արփենիկ Մարությանի ու ՀՑԹԻ հոգաբարձուների խորհրդի անդամ Հրանուշ Խառատյանի դեմ: Վերջինս դատախազությանը հաղորդում է տվել հանցագործության մասին: Ի՞նչ կասեք «հակամարտության» այս ձևաչափի մասին:
-Ես Նարեկ Մալյանին անձնապես չեմ ճանաչում, չենք շփվել ոչ հեռակա, ոչ ֆիզիկապես: Նա, որքանով որ հետևել եմ, ունի իր օրակարգը (հակասորոսական), իր բառապաշարը: Չեմ մեկնաբանում նրա գործելաոճն ու մոտեցումները, ինչպես և չեմ ընդունում էժանագին մեղադրանքները առ այն, որ իմ քայլերը «նախկինների» գրոհի մաս են: Իմ խնդիրը բոլորովին այլ է, ես անհանգստացած եմ թանգարանի հեղինակությունը վարկաբեկող իրադարձություններից: Հիմա կարևոր մի արձանագրում եմ ուզում անել ձեր լրատվամիջոցով. երբ ես մեղադրանք հնչեցրի, որ թանգարանի տնօրենի ընտրությունները Խառատյանների կողմից են լոբինգ արվել, նաև «թայֆաբազություն» եզրույթը գործածեցի, Արսեն Խառատյանը հաստատեց, որ այդպես է: Նա ասաց՝ տնօրենի պաշտոնն առաջարկել են Հրանուշ Խառատյանին, նա հրաժարվել է: Սա նշանակում է, որ ընտրովի պաշտոնը առաջարկի ձևով է ներկայացվել, իսկ հոգաբարձուների խորհրդի արդեն ընտրված անդամները առ ոչինչ էին:
Հիմա ուրիշ բան եմ ասում. ինձ փորձեցին հակասորոսական բնորոշում տալ: Կարևոր հայտարարութուն եմ անում՝ ես երբևէ հանրային բանավոր, գրավոր հայտարության տեսքով չեմ անդրադարձել ոչ Ջորջ Սորոսին, ոչ Բաց հասարակության ինստիտուտին, ոչ դրամաշնորհներին, շատ կարևոր մի պատճառով, ես Բուդապեշտի Բաց հասարակության ինստիտուտի կողմից 2000-2005 թթ. ստացել եմ դրամաշնորհներ Ամառային համալսարանների մասնակցելու և գիտական հետազոտություններ իրականացնելու համար, որոնք իրապես նպաստել են իմ գիտական հետազոտություններին ու մենագրության տպագրությանը: Սրանք հաշտության, բարեկամության և միջնորդության ծրագրեր չէին, այլ ամառային գիտահետազոտական համալսարանների ծրագրեր, որ շատ օգտակար են եղել իմ՝ որպես գիտնականի կայացման գործում: Այնպես որ, ծիծաղելի է ինձ ներքաշել սորոսական կամ հակասորոսական պայքարի մեջ, ես ակադեմիական եմ և մնում եմ այդ դաշտի մեջ:
-Պարոն Դեմոյան, հայ-թուրքական հարաբերությունները, հնարավոր երկխոսությունները չէ՞ որ չեն բացառում հաշտությունը, եթե վերջինս միտված չէ արդարության վերականգնումն ու պահանջատիրությունը թուլացնելուն կամ բացառելուն: Ո՞րն է բուն խնդիրը, ֆարսը:
-Ես չեմ ասում, թե պետք է այպանենք այդ ամբողջը, ի վերջո երբ մենք կազմեցինք նոր ցուցադրությունը, մի շատ կարևոր ձևակերպում արեցինք, որ այս ցուցադրությունը ոչ միայն հայերի ու Հայաստանի պատմությունն է ներկայացնում, այլև Թուրքիայի և թուրք ժողովրդի, տասնյակ թուրք երիտասարդներ են գալիս, նայում, շոկային ազդեցություն է գործում: Բայց դա պարզ ձևակերպում է, դրա համար մենք դրամաշնորհ չենք ստացել, հիշու՞մ եք, նախորդ զրույցի ժամանակ ասացի, որ անվճար ենք ցուցադրությունն իրականացրել ու հրաժարվել ենք տրամադրվող խոշոր գումարից: Սեփական փորձից գիտեմ, որ հաշտության, մեկտեղման բոլոր ծրագրերը, ի վերջո, ավարտվում են հերթական թշնամությամբ: Որքան էլ դրական լինեն ծրագրերը, էապես չեն ազդում ո՛չ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հասարակության շրջանում ինչ-որ փոփոխություններ իրականացնելուն, ո՛չ պետական իշխանությունների որոշումների վրա: Արդյունքն այն է, որ որոշ ՀԿ-ներ դառնում են մասնագիտացված ու խոշոր գումարներ են ստանում հաշտությանը միտված ծրագրերի համար, և, վերջին հաշվով իրենց բացարձակ չեն հետաքրքրում հաշտությունն ու համերաշխությունը:
-Դուք բանավեճի եք հրավիրել Հրանուշ Խառատյանին և Հարություն Մարությանին: Արձագանք գտե՞լ է հրավերը:
-Ես առաջարկել եմ ցանկացած օր, ցանկացած ժամի, ցանկացած վայրում, Հրանուշ Խառատյանի ու Հարություն Մարությանի (առանձին չեմ կարող, հարցեր կան, որ երկուսին պետք է ուղղվեն) հետ ազնիվ, շիտակ, կոռեկտ բանավեճ, որը բխում է ՀՀ քաղաքացիների և սփյուռքահայության շահերից: Մենք հարկ ենք տալիս, որ այս մարդիկ աշխատավարձ ստանան, հետևաբար պետք է հաշվետու լինեն: Ես ուզում եմ իմանալ՝ ինչու ենք, մենք` ՀՀ քաղաքացիներս, հարկ տալիս մի մարդու, որը խնդիր է ստեղծում ռազմավարական նշանակության հիմարկում:
-Մի վերջին հարց՝ ֆոնդերի կառուցվածքային փոփոխության խնդիրը կվերանայվի՞ բարձրացված աղմուկի արդյունքում:
-Ինձ համար սկզբունքային է, որ մեր հանրությունը տեղեկանա՝ արդյո՞ք նախարարին կամ փոխնախարարին ներկայացվող ցանկը պարունակում է ապատեղեկատվություն իբր կորած միավորների մասին: Եթե՝ այո, վերադասը, առաջինը, որ պետք է անի, տնօրենի պաշտոնից Հարություն Մարությանին հեռացնելն է, որովհետև վերջինս հարվածի տակ է դրել մի ամբողջ նախարարություն և նախարարի անունը՝ տրամադրելով ցանկ, որ վավերացված չէ կազմողի կողմից և ունեցել է նեղ անձնական շահերին հետամուտ լինելու միտում:
Զրույցը՝ Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ
Հեղինակի նյութեր
- Պատմության վկաները
- Վերացող ծաղիկներ
- Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
- «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
- «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
- «Դրսից մեզ վրա կարող են ազդել միայն ներսի գործիքներով»
- «Երեսուն տարի ձգվեց մեր անկախության պատմությունը, մենք շահեցի՞նք»
- Մշակույթը հեռվից հեռու պահպանելու հույսով
- Անիմացիան, աշխարհն ու մենք
- «Մեր տարածքները փոքրացան, որովհետև այդպես էլ չհասկացանք, որ պետք է խմենք մեր բաժակով»
- Արվեստի ուժը
- Նոր մատենաշարը ներկայացնում է արևմտահայ և սփյուռքյան գրողների
- Բեմը կենդանություն է ստանում առայժմ միայն մանուկների համար
- «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
- Համաշխարհային դասականների ստեղծագործությունները՝ դուդուկով
- «Բնակչությունը պատրաստ չէ, բայց տարվում են աշխատանքներ»
- Ամանորի գիշերը դիմավորելու են եկեղեցում
- «Ջազի մեջ զգացվում է ապրածդ ժամանակաշրջանը»
- «Եթե չլիներ Փելեշյանը, կարծում եմ, դեռևս գտած չէի լինի կինոյում իմ ուղին»
- «Հուշարձաններն այդ տարածքների պատկանելության անձնագրերն են»
Մեկնաբանություններ